Trotwaer. Jaargang 6
(1974)– [tijdschrift] Trotwaer–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 312]
| |
A. van Hijum
| |
[pagina 313]
| |
de muoite wurdich wêze kin in literair kunstwurk théoretysk to binaderjen.’ (Trotwaer 1970, 3/4 side 15). As ik it sels nei safolle jierren wer lês ha ik net de yndruk dat hjir immen op 'e tekst is dy't folslein oertsjûge is fan it absolúte bilang fan syn idéeën. Ik ha earder de yndruk dat der tige hoeden formulearre is. De titel fan Breuker syn artikel is, dat sil wol dúdlik wêze, nei myn bitinken nochal ynadequaet: foar in part net krekt foar in oar part tendentieus. It soe in to greate oanslach wêze op myn frije tiid - dy't ik oars ek leaver sinniger bisteedzje - it hele artikel fan Breuker fan sin oan't sin to analisearjen. Wol sil ik bisykje de haedsaken dêrút to pikken en sanedich fan myn kommintaer to foarsjen. It artikel makket, as men it sa trochsjucht, de yndruk dat de skriuwer dêr fan, tige krekt wurke hat. Der steane mar leafst 60 noaten yn. Nou moatte je je dêr ek wer net op forsjen. As ik goed teld ha - mar ik tel frijhwat rûch seit Breuker - binne de noaten werom to bringen op 4 boeken oer biskate aspekten fan de romanthéory, 1 artikel fan Anbeek, 1 roman en 3 artikels, dy't fan myn hân yn dit tiidskrift forskynd binne. Breukers artikel fait útien yn twa parten. Yn it earste part fan syn artikel leit hy út dat ik net wit hwer't ik it oer ha as ik mien gebrûk meitsje to kinnen fan ûnderskiedingen, dy't troch û.o. Stanzel en Pouillon makke binne, yn it twadde part fan syn artikel leit hy út dat myn ûndersiik fan inkelde struktueraspekten fan ‘De hite simmer’ nearne nei roait. Yn it earste deel fan syn artikel wol Breuker ha dat ik myn théoretyske útgongspunten binammen helle ha út it wurk fan Stanzel en Pouillon. Nou wol it gefal dat yn de earste analise fan in roman fan myn hân forskynd yn Trotwaer 1970 3/4 oer ‘De hite simmer’ in list opnaem is fan troch my rieplachte literatuer (Trotwaer 1973 3/4 side 32). Hie Breuker myn artikels goed lêzen, dan wie it him wierskienlik net ûntgien dat ik, neist it wurk fan Stanzel en Pouillon, faek en folle gebrûk makke ha fan de wurken fan Wayne C. Booth (binammen ‘The rhetoric of fiction’) en fan E. Lâmmert: ‘Bauformen des Erzählens’. Ik bin bang dat Breukers analise fan de analise dan ek per definity noachal hwat lekken en brekken fortoane moat omt hy seit: ‘Ik (jow) in oersjoch fan Van Hijum syn bilangrykste théoretyske útgongspunten dy't er binammen helle hat út Stanzel syn Typische Formen des Romans. Dêrneist sil út en troch ek Pouillon syn Temps et roman, in stúdzje dy't Van Hijum ek brûkt, op 't aljemint komme. Op groun fan dy beide boeken bisprek ik op de dêrta geskikte plakken Van Hijum syn útgongspunten.’ Boppedat is it hwat tofolle ear foar Van Hijum om to praten oer Van Hijum syn útgongspunten. Van Hijum makket gebrûk fan gegevens, troch oaren optocht. Hy núansearret soms de théoretyske útgongspunten fan bipaelde literatuerthéoretici, mar dêrom kin noch net praten wurde oer syn théory. | |
Auktoriale romanBreuker bisteget, ûnder it haedstik théory, ûngefear twa siden, om oan to tsjutten dat myn werjefte fan it stânpunt fan Stanzel oer de auktoriale forteller net alheel to the point is. Ik ha it nammentlik bistien om to sizzen dat by de auktoriale roman de forteller min ofto mear bûten it forhael stiet en, seit Breuker: ‘dat is net sa, de auktoriale forteller deelt romte en tiid net mei de “Caraktere des Romans” is lykwols wol in skepping fan de auteur fan de roman.’ | |
[pagina 314]
| |
Dat sil wier wêze, elk wurd en elke komma út de roman is optocht troch de auteur. Net dúdlik is my werom't ik sa yn 'e fout gie doe't ik sei dat de auktoriale forteller min ofto mear bûten it forhael stiet, ik bigryp it binammen net om't it foarbyld troch my oanhelle, mar foar ien útliz fetber is. Om earlik to wêzen, ik ha yn myn earste’ artikel oer de théory fan de roman yn dit tiidskrift, de lêzers net mei mear théory konfrontearje wollen as strikt needsakelik wie. Breuker hat wol gelyk mei syn opmerking, mar ik ha de yndruk dat it gelyk marginael is. It liket in bytsje op it gelyk fan de frou dy't har winkelman wol slite woe, dêr gjin goede groun foar fine koe en doe mar sei: Winkelman, myn skoansuster sei dat ien kilo sûker gelyk stiet oan 7 kopkes sûker. Doe't ik juster in kilo sûker fan Jo meat sieten der mar 6½ kopke yn. Hwat de winkelman ek sei oer de forskillende ynhâlden fan kopkes, it joech him gjin sprút. Hy krige dien. Oars hie it wol aerdich west as Breuker hwat dúdliker omtinken jown hie oan myn bisprek fan ‘De rook fan mesjester’. Dêr siz ik (Trotwaer 1971 7/8) ‘It is neffens ús, foar de lêzer fan fundamenteel bilang to witten, hokker perspektyf in auteur kiest foar syn wurk. Hwant, as der sprake is fan in auktoriale roman sil dat bitsjutte dat it perspektyf net keppele is oan ien of mear fan de romanpersoanen, mar dat it forhael forteld wurdt troch in boppe it forhael steande forteller dy't dan ek, as hy dat nedich achtet, foarútrinne kin op de ôfrin fan syn forhael.’ (side 19). Hjir stiet eins neat oars as dat de auktoriale forteller rûmte en tiid net mei de oare yn de roman in rol spyljende persoanen deelt. Dus, yn dit gefal jildt sels it marginale gelyk foar Breuker net of mar kwalik. | |
De ik-romanUt Breuker syn bisprek fan myn opfettingen oer de ik-roman wurdt, neffens my, wol dúdlik hwer't him de prinsipiéle oast sit. Ik siz, ymplisyt oant nou ta, dat de kunstmjittige werklikheit, oproppen yn bygelyks in roman of in film, toetst wurde moat oan dy oare werklikheit, dêr't ik al-den-dei mei to krijen ha. Ik kin yn dy werklikheit fan al-den-dei net sjen yn de herten fan myn meiminsken, ik kin dan ek yn reedlikheit net eksakt oan hwa dan ek fortelle, hwat oaren as my biweecht. Sa is it yn myn ideeën ek yn de romanwerklikheit. De iene romanpersoan kin net witte, hwat de oare romanpersoan biweecht. Lit persoan A him yn tige eksplisite termen oer de tinkwrâld fan persoan B út, dan moat ik, as lêzer, oannimme, dat de skriuwer in trúkje tapast en op dat trúkje plak ik dan it etiket, dat oare lêzers dat trúkje troch krije. Né, sanet seit Breuker: Yn elk kunstwurk - dus ek yn de roman - kin de skepper de werklikheit reprodusearje sa't er wol: hy kin der letterlik alle kanten mei út. Hý is it dy't oan syn wurk dy iene unike foarm en dy iene unike ynhâld jowt’. Ja, dat sil wier wêze; it is fan Breuker in súver rhetoryske opmerking en dy opmerking giet fansels foarôf oan myn bisprekken fan de yn wurden oplutsen foarm fan werklikheit. It kunstmjittige byld fan werklikheit, dat yn wurden oplutsen is troch de skriuwer is myn útgongspunt; dat is evident. Mar dan komt it: My réalisearjend dat de skriuwer my, as lêzer, manupilearret, doch ik as wie de romanwerklikheit de werklikheit fan al-den-dei. Bisykje oan to toanen dat saek A al logysk konsistent is, saek B net. Ik ha de yndruk dat hjir it prinsipiële probleem sit, hwertroch't Breuker myn fisy op bygelyks de ik-roman, net dele wol. Fansels réalisearje ik my as lêzer dat | |
[pagina 315]
| |
de skriuwer my manupilearret as hy, troch it brûken fan in bipaeld point of view, suggesjes by my opropt fan al of net fortekene romanwerklikheit. Mar dat jildt foar alles hwat der yn de roman bart. It aerdige fan it lêzen fan romans is dat de lêzer him opsettelik en wolbiwust manupilearje lit. As Breuker, mei dit net sa maklik lêsbere proaza yn gedachten, nochris wer myn útiensettingen oer de ik-roman yn oerweging nimt, wurdt him miskien dúdlik dat hy wetter nei de sé draecht as hy safolle wurden bisteget oan saken dy't foarôf geane oan de analise fan de roman. Ik liz myn sekretaresse net elke moarn wer út hwat de doelstellingen binne fan de skoalle hweroan't wy wurkje. Ik foarûnderstel dat bikind. Sa gie ik der yn myn ûnnoazelheit fanút dat ik, hwat ik hjirboppe sein ha, net sa eksplisyt oan 'e oarder hoegde to stellen. In didaktyske fout fan my, soe men sizze kinne. | |
De personale romanIt is hwat spitich dat Breuker, ûnder dit haedstik mient folstean to kinnen mei opmerkingen, troch my oer de personale roman makke yn myn ûndersyk nei inkelde aspekten fan de struktuer fan ‘De hite simmer’. Dit is alteast spitich as hy werklik hwat ik sein ha oer dit ûnderwerp, kritysk hifkje wol. Better hie it dan west as hy binammen ek omtinken jown hie oan myn opmerkingen oer de personale roman by myn bisprek fan ‘De rook fan mesjester’. Ik bin dêr, om't de koarte forhalen dy't bisprutsen waerden dat easken, folle djipper yngien op de problematyk, dy't gearhinget mei de personale roman as yn myn ûndersyk nei inkelde aspekten fan de struktuer fan ‘De hite simmer’. Ik fyn it, mei oare wurden, hwat al to maklik fan Breuker om him op dizze wize fan dit ûnderwerp ôf to meitsjen. Tige aerdich is it ek to sjen hoe't Breuker my der op wiist dat Anbeek yn syn artikel ‘De romantypologie fan Franz Stanzel it alheel net iens is mei it feit dat Stanzel net mear prate wol oer neutrale en personale fortelsituaesjes. Nou noch even dêrlitten it feit dat it artikel fan Anbeek útkaem nei myn ûndersyk nei inkelde aspekten fan de struktuer fan ‘De hite simmer’, is it wolris by Breuker opkaem dat de saneamde neutrale fortelsituaesje: ‘de lezer (krijgt) de fictieve wereld te zien (...) door het oog van een onpersoonlijk registrerende instantie, een soort filmkamera’ (Anbeek yn syn artikel De romantypologie fan Franz Stanzel) tige ticht oanleit tsjin de auktoriale fortelsituaesje en dêrmei foar in part gearfalt? | |
Breukers krityk op myn tapassing fan de théory yn in ûndersyk nei inkelde struktueraspekten fan ‘De hite simmer’As ik nou in bulte tiid oer hie en as de kop my der nei stie soe ik hjir yngean moatte op de, op plakken yn syn skôging tige détaillearre, krityk fan Breuker. Ik ha net in bulte tiid, de kop stiet my der net nei en boppedat kin ik der it nut net sa fan ynsjen. Yn it earste deel fan dit artikel ha ik bisocht myn théoretyske útgongspunten hwat to fordúdliken. Dát kin sin ha, mar om nou to bekfjochtsjen - om it wurd harsensskrabjen mar net to brûken - oer it wol of net gelyk hawwen op bipaelde punten. Nou, né, lit mar. Lit ik sizze dat Breuker foar in part wol gelyk hat, foar in oar part binne syn opmerkingen nochal diskutabel. Ik wol hjir allinne noch even yngean op it bislút fan Breuker syn artikel. Breuker biweart dêr nochris dat myn théory foar in moai part driuwt op Stanzel. Nochris wer, al by de earste analise, dy't fan myn hân yn dit tiidskrift forskynd | |
[pagina 316]
| |
is ha ik in literatuerlist oanjown. Dêr komt Stanzel yn foar, mar ek E. Lämmert, W.C. Booth, P. Stevick en oaren. Oan Stanzel soe troch my absolute wearde takind wêze. Nou ja, as Breuker dat faek genôch seit sil it wol sa wêze, ik bin my dêr oars net fan biwust. Krekt oarsom, ik ha faek en folle yn ditselde tiidskrift sein dat myn binadering fan it fenomeen roman ien fan de mooglike binaderingen is en dat ik by myn binadering gebrûk meitsje fan bipaelde théoretyske útgongspunten fan in tal minsken dy't ik by de namme neam. Nijsgjirrich wurd ik, en ek in bytsje wekker, as ik de lêste alinea fan it artikel fan Breuker yn my omgean lit. ‘Sa bisjoen is it foar Van Hijum fansels pynlik dat er de “tradisjonele” kritisi fan de Fryske literatuer sa húnjend it mannewaer opseit.’ Hokker tradisjonele kritisi ha ik húnjend it mannewaer opsein? Ik bin my der net fan biwust. It heucht my allinne dat in oare Breuker ris op in redaksjegearkomste kaem mei in krityk op ‘De rook fan mesjester’. De redaksje hat doe ôfpraet dat dat artikel opnaem wurde soe, mar dat Van Hijum yn it folgjende nûmer fan ‘Trotwaer’ itselde ‘De rook fan mesjester’ op syn wize bisprekke koe. Dat fyn ik net húnjend it mannewaer opsizze. Soks neam ik korrekt. Miskien dat Breuker ris op it aljemint komme kin mei dy troch my maltraitearre kritisi? Breuker giet troch: ‘Sels pretindearret er mei ien klap fyftich jier efterstân op it mêd fan 'e literaire krityk yn to heljen of op syn minst gâns to forlytsjen’, Alwer, wer ha ik soksahwat sein? Yn dit tiidskrift nei myn beste witten net. Ik kin soks ek net yn ien fan de lytse Fryske rountes sein ha, om't ik my dêr net yn bijow. Kin Breuker miskien hwat eksplisiter wurde? Ik bin oars tige bliid mei it stik fan Breuker. Hy biwiist nammentlik alwer dat it mooglik is oer literaire kunstwurken rationeel en dus kontrolearbaer to praten. Nou mar wachtsje op it earste ûndersyk nei de struktuer fan hokker roman dan ek fan de hân fan Breuker.
Grins, oktober 1974. |
|