Trotwaer. Jaargang 5

[p. 238]

Tr. Riemersma
Vjerluud¹⁾ en fervar²⁾

Os 'k ut goed begryp, de Haan, vólle jo de fryske stavering ôhingje litte fon ut hollônske fonologyske systeem. Of... nee, jo swije ljest mar oer fonologyske systemen, jo steane mai baide fwótten óp 'e grûn en vólle nófteren en praktysk vêze: skriuwe hollonners ‘aap’ don matte vij dot ek dwaan. Skriuwe sij ‘boek’ don matte vij dot ek sa skriuwe.

Ut mwóit mij dot jo jo stik net yn jo aigen stavering skreon havve, don hie ik nammentlek oantoane kinnen dot ut un gehakstavering is, heal óm heal, fonolles vot, ynkónsekwint os de sykte en mai un kwórfól útsûnderingen óp un sekfól regels.

Fonsels is ut oltyt mooi os mun un letter(kombinaasje) deselde lûûdveade takin os ur yn oare (besibbe) talen hat. Sa haf ik, dût ik kieze mwast tusken ‘au’ en ‘ou’, de easte nómmen, ómt Frônsk en Dútsk dy ek ha. Mar mun mat útgean fon ut aigen fonologyske systeem, oas krijt mun un brij.

‘Myn’ stavering gjit tebek óp ut fonologyske systeem sat Fokkema dot beskreon hat. Dot doogt net³⁾, mar fwar de stavering makket dot neat út. Tony Feitsma en Tams Jörgensen havve, vól fyftjen ier lyn tink, yn ‘Us Wurk’ (téoretyske) útstellen ta un nije stavering dien. Dy meansken kinne jo dus hulde bringe os dot noadeg is. Sels haf ik dur net fólle nijs ta dien, útsain vot praktyske óplossingen fwar lytse gefoltsjes dêrt jo óp stuitsje os jo un heel bûk yn un nije stavering oerbringe.⁴⁾

De Haan hat spytegernôch syn aigen stavering net útprebjerre; no kin ik yn myn krytyk ek mar óp inkelde dingen yngean, en fwar de rest mat ik dur nai riede. Inkele bónkjes don mar:

Ik sytjerje: ‘Dêrom moatte wy der (ut gjit óm 'e “y” - R.) yn it Frysk sunich mei wêze: Yn in wurd as fyts kinne wy der min foar wei, mar lit in sigaret in gewoane sigaret bliuwe.’ Akoat dot jo ‘fyts’ min os ‘fits’ skriuwe kinne. Mar vêróm skriuwe jo net ‘fiets’? Dot slút mooi oan bij 't hollônsk! En dur is mar ien ydyoat yn Fryslôn dyt dot vud ferkead útsprekt, en dot dógt ur don inkeld óm de Haan te narjen.

Myn ‘heislek’ (tsjintvuddeg skriuw ik ‘haislek’) doogt net. Vêróm net? Omt ut hollônsk ‘-lijk’ hat. Vól de Haan don ‘haislijk’ of ‘heislijk’ skriuwe? Nee, hij vól nai olle gedachten ‘heislik’, dot noch bij de fryske, noch bij de hollônske útspraak, noch bij de hollônske stavering, mar inkeld bij de besteande fryske stavering oanslút. Va voe jir vinleken de stavering feroarje?

De Haan hat de pest oan 'e stómme r. Se matte dur út. Ollegjer? Hij sait ut net. Mar hij kómt knap yn 'e knûi mai syn haadregel dot de fryske stavering tsjin 'e hollônske oanhingje mat. Hû kómt ut mai ús maa(r)tske bwarren? Ik ha sitten te katen (kaarten), mar dy ûngelókken begûnnen mai taten (taarten) te slaan? Fjidders vól de Haan ut eo-lûûd fwar -r os ‘eu’ skriuwe. Dot jaut gjin betizing.

1) Jir fwar ut east skriuw ik kónsekwint ‘v’ fwar de labyodintaal, ot dy no os spyront of os oklúsyf réalysjerre vud. Dus: vurk, havve, ljevver, levaai, ervje, promovjerje. De núônses yn 'e útspraak lykje mij tróch ut plak yn ut vud en tróch kómbynaasjes mai oare letters beskaat te vudden. Ik hôd ut duróp dot ut jir hyltyt óm utselde foneem gjit.
De ‘w’ is ut teken fwar de healfokaal (dyt bij gwón sprekkers nai gwón bijlûden un heel ain hinne kónsonontysk réalysjerre vud), dus: bwatsje, kwatsje;
waljekûk, wazen, wódden; vwast, vwattel.
Ik sprek de hoop ût dot un stik of fyfteg bevegingsfriezen har deaskrikke os se disse stavering sjógge, dot rûmmet óp.

2) De Haan vól ut fwarjeksel ‘fer-’ syn stómme -r ôlúzje. Vól hij don ôdfrysk ‘forlern’ en ‘forset’ staverje os ‘felen’ en ‘feset’? Ja, ut mai fon mij!
Mar de Haan ferjit (fejit) ver de paralelle gefollen. Hû kómt ut mai de fwarjeksels oar- en vjer-, de ferhôdingsvudden oer en fwar en ut bijvud ver dyt ek os fwarjeksel funksjonjerje? Skriuwt de Haan: oalog, oasaak, oa(r)kónde; vjelûûd, vjeklang; oe(r)kómme, oedwaan (of ûedwaan?); fwasizze, fwajeksel; vesjen, ve(r)kómst; en mear fon dit moois?
Ik hôd de -r dêre, en ek yn fer-, oas fersûpt mun duryn.

3) De ê en de ô (bêd, bôle) hyte lange ienlûden, mar binne twalûden op -e. (De setter kin dit net ómkeare, mar dot ferdómt neat.) De ee, eu en oo (keet, keut, koot) hyte lange ienlûden, mar binne twalûden óp y-ú-û. (Dêr soe un bôchje - bôgje, sait de Haam, ja, je tante - ûnder kinne.)
Mooi, os Fokkema no sain hie: vij neame olle twalûden óp y-ú-û fwar 't gemak lange ienlûden - sij, see; buis, kreupel; haut, rook - en dy op -e neame vij twalûden - rêd, read; koörje, kleorje; sôt, soat -, of pasóm, sat prof. Gerbenzon olrus útsteld hat, don hie dot olteast kónsekwint vest.
Mar Fokkema skarrelt fwar syn skift ‘lange ienlûden’ twalûden fon ferskillende soaten bijenwar, gwódden op -e en gwódden óp y-ú-û.

4) Ains vit ik ollang net mear vot ik fon oaren oernómmen haf en vot ik sels betocht haf. Ik piel ol un ier os fyftjen mai stavering, en ik haf nooit oantekening fon myn fwadderingen hoden. Ut is ek net sa vichteg, ik nim disse hele stavering fwar myn ferontvudding.

[p. 239]

Mar hû kómt ut mai hollônsk ‘beurs’? Vud dot frysk ‘beurs’ of ‘beos’?

Utselde - de Haan sprekt him dur net oer út - krije jo mai de ‘ea’. Fwar de -r soe dot bij de Haan ‘ee’ vêze kinne. Mar: ‘peers’ of ‘peas’, ‘heerskje’ of ‘heaskje’? De û-ûû-oe kwesje sprekt ur him ol oer út, en dêr jaut ur - skrútten - un myserabele óplossing fwar.

Mij tinkt dot útstel 1 fon 'e Brede Kommisje de bêste óplossing jaut:

kwatte ienlûden mai ien ‘û’: pûp, rûs, hûs,

lange ienlûden mai twa ‘û’-s: pûûp, rûûs, hûûs

twalûden mai ‘oe’: boed, soer, hoed

De Haan tinkt dot un stavering dyt ut hollônsk sanai mooglike oankrûpt, mar dur tróch ut totaal oare fonologyske systeem fon need sóms ver kylometers ô stean mat, makleker is os un stavering dyt sa kónsekwint mooglek fon ut fryske fonologyske systeem útgjit. De û-kwesje hie him vizer maitsje matten.

De Haan vól de ó en de o net ûnderskiede, hij kin kónt en kont (sûnder streepkes) vól útenwar. Dot is mooi, mar ferrekte egoïstysk. Os de stavering dyt vij maitsje vólle inkeld ónjerre is fwar ut belúnjende keppeltsje yntyltfriezen, dot fon hûûs út vól vit dot ‘un kóp kófje’ twarus un ó hat, en net un o, sat ús ymport vólrus mient, don hûgge vij de stavering niet iens te feroarjen.

Nammes, mun hûgt net inkeld nai de ymport te sjen. Jo sille de (jóngere) Friezen de kost jaan dyt ûnvis binne yn 'e útspraak.

Sytaat: ‘By hw is de rjochtlinichheit al fêstroun en oerstapt op wu.’ Vitte jo ut ferskil vól tusken un letter en un lûûd? Jo matte don, os jo kónsekwint vêze vólle - mar dêr ha jo ljo 'k un broer oan dea - ek bevearre dot bij ‘heak-jekken’ de rjóchtlyneghyd fêstrûn is.

Myn krytyk yn 't olgemien is dot de Haan te min tróchtocht hat en dot ut sicht óp de totale stavering yn syn hele gearhing him ûntbrekt. Hij mat rus un pear romans yn syn stavering oersette. Dêr leant mun fon.

(Oja, mai Van Weringh bin ik ut útsoate fólslain iens. Mar de ko is net myn favoryt húsdier.)