Trotwaer. Jaargang 5

[p. 143]

Jo Smit
Boef fan Rys

R.R. van der Leest: Boef fan Rys,
Utjefte Alternatyf, Bûtenpost, 1972.

It is spitich dat der nei de ‘Boef fan Rys’ gjin Frysk boek fan Reinder van der Leest mear folgje sil. Spitich, omdat Van der Leest aparte talinten hat as skriuwer en om't er krekt yn syn lêste boek biwiist dat syn bihearsking fan it Frysk sa oanwoun hat, dat hy noch ta hiel hwat by steat wêze soe.

Van der Leest hat him genres útkeazen dy't it fan in folsleine taelbihearsking hawwe moatte, om ta perfekte wurkstikken to kommen. Dy hie er net, doe't er ‘Komme dy kepers?’ skreau en ik haw dêr it ien en oar fan sein doe't ik dat boek foar Trotwaer bispriek yn it lêste nûmer fan 1969. Van der Leest hat yn Trotwaer fan febrewaris 1970 bisocht: ‘to fordúdlikjen hwerom ik soms dy foarm of dat wurd foar kar naem ha. Ik ha wiswier wol flaters makke, út ûnkunde, sloardigens, mar ek wol moedwillich. It hat ek net myn bidoeling west altiten gongber Frysk to brûken.’

Dat lêste wie dúdlik, mar it wie faek net alhiel dúdlik hwêr't nou moedwil en hwêr't misforstân wie. De útliz fan de skriuwer efterôf en it forwizen nei wurdboeken foroaret neat oan de yndrukken fan de lêzer. Hawar, ik wol nochris bisykje der hwat fan to sizzen. Yn 1969 einige ik mei to sizzen, dat ik net sa folle tiid oan dy kwestje fan de tael bistege hawwe soe ‘as ik net it gefoel hie dat Van der Leest wier wol flyt dien hat op syn tael en as ik der net fan oertsjûge wie dat syn talint better taelgebrûk fortsjinnet.’

Ik tocht yn myn ûnskuld dat dit dúdlik wie, mar ik wol it nou noch wol op oare wize adstruearje. It genre fan ‘Komme dy kepers?’ bitsjut dat men yn it foarste plak mei in taelspul (Ned. taalspel) to krijen hat en dêrom stelt de taelbihearsking hegere easken as oars wol.

Hwat makket dat de aventûren fan de hear Ollie B. Bommel safolle lêzers hawwe, binammen yn rounten dy't lêze kinne? Dat is de styl, it taelgebrûk, de bihearsking fan it Nederlânsk. Gongber (d.i. normael, deistich) Nederlânsk altiten? Wol né, in moedwillich boartsjen mei dy tael, dy't foar ûnderskate personnaezjes faken wer persoanlik is en yn de biskriuwingen fan waer en wyn in eigen toan hat.

Ik kom op Bommel, mei't dy syn aventûren meastentiids mei in waerpraetsje bigjinne, lykas ek it gefal is yn ‘Boef fan Rys’.

Net de ûnréalistyske aventûren op harsels biskiede it lêsgeniet, en dy meitsje it ek net needsaeklik in tael to brûken dâr't in forklearring by nedich is. ‘Mar as ik nochris soksoarte ûnréalistyske aventûren biskriuw,’ rôp Reinder driigjend út oan 'e ein fan syn stik yn Trotwaer, ‘set ik der wol in stikmannich fuotnoaten by.’ Dy noaten binne der dan ek yn ‘Boef fan rys’ en forwize nei wurdboeken, idioomsamlingen en al sa. De measte binne oerstallich, inkelde birêste op in misforstàn en in hiel inkelden ien is wier wol grappich (noat 33 bygelyks). Hoe 't de auteur se bidoeld hat wit ik net, krekt om't se yn kategoaryen yn to dielen

[p. 144]

binne. As se allegearre nei normael idioom forwiisd hiene, soe ik it as grapke better wurdearre hawwe.

Hoe dan ek, it Frysk yn ‘Boef fan rys’ is gâns better as yn ‘komme dy kepers?’ al is it de skriuwer noch net slagge en jow inkelde fan syn persoanen in individueel taelgebrûk mei.

‘Boef fan rys’, hokker titel biselskippe is fan de tusken heakjes pleatste wurden ‘tekstboek foar in sjongspul’ lit him as forhael hiel wol lêze en is op plakken suver spannend. Dat ‘tekstboek foar in sjongspul’ soe hwat opsetlik grappich wêze, lykas de foaryn pleatste wurden ‘warskôging en forûntskuldiging: it twadde boek is noch minder as it earste’, hwannear't it net mei de titel út 'e tekst forklearre waerd. Nier, dy't lykas yn ‘komme dy kepers?’ mei Dynte haedpersoan is, hat in livrei foar in sjauffeur fanneden en dêrta komme hja mei har beiden by de toanielkleanforhierders Kobus en Ko. Dy freegje foar hwatfoar stik dy klean brek binne en Nier seit: ‘In sjongspul’. Op de fraech hoe't it hjit anderet er ‘Bouffonneries’, hwat troch Kobus forstien wurdt as ‘Boef fan rys’, al ljochtet Nier noch ta: ‘Bouffonneries. Mâlle oanslaggen’.

Mâlle oanslaggen genôch yn dit boek en wylde avontûren, dêr't men wier wol yn meilibje kin, al docht de auteur ek noch sa syn bêst de spanning dy't syn forhael opropt nei it twadde plan to kringen troch omtinken to freegjen foar de tekst.

Dy bifettet gâns parodistyske eleminten, satire op literaire en maetskiplike forskynsels en tafallige grappen en grysjes. Inkelde foarbylden fan sokke grapkes:

Sa ier al yn't spier? rymt Nier (s. 59)

Nier sjocht in Sjineeske Ming faes stean. Hy kin it net litte en tikje der eefkes tsjin oan. - Ting, seit it ding. Grif gjin echtenien. (s. 71)

Gauris siket Van der Leest it yn de herhelling, dy't in wurksum stylmiddel is foar in grappich effekt, mar ek maklik de lêzer hwat wurch meitsje kin.

Jitris, in boek as ‘Boef fan rys’ moat it hawwe fan de stilistyske bihearsking fan de skriuwer en fan datoangeande is Reinder van der Leest gâns foarútgien.

In biwiis fan treflik kinnen leveret er yn de biskriuwing hoe't Nier meidraeft yn in kloft trimmers, om him to forskûljen foar syn efterfolgers. Dy pear siden (55, 57, 59) binne foar my it hichtepunt fan it boek. Net eksplisyt, mar inkeld troch stilistyske middels wurdt de kloft minsken hjir biskreaun as in masjine-ynaksje. Ek dit is parody, mar treflik dien, mei in prachtige ienheit fan ynhâld en foarm, in knappe yntegraesje fan it kollektive en it yndividuele, fan it objektive en it subjektive momint.

Foar dit soarte positive freugden bin ik graech ré biswieren dy't ik hjir en dêr ek haw oer to sljochtsjen.

‘Boef fan rys’ is in apart boek, in boek dêr't wy bliid mei wêze meije dat it der is. Op syn minst trije genres komme yn ‘Boef fan rys’ gear as ik it goed sjoch. Ik neam it detective-eftige avontûreforhael, dêr't ik foar forwize wol nei Paul d'Ivoi. Ik wit net oft eltsenien dizze skriuwer fan jeugdboeken ken, mar it soe my gjin nij dwaen as Van der Leest alteast ‘De master fan de blauwe flagge’ en ‘Miss Mousqueterr’ (sa waerd it leau'k skreaun, mar it is al frijhwat jierren forlyn dat ik it lêzen haw en ik kin it op't stuit net neisjen) as jonge lêzen hat. Twad is der it fortellen fan ûnréalistyske avontûren, dat it foaral hawwe moat fan de styl en hwerfoar ik al nei Maarten Toonder forwiisde. En as nûmer trije neam ik it parodistyske forhael, dêr't Cornelis Veth him mei ûnderskieden hat yn syn

[p. 145]

‘Prikkel-idyllen’ en dat ek rêst op de taelbihearsking.

De minging fan de ûnderskate eleminten is soms tige slagge, in oare kear hwat minder, mar it risseltaet is in wurk dat dochs oan alle kanten it merk hat fan de man: R.R. van der Leest.

Mar ja, it is syn lêste boek yn it Frysk. Spitich.