Trotwaer. Jaargang 1

[p. 74]

Steven de Jong / Poezijspekulaesje

Meindert Bylsma: de tévé op it jiskelân, Laverman N.V., Drachten 1968. Josse de Haan: poëzijlaboratoria, trotwaer juny '69.

Menno ter Braak hat yn syn ‘Démasqué der schoonheid’ de muzyk fan Wagner foroardiele. Wagner wie neffens him in muzykspekulant. It is myn doel net om Josse de Haan mei Wagner to forgelykjen (it forskil yn tiid en fak is to great), mar n.o.f. syn stik ‘Poëzijlaboratoria’ (trotwaer juny '69 side 205) soe men him in poëzijspekulant neame kinne, immen dy't tafallich (per (ûn-) gelok) poëzij fabrisearret, eksperimintearjenderwize.

Hy is dêrmei de fuortsetter fan 'e tradysje fan 'e eksperimintelen, al biheint er de mooglikheden ta it eksperimintearjen mei bisteande teksten.

Dy knipt er út inoar, plakt er troch inoar ensfh. De mooglikheden ha dan gjin ein en bihalve mei fingerfervjen, klaeigrieme kin men yn tohûzen foar âlden fan dagen, foarmingssintra, fakânsjeoarden foar oerspande húsfroulju tonei ek kreatyf dwaende wêze mei wurdtsjeplakken. Mocht de Koartehimmenrounte al ris mei de tiid forlegen sitte, gryp trotwaer juny '69, lês Josse de Haan, knip de boel oan flarden en plakke minsken. In jier letter is de hiele Relystifting op 'e fles (fanwegen de prizen woe'k mar sizze).

Yn it ‘Entmytologisierungsproses’ (klisjéwurd ensfh., goed, bêst, mar yn Fryslân is dat proses noch lang net foltôge) kinne wy artikels as fan Josse de Haan bêst brûke. En as dy jonge dan ek noch in Relypriis wint, kinne wy oars net dwaen as hiel hurd yn 'e hannen klappe.

In poëzijkritikus is neffens de Haan de bislikker en bignuver fan in slopper wurdende ereksjonele penis. It byld is wol aerdich, mar ik bin it der prinsipieel net mei iens. Analyse fan fersen kin tige nuttich wêze.

Sa't ik al sei, Josse de Haan set mei syn wize fan gedichtenmeitsjen, sy it op maniëristyske wize, de tradysje fan 'e eksperimintelen (yn Fryslân fan ‘quatrebras’) fuort. Yn 'e tizeboel fan 'e fyftiger jierren,

[p. 75]

doe't alle ratio fêstroun yn hieltyd greatere wetterstofbommen, dy't alle stuiten ûntploffe koenen, fordomden de dichters it langer om to tinken, binammen om't de rjochtlinichheit fan 'e bistjurre tinkpatroanen in hieltyd binearjender gefaer waerd. It wie de tiid fan it embrionale fers, men dichte mei jins ynstinkt, net mei jins forstân. Ek by it bioardieljen fan 'e fersen wie it brûken fan jins ratio winliken taboe. De fersen wiene der en se wiene goed of net goed; hwerom, dêr praette men net oer.

It essay, de krityk wie by de eksperimintelen net yn oansjen (likemin by ‘quatrebras’). It ûntbrekken fan essayistyske bigelieding seach men net as in gemis, mar as in prinsipiële saek. It kreative wurk die sels útwizing oer it nivo. Gjin gelul der oer. M.o.w. it essay wie to rasioneel.

Oeral komt reaksje op, dus ek op dit antyrasionele stânpunt fan 'e eksperimintelen. De poëzij wurdt rasioneler, wurdt bislipe. De tiid fan 'e wurdekakkerij giet foarby. It tydskrift ‘Merlijn’ bringt yn Nederlân de essayistyk wer op gong. Persoanlik achtsje ik skriuwers as d'Oliveira en Oversteegen wol de muoite wurdich. En sjoch ik dêr hielendal gjin bislikkers yn fan nou ja.

Mocht trotwaer al ris in eksplisyt program krije, dan sjoch ik dêryn as ien fan 'e earste punten: Krityske bigelieding fan 'e forskinende Fryske literatuer. It rasionele elemint moat it plak ha, dat it takomt. Anti-rasionalisten biskôgje ik noch altyd as anty-yntellektuelen en dêr moat Fryslân ris fan bifrijd wurde. Oan Folkertsma en Piebenga ha wy genôch hawn.

Nou wol ik Josse de Haan net misledigje troch him mei F. of P. to forgelykjen, mar ik wol him der wol op wize, dat er mei syn idéën yn 'e Fryske literatuer (sic) in aerdich eintsje achter de (lit ús sizze) moade oanrint.

Ik wit net yn hoefier de Haan syn eigen stik serieus nimt. It is in swak fan dit stik, dat men dêr net goed achter komme kin. Der steane in pear forfelende sintsjes yn. Bg. ‘De tiid easket it’. (206). Dat is sa ûnpersoanlik. De dichter of skriuwer heart hwat fan 'e tiid to easkjen, mar net oarsom.

Ek fan it folgjende, dat men as it grounthema fan syn hiele artikel biskôgje kin, krij ik pikefel: ‘.... hwant de faktor tafal yn it fers is wichtiger as it rasionele elemint, it úttochte yn it fers’. (206).

Fansels, it tafal spilet in essinsiële rol yn it libben, dus ek yn 'e kunst, mar de rol fan 'e ratio is net minder. It seleksjeformogen fan ien dy't fersen makket à la Josse de Haan soarget der foar dat dy

[p. 76]

fersen lêsber wurde, soarget der dus yn wêzen foar dat it tafal yn dy fersen forneatige wurdt, dat alteast it ûnderskie tusken tafallichheden en rasionele eleminten forneatige wurdt. En dat is nou krekt dêr't it op oankomt. Poëzij hat alles mei tafal en ratio to krijen, mar is net ien fan beiden. It is byforskynsel dat ûntstiet as tafallige en rasionele eleminten in inoar fornearigjende forbining oangean. Ik haw dêr al ris oer skreaun (sjoch Tsjerne 11/12 1968 side 411-421).

In oar swak punt yn de Haan syn stik is, dat er wol in steil wurdt hat oer de kritikus, mar gjin nammen neamt. Dy methoade fan kritisearjen koe er sa wol fan EBF silliger oernaem ha. Kontinuïteit yn 'e krityk en binammen yn 'e polemyk is sa fordomde needsaeklik yn de Fryske skriuwerij.

Net it needlot mei in ‘blyndoek’ (d. H. 106), dy't de iene ús leaven Heare neamt en de oare it tafal of frouwe Fortuna, sil de wrâld regeare. Wy ha fordomme ús eigen harsens ek noch.

Hjirmei wol ik de methoade, dy't de Haan tapast om fersen to konstruearjen net forsmite; alle methoaden bin tastien, hwerom dizze net? Ik wol der allinne op wize, dat troch syn seleksjeformogen it fers úteinliken lêsber wurdt. Hat er dat formogen net, dan wurdt syn fers brânhout, mits it it fjûr fan 'e poëzij, hinget it as los sân oan inoar, mei hjir en dêr per ûngelok in aerdich rigeltsje. M.o.w. hy is dan 100% poëzijspekulant. Mar syn methoade is hiel aerdich om ‘droechsteande’ dichters oer it punt hinne to helpen.

Foar my leit it bondeltsje fan Meindert Bylsma: ‘De tévé op it jiskelân’. De titel jowt fuort al de swierrichheit oan, dêr't men by dizze bondel mei sit. By tévé tinkt men oan in rige flitsende bylden oer de meast útienrinnende saken, fan it Lurelei-kabaret oant in dooptsjinst fan 'e pinkstergemeente, fan 'e sjimpansé's yn Afrika oant in heechleard forum oer ús takomst nei de moannereis. En dy hiele flitsende wrâld leit dan by Meindert Bylsma op it jiskelân.

Op 'e foarflap fynt men it dizige byld fan 'e dichter. Hy hat hwat yn 't jiskefet smiten en stampt dat oan mei syn linkerfoet. In tévétastel? of de poëzij?

De flitsende bylden hat dizze poëzij fan 'e tévé oernaem. Lykwols alles hwat der op 'e tévé forskynt is net altyd in protte oandacht wurdich. De swierrichheit is by dizze fersen faken de bylden, dy't meastal lyk foar inoar oer steane of neat mei inoar to meitsjen ha ta in ienheit to forbinen, in ienheit, dy't libje moat. Dat hat der

[p. 77]

noch wol ris oan.

As reaksje op 'e ieuwenâlde dizige poëtyske byldenwrâld, dêr't teare dreamerige gefoelens yn it abstrakte neat fordwynden, is de poëzij fan Bylsma wol ris hwat al to konkreet waern. Strjibje nei konkretisearring yn jins gedichten is fansels altyd goed, mar it moat net in steapel brânhout wurde en dat is by Bylsma wol gauris it gefal. Hjir en dêr smeult it wol hwat yn syn fersen, mar it fjûr ûntbrekt. Alles wol nammers ek net brânne.

Ynherent oan dizze gedichten is tocht my it strjibjen in soarte fan dinamyk ta utering to bringen. Dat slagget Bylsma soms wol aerdich:

trochride minhear
foar it mislearjen
hawwe jo jou griene kaert (douane, side 18)

De meast útienrinnende forskynsels bisiket er yn syn fers tagelyk op to fangen as yn in bolle spegel. Haedsaek bliuwt foar my lykwols (ek by fersen): it moat nijsgjirrich wêze as libjende ienheit.

Utgeand fan it aksioma, dat yn in ideael fers gjin wurd tofolle stiet, haw ik bisocht it fers ‘telefoan’ (side 31) to analisearjen:

se sjitte oer syn triedden

(hwa syn triedden? telefoantriedden?)

mei skerp soms

(dat is gefaerlik)

fan dy nei my

(fan 'e dy-figuer-kant sjitte guont soms mei skerp nei de ik-figuer oer de telefoantriedden. ik soe dan hurd meitsje dat ik fuort kaem. Lit dy ‘dy’ forrekke.)

mei my giet it goed

(se sjitte gelokkich mis)

mar it sikehûs seit
dat it net sa bêst liket
mei omke.

(der is blykber in telefoanpetear oan 'e gong tusken de ik en de dy-figuer. it giet oer in deasike omke. hwat dy omke mei dy sjitparty út to stean hat is net dúdlik. ha se him rekke?)

en de bankdirekteur

(nije figuer. in sûkeromke?)

rint op syn lêste rintefoet

(wurdgrapke, even laitsje)

[p. 78]

 

2 wite bôllen bakker

 

en in tarfke

(petear ôfkapt, de bakker is der. der wurdt noch al hwat bisteld. in great gesin faeks of de bakker komt mar 2 x yn 'e wike)

dan bliuwt der ek noch hwat
oer foar de kninen
se hawwe jongen krigen

(great gesin - jongekninen, bigryplike assosiaesje)

juffer wolle jo my forbine

(wer telefoanpetear. ‘dy’ ôf, juffer op)

mei keamer 15 bernetaslach

(jonge kninen - bernetaslach. goeije assosiaesje)

en it knmi seit oanienwei
kâns op in bui

(men kin altyd wol in forbân sykje. as wy ús fuortplantsje as de kninen, komt der in bui)

mar ûnder de toarnbeistrûken
bou ik wol in skûlhutte
foar dy

(it prikt hwat, mar ôfsjoen dêrfan soe ik earder as men it bigjin fan it fers achtslacht in skûlhutte foar mysels bouwe. of is dy ‘dy’ hjir de telefoanjuffer? yn dit soarte fersen is fansels alles mooglik. de bolle spegel makket der lykwols gjin ienheit fan)

sille wy moarn dan dochs
mar in eintsje to fytsen

(ja, dat liket my better as it meitsjen fan dit soarte fan fersen) Yn dit fers komt men sa nou en dan even yn 'e buert fan hwat rasioneels, mar it wurdt krekt neat. M.o.w. nei rasionele analyse bliuwt der neat fan oer. Dit is in tipysk steal fan wurk fan in poëzijspekulant. Dêrmei wol ik fansels net sizze dat Meindert Bylsma by it meitsjen fan dit fers de kollagemethoade fan Josse tapast hat. Ek op oare wizen kin men poëzijspekulaesje bidriuwe.

It spyt my, ik leau net yn poëzijspekulaesje. Ik leau ek net, dat Meindert Bylsma it dêr fan ha moat. Syn bêste fersen binne krekt dy, dêr't er in ienheit yn wit to skeppen. Bg. ‘it jonkje’ (12), ‘de bus fan fiif oer healwei sawnen (14), ‘flinter’ (16, in hiel goed fers), ‘stoarm II’ (19, as men titel, de earste twa rigels en de lêste strofe weilit) en ‘myn buorman’ (21, it bêste fers nei myn bitinken). De rest mei er om my wol yn 't jiskefet smite.