Trou moet blijcken. Bronnenuitgave van de boeken der Haarlemse rederijkerskamer 'de Pellicanisten'. Deel 1: Boek A

[p. 9]

Uitgangspunten voor de facsimile en de transcriptie van de boeken van Trou Moet Blijcken

De facsimile laat in alle gevallen goed verzorgde en heldere laat zestiende-, vroeg zeventiende-eeuwse handschriften zien. De transcriptie geeft voor de eerste maal alle teksten uit de collectie van Trou Moet Blijcken weer, en dit op eenzelfde tekstkritisch niveau.

Het is van groot belang vooraf rekenschap te geven van de verhouding tussen facsimile en transcriptie onderling en van de verhouding van elk tot de handschriften, met name met het oog op de regels voor de transcriptie. Een facsimile maakt een strikt-diplomatische transcriptie overbodig. Zelfs een typografisch-diplomatische editie kan, waar het doel is de tekst zo zuiver mogelijk te reproduceren, een fotografische weergave in onmiddellijkheid niet verbeteren. Behalve dan dat de transcriptie van het handschrift zichtbaar kan maken datgene wat op de foto onzichtbaar is geworden: een vaag letterteken, rijmstreep, (Duitse) komma of punt. Het wezen van de transcriptie: het omzetten van de grafische tekens van de bron in moderne grafische tekens, brengt met zich mee dat rekening moet worden gehouden met de tekenfunctie van de verschillende letters in het moderne systeem. Zonder de weg van de kritische editie geheel te willen aflopen - deze zou immers voeren naar het toevoegen van tekens op basis van taalkundige interpretatie (interpunctie) en het oefenen van spellingkritiek (hertaling) - menen de editeurs dat een aantal normaliseringen, met het oog op de regels van het moderne tekensysteem en de intentie de tekst toegankelijker te maken voor een groter publiek, gewenst is.

Aangezien voor onze weergave van de spelen van Trou Moet Blijcken gebruik wordt gemaakt van het moderne tekensysteem, is een aantal standaardisaties of normaliseringen gewenst, die samenhangen met de incompatibiliteit van het moderne met het zestiende-eeuwse tekensysteem. Die standaardisaties zijn dan de uitkomst van een viertal aanvullingen op het principe van de diplomatische transcriptie. Ons uitgangspunt is in wezen niet verschillend van het diplomatisch principe: weergeven wat met het blote oog wordt waargenomen. We hebben Hellinga's grondbeginsel van het ‘l'oeil qui lit’⁴ in acht genomen voor zover het een technisch aspect betreft (welke tekens staan er precies?) en een verstandelijk aspect (hoe interpreteer ik deze tekens?). Ten aanzien van Hellinga's opvattingen maken wij twee kanttekeningen die niet onbelangrijk zijn voor de concrete transcriptiewerkzaamheden.

De eerste betreft de periode waarin de tekst tot stand is gekomen. Hellinga spreekt in zijn artikel uitdrukkelijk over teksten uit de Middeleeuwen. De handschriften in de collectie Trou Moet Blijcken stammen uit het begin van de zeventiende eeuw. Dit is van belang omdat ons tot op heden weliswaar geen Nederlandstalige geschriften bekend zijn uit de Middeleeuwen die de orthografie als centraal thema hebben, maar omdat we wel beschikken over dergelijke teksten uit de periode vanaf 1550. Die geschriften kunnen ons helpen een beeld te vormen van het zestiende-eeuwse orthografische gedachtengoed. De tweede kanttekening betreft Hellinga's moderne formulering van het transcriptieproces. Daaruit blijkt dat er onvoldoende aandacht is besteed aan de in de Middeleeuwen bestaande orthografische theorie. Dat we ons daarover een beeld kunnen vormen, blijkt bij Caron⁵, waar gewezen wordt op een driedeling

4 W.Gs. Hellinga, ‘Principes linguistiques d'édition de textes’. In: Lingua 3 (1952-1953), blz. 295-308.

5 W.J.H. Caron, Klank en teken bij Erasmus en onze oudste grammatici. Groningen-Batavia 1947, blz. 10.

[p. 10]

binnen het ruime begrip letter die reeds in de geschriften van Priscianus voorkomt.⁶ De begrippen figura en signa die Hellinga op blz. 303 hanteert, zijn gebaseerd op een indeling volgens een (door Hellinga semiologico-linguistisch genoemde) twintigste-eeuwse werkwijze. Ze zijn dus uitdrukkelijk niet gerelateerd aan de traditionele filologische kenmerken van het begrip letter, namelijk nomen, figura en potestas, die al sinds de Klassieke Oudheid bekend zijn uit de Griekse en Latijnse (school)spraakkunsten.⁷ Omdat de filoloog op grond van deze driedeling een historisch correcte interpretatie kan geven aan de gebruikte lettertekens in een tekst uit vroeger tijd, lichten we deze begrippen hier in het kort toe.

Dat de driedeling nomen, figura en potestas in de zestiende eeuw bekend was, blijkt ondermeer uit § 7.1.5 van Dibbets' commentaar op de Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst:

‘Op de vraag wat een kind dat naar school gaat eerst moet leren, antwoordt de maester in Lambrecht 1550: A4r: “De kennesse, ende oprechte námijnghe van den letteren des a b c, de welcke men schuldich es uut te spréken op eanen voais of sillebe” uitgangspunt is hier het letterteken (figura), waaraan een naam (nomen) wordt verbonden op p. A8v wordt vervolgens gesproken over de “rechte uutsprake ende pronunciacië van den vocálen”, over de potestas dus. Het duidelijkst wordt het drieledige onderscheid gemaakt in De Heuiter 1581:31, waar op één pagina niets anders wordt vermeld dan: “Alle letteren van wat Tale die mogen zijn, voor d'eerste inzien toukomen drij zaken: Gedaente, Name ende Kraht. Laet ons elx int bizonder doorzien, om beter te begripen datter uitspruit”.’⁸

Dibbets toont overtuigend aan dat de opvattingen van Priscianus in de grammatica's van diverse zestiende-eeuwse volkstalen werden opgenomen. Vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw kennen we in de Nederlandstalige grammaticale traditie geschriften die zich onder andere met de orthografische probleemstelling bezig houden. Het betreft dan veelal bescheiden werkjes, bedoeld voor onderwijsgevenden, leerlingen en vreemdelingen. In dergelijke geschriften worden ondermeer regels voor een correcte spelling geformuleerd.⁹ Voor de transcriptie van met name de tekens u en v bestond in de zestiende- en zeventiende eeuwse Nederlandstalige grammaticale geschriften een levendige belangstelling. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de Nederduitse Orthographie (1581) van Pontus de Heuiter¹⁰, waar de letters u. Va. Wa. op blz. 54-55 worden beschreven:

‘Deze drij letteren hebbe ic verscheide namen gegeven om haer verscheiden natuirlicken kraht van joinx gewennen / verstaen en begripen. Deerste (die altoos vocael blijft) alleen u. nommende / daerom in dbegin der woorden dus u. of aldus V. maer in tmiddel of einde der woorden / anders niet dan aldus u. altoos schrivende / tzij in vocalen of diphthongen. Die twede altoos stomme consonant blivende / nomt va. en schrijft anders niet waer die zelve komt dan aldus v. om haerder met u. onderscheit beter te kennen / dwelc nimant vreemt zal vinden / angezien Priscianus schrijft dat al voor zijn tijt v. consonant bij veel Latinen, d'Aeölische name Vau. vourde / niet konende d'omgekeerde F. van Keizer Claudius gevonden / tvelt behouden daer ic meer inde letter f. af schrive.’

6 Vgl. ook de Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst (1584) ingeleid, geïnterpreteerd, van kommentaar voorzien en uitgegeven door G.R.W. Dibbets. Assen/Maastricht 1985, blz. 364.

7 Frans A.M. Schaars, De Nederduitsche Spraekkunst (1706) van Arnold Moonen (1644-1711): Een bijdrage tot de geschiedenis van de Nederlandstalige spraakkunst. Wijhe 1988, blz. 79.

8 Dibbets, Twe-spraack, blz. 364.

9 Harm Klifman, Studies op het gebied van de vroegnieuwnederlandse triviumtraditie (ca. 1550-ca. 1650). Dordrecht-Cinnaminson 1983, blz. 86 e.v..

10 Vgl. G.R.W. Dibbets, Nederduitse Orthographie van Pontus de Heuiter (1581): Een inleiding. Assen 1968, blz. 106-107 en Pontus de Heuiter, Nederduitse Orthographie uitgegeven, ingeleid en toegelicht door G.R.W. Dibbets. Groningen 1972, blz. 41-42.

[p. 11]

Dibbets¹¹ merkt hierover op: ‘Het teken V ter aanduiding van de vocaal u mag dus alleen worden gebruikt wanneer het het eerste teken is van een nieuwe zin, een uitlating die we beter kunnen uitbreiden: V kan als hoofdletter U vervangen.’

De overwegingen met betrekking tot het spanningsveld tussen letterklank en letterteken bij de interpretatie van letter, die in gang gezet werden door het werk van Caron, zijn sindsdien voor de bestudering van met name de vroegste (Nederlandse) grammatici het adagium gebleven.¹² Het is precies deze houding die ons ervan weerhoudt de eind zestiende-, begin zeventiende-eeuwse teksten van Trou Moet Blijcken te confronteren met twintigste-eeuwse opvattingen over de tweeledige relatie figura-signa van Hellinga, waar ons Nederlandstalige zestiende-eeuwse teksten al expliciet attenderen op de drieledige verhouding nomen, figura en potestas.

We kunnen nu onze aanvullingen formuleren op het uitgangspunt van de diplomatische transcriptie, wanneer we in de handschriften van Trou Moet Blijcken tekens tegenkomen die niet probleemloos door het moderne tekensysteem vervangen kunnen worden.

A.	Stel: het moderne tekensysteem verschilt van het zestiende-eeuwse tekensysteem ten aanzien van de figura; ten aanzien van de potestas is er evenwel geen onduidelijkheid. Een foneem dat men op meer dan één wijze in het handschrift weergegeven ziet, wordt dan vervangen door één teken in de transcriptie. Zo worden de lange s en korte s weergegeven met moderne, korte s; de twee vormen van de g met moderne g. Hier laten we ons dus leiden door de overweging dat de potestas van beide figurae niet verschillend is. Men neme er nota van dat dit natuurlijk niet impliceert dat dit principe gevolgd moet worden in gevallen als x voor ks, gh voor g, ck en c voor k en in andere vergelijkbare situaties. De in deze gevallen bedoelde potestas van de letter kan ook in ons modern tekensysteem probleemloos door de figura zoals de zestiende-eeuwse afschrijver die heeft gekozen, uitgedrukt worden.
B.	Stel: het moderne tekensysteem verschilt van het zestiende-eeuwse tekensysteem ten aanzien van de potestas; ten aanzien van de figura is er evenwel geen onduidelijkheid. Indien dus de vorm van het zestiende-eeuwse teken (figura) verschilt van het moderne, terwijl niet aan te nemen valt dat de afschrijver de traditioneel gebruikelijke potestas aan die figura gekoppeld heeft, dan wordt het teken in de transcriptie naar het moderne woordbeeld gestandaardiseerd volgens de potestas. De figura J kan zowel staan voor de potestas van de letter I als voor die van de letter J, de figura i voor de potestas van zowel de letters i als j. In deze gevallen laten wij ons leiden door de gedachte dat er geen twijfel over de potestas van deze tekens bestaat: wij transcriberen volgens de huidige conventies. Jck wordt dus Ick, jck wordt ick, Iesus wordt Jesus, ionck wordt jonck.
C.	In het verlengde van aanvulling B ligt de situatie dat noch letterteken noch woordbeeld aanleiding lijken te geven om een andere figura dan die van het handschrift te kiezen. Het is nu echter de woordbetekenis die ons attendeert op het feit dat de reeks figurae semantisch gezien leeg is. In die gevallen is het opnieuw de potestas die ons op de juiste figura wijst. Overeenkomstig dit principe wordt leuen getranscribeerd met leven, vuijt met uuijt, en wt met uut.

11 Dibbets, Nederduitse Orthographie, blz. 107.

12 Schaars, Nederduitsche Spraekkunst, blz. 80.

[p. 12]

Extra aandacht verdient in dit opzicht nogmaals de figura u en de potestas van de letter i. Indien boven de u het haaltje of halve cirkeltje vergeten is, zou in plaats van u een n gelezen moeten worden. We hebben besloten in dergelijke gevallen toch een u weer te geven: dus nens wordt neus. De potestas van het teken attendeert ons dan op een andere figura dan die van de letter n. Indien het puntje boven de i vergeten is of boven het verkeerde ‘pootje’ terecht is gekomen, wordt het puntje alsnog toegevoegd c.q. op de juiste plaats gezet. Comnck of Conmck worden dus Coninck. De bedoelde potestas van de geschreven littera kan immers achterhaald worden. Men verwarre dit niet met het herstellen van evidente schrijffouten: indien in geval van de spelling van woorden met bijvoorbeeld daarin een combinatie van de letters m, i en n een pootje te veel of te weinig is geschreven, worden de lettercombinaties natuurlijk gegeven zoals ze in het handschrift werden aangetroffen. Als er geschreven is Comimck staat er in de transcriptie eveneens Comimck. De intentie van de afschrijver ten aanzien van de littera heeft voorrang op de intentie ten aanzien van het woord.

D.

Het komt regelmatig voor dat de ‘uppercase’ en ‘lowercase’ van een letter dooreen worden gebruikt bij de opening van een woord, zoals in Coninck en coninck. Onduidelijk is dan of de auteur in deze gevallen de hoofdletter C als kleine letter bedoeld heeft. Ook al zouden wij een kleine letter c spellen, toch wordt in de transcriptie de ‘uppercase’ C gebruikt, omdat het lezend oog hier immers in eerste instantie een hoofdletter herkent. Alleen in die gevallen waarbij de ‘uppercase’ van een letter in het midden van een woord wordt gebruikt, is het hoofdlettergebruik genormaliseerd naar modern gebruik. Het betreft uitsluitend de letter L die in de handschriften van Trou Moet Blijcken aanmerkelijk meer ‘puntgrootheden’ kent dan onze moderne twee mogelijkheden: hoofdletter of kleine letter. Omdat het gebruik van hoofdletters midden in een woord binnen de orthografische traditie alleen bekend is bij het talschrift^13 achten wij geen reconstructie van overwegingen mogelijk die aannemelijk moeten maken dat de figura van deze letter een hoofdletter moet zijn. Ons leek de conclusie onontkoombaar dat in die gevallen de hoofdletter als kleine letter is bedoeld. De figura is dan die van de ‘lowercase’. We schrijven derhalve bijvoorbeeld niet geLal maar gelal.

In de praktijk komen de transcriptieregels op het volgende neer:

1.

De grondregel is dat getranscribeerd wordt, wat met het blote oog wordt waargenomen. Op dit principe zijn de volgende aanvullingen gemaakt: a) De spelling van ondermeer de allografemen u/v, i/j, uu/w, y/ij, korte s/lange s, wordt genormaliseerd. Ook de spelling van de hoofdletters I, J, V en U wordt genormaliseerd naar het moderne woordbeeld op grond van de potestas van de gebruikte letter. b) Indien boven de u, zoals in bailjuw, het haaltje vergeten is, wordt toch u weergegeven in de transcriptie; als boven de i het puntje vergeten is wordt dat toch in de transcriptie opgenomen.

2.

Het hoofdlettergebruik in de tekst wordt onveranderd overgenomen in de transcriptie, tenzij de hoofdletter niet aan het begin van een woord is geplaatst.

13 Schaars, Nederduitsche Spraekkunst, blz. 124-125.

[p. 13]

3.	De littera cursiva, een door vrijwel alle afschrijvers in deze collectie gebruikte schriftsoort, is in romein weergegeven. Het humanistische schrift, dat voor titels, clauskoppen e.d. wordt aangewend, is cursief afgedrukt.
4.	De in de handschriften schaars aanwezige interpunctie is zo precies mogelijk overgenomen.
5.	Rijmstrepen (dubbele) en enkele strepen, te interpreteren als dubbele en enkele komma's, zijn in de transcriptie gehandhaafd.
6.	Aaneenschrijvingen die in de moderne opvatting semantisch onjuist zijn, zijn in de transcriptie gehandhaafd. Alleen evidente verschrijvingen zoals beschreven onder aanvulling C zijn verbeterd. In geval van doorhalingen, verbeteringen en toevoegingen tussen de regels van letters en woorden, wordt de o.i. definitief bedoelde versie overgenomen in de transcriptie.
7.	Clauskoppen worden ongeacht hun plaats in de handschriften op een afzonderlijke regel gecentreerd weergegeven. Verkortingen in clauskoppen worden aangevuld, en door middel van onderstreping verantwoord, op basis van de schrijfwijze zoals die is aangetroffen in een lijst van optredende personages of op basis van eerste voorkomen.
8.	Alle in de handschriften aanwezige versnummeringen, alsmede de foliëring, worden in de transcriptie opgenomen. In de rechtermarge hebben we een eigen regelnummering toegevoegd. Links hebben we tussen vierkante haken een folionummering toegevoegd, ook in het geval het handschrift reeds een dergelijke aanduiding bevat. We hebben echter afgezien van een eigen paginering. In de ‘Inhoudsopgave’ wordt dan ook verwezen naar de folionummers van de handschriften.