Tirade. Jaargang 56 (nrs. 442-446)

[p. 22]

Asher Boersma
Pornografie als folklore

Het is vaak - zeker sinds de hegemonie van plastic tieten is doorbroken - moeilijk een onvolkomenheid te ontdekken bij pornoactrices. Ze hebben geen fysieke eigenschap die hen onaantrekkelijk maakt en toch zijn ze vaak niet aantrekkelijk. Het is niet per se dat hun schoonheid je ongemoeid laat, maar het is meer een fotogenieke schoonheid dan een erotische, laat staan een persoonlijke.¹ Het lichaam reageert, niet de geest.

In de jaren negentig was kunstmatigheid de norm: graatmager en opgeblazen voorgevel. Niet dat cosmetische chirurgie minder populair is, maar binnen de porno-industrie is dit verwaterd. Het bestaat nog wel, maar veel actrices zijn populair geworden met een uiterlijk zoals mensen om ons heen. Hier zijn meerdere verklaringen voor.

Ten eerste is er de opkomst van reality-televisie. Meer dan een televisieformat dat ons even vermaakt totdat het volgende genre ons het doet vergeten, is het een verschijningsvorm van een verlangen dat zich tegen het einde van de negentiende eeuw al sterk manifesteerde. Het verlangen om ver te zien, om een afstand te overbruggen in ruimte en niet in tijd, domineerde de anticipatie op televisie en kwam tot uiting in vroege film in een genre genaamd moving postcards.² Sinds de jaren zestig toont Direct Cinema ons het alledaagse of juist een popconcert, altijd vanaf de schouder alsof we zelf getuige zijn. En misschien dat het Deense Dogma uit de jaren negentig nog wel de beste voorbode is van reality-televisie: ergens tussen documentaire en fictiefilm, maar altijd als een performance toont de mens zijn ongegeneerde zelf. Opgesloten (Big Brother, De Bus, De Gouden Kooi),

1 Je zou ook kunnen zeggen dat de cosmetische chirurgie beter in staat is om zijn ingrepen te integreren in het oorspronkelijke uiterlijk, of dat het in de jaren '90 ons gewoonweg meer opviel. Toch speelt hier ook verschuiving van pornoster naar pornobuurmeisje een belangrijke rol.

2 Een goed voorbeeld is Panorama du Grand Canal vu d'un Bateau (1896); een shot van minder dan een minuut vanaf een varende boot. De historicus William Uricchio heeft aangetoond dat televisie een medium is dat een zeer lange aanlooptijd heeft gekend, die in tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht niet in de jaren 1940 begon, maar terug gaat naar de camera obscura in de achttiende eeuw. Zie William Uricchio, ‘Constructing Television: Thirty years that froze an otherwise dynamic medium,’ in After the Break: Television Theory Today (te verschijnen bij Routledge).

[p. 23]

uit de comfortzone (Expiditie Robinson,



Groeten uit de Rimboe, Peking Express) of als open huis (The Osbournes, De Bauers, De Pfaffs). Ver zien, observeren, was niet meer genoeg, het moet over onszelf gaan, gewone mensen, ook als ze eigenlijk beroemd zijn.

De enscenering en performances werden in een aura van realisme verkocht, het productievolume ging omhoog, de production value omlaag. ‘For the first time, anyone can make cinema,’ stond er in het Dogma-manifest. Met de komst van het internet, en dit is het tweede punt, is er de mogelijkheid om pornografische huisvlijt te distribueren. Amateurpornografie bestaat in feite sinds de mens de mogelijkheid heeft om zichzelf op te nemen, maar de schaal waarop het wordt geproduceerd is nog nooit zo groot geweest. Het is verleidelijk te denken dat we vrijer zijn, of we ons dat in ieder geval voelen en minder angst hebben om veroordeeld te worden voor het delen van seksuele activiteiten.

Aan de hand van web 2.0 en social media wordt vaak een democratiseringsevangelie verkondigd. Ook pornografie zou hier een subdomein in hebben, porn 2.0. Democratisering en pornografie vormen al eeuwen een tandem, zo stelt historicus Lynn Hunt.³ Pornografie en moderniteit kwamen tegelijkertijd op en veel vroege pornografen - hoewel het woord pas voor het eerst rond 1800 verscheen, in Frankrijk - waren vrijdenkers en libertairen. Volgens Hunt is pornografie voornamelijk als regulerende categorie ontstaan, ingegeven door de behoefte om wat als obsceniteit beschouwd werd te kunnen censureren. Met de democratisering van cultuur, de overvloedige beschikbaarheid van expliciet materiaal, was de geest uit de fles. Porn 2.0 past in deze traditie van de vrijheid en niet in een van gelijkheid, wat democratie toch impliceert. De vrijheid om pornografie te aanschouwen is iets radicaal anders dan amateurpornografen die zich aan de norm van de porno-industrie onttrekken en massaal alternatieve porno gaan maken. De amateurs doen het niet zo radicaal anders: de dominante esthetiek en moraal waarin de amateurpornografen zijn opgegroeid - dat van de industrie - is sterk aanwezig in hun eigen werk. We kunnen ons niet verstoppen achter de-

3 Hunt, Lynn. The Invention of Pornography: Obscenity and the Origins of Modernity, 1500-1800 (1993).

[p. 24]

ze industrie, het is ook een kwestie van derived demand, afgeleide vraag.⁴ Zo is ook amateurpornografie over het algemeen de verbeelding van de man en valt er voor de vrouwelijke actoren en toeschouwers minder te genieten. En daarmee ook voor mij; dat is niet uit altruïsme, maar vanuit de idee dat als van seks samen genoten wordt, het elkanders genot versterkt. Amateurpornografie is vooral herkenbaar als esthetische modus. Niet de camerapositie is anders, maar de kwaliteit van de camera. De acteurs zijn onze buren en hun pornofilmpjes zijn hun tuinhuisjes.

Zo is ook amateurpornografie over het algemeen de verbeelding van de man en valt er voor de vrouwelijke actoren en toeschouwers minder te genieten

Hoewel de vrouwen meer op elkaar zijn gaan lijken, zijn de mannen doorgaans te onderscheiden door de omvang van hun (kleinere) geslacht. Vaak wordt door de man zelf gefilmd, hand held of vanaf het statief. Het prototypische openingsshot is dat er een vrouw op bed ligt of voor de camera zit en wacht totdat de man achter de camera vandaan komt. De meeste amateurpornografie laat zich kenmerken door een gebrekkige belichting, waardoor de camera's die ze gebruiken het gebrek aan licht proberen te compenseren, wat weer tot gruizige, maar wel herkenbare beelden leidt. Op het andere uiterste van de schaal, bij de industrie, zijn er de secuur uitgelichte sets, soms met behulp van de Californische zon, waar alles dat in beeld is zo bedoeld is, ontdaan van verhullend haar. Het zijn juist deze vrouwen - fotomodel, buurvrouw-look of klassiek artificieel - die het gebrek aan aantrekkingskracht etaleren zoals omschreven in de openingsalinea. Hoe goed uitgelicht ook, ze blijven kleurloos.

Het gebrek aan spontaniteit tracht men soms te compenseren met een wat lossere cameravoering, maar het blijft op zijn best Caravaggio bij tl-licht. In een (semi-)amateuristisch subgenre waarin paren de vrouw ter beschikking stellen aan grootgeschapen donkere mannen (Mandingo genoemd), zie je vaak dat de man, die doorgaans niet participeert, de moeite heeft genomen om de set beter uit te lichten door bijvoorbeeld een bouwlamp op de kledingkast te plaatsen. Tussen de uitersten van de schaal - de non-profit amateur en de industrie - bevinden zich oneindig veel pornografen die proberen een slaatje te slaan uit huisvlijt. Er zijn sites die mensen een platform bieden om geld te verdienen (zie bijvoorbeeld xtube.com en rude.com) en voor elke niche is er aanbod, want door het internet is de uiteindelijke groep voor welk subgenre dan ook uiteindelijk groot

4 De vraag naar goederen die een nodig zijn om aan een andere vraag te voldoen. De eerste is een indicatie van de tweede.

[p. 25]

genoeg om geld aan te verdienen. Dit



wordt ook wel longtail economics genoemd. Bovengenoemde rude.com is bijvoorbeeld voornamelijk een platform voor de relatief grote minderheid van Afro-Amerikanen. Dus als er voor elk niche een markt is, dan zou die er ook moeten zijn voor eerlijkere pornografie, waarin mensen oprechter contact met elkaar hebben.

Probleem is dat er te weinig redactie wordt gevoerd. Waar de oneindige hoeveelheid kunst- en modeblogs een massa curatoren heeft voortgebracht, blijft de pornografie hierin achterlopen. Veel pornoblogs zijn er voor wat in het Duits Einhandsurfers genoemd wordt. Vaak met commerciële motieven (voor doorlinken krijgen ze geld) en ter bediening van de lichamelijke reflex. De YouTube-achtige platforms screenen in feite alleen op de legaliteit van de geüploade filmpjes. Voordeel hiervan is dat het enorme aanbod ook een kleinere hoeveelheid esthetisch aangenamere en ethische pornografie herbergt. Ook wordt duidelijk wat de meerderheid het liefst ziet. Maar wat de massa goed vindt is vaak niet te pruimen en de metadata die aan de filmpjes door uploaders en kijkers worden gehangen zijn geen classificaties die de kwaliteit verraden. Ze helpen je alleen op handelingen en eigenschappen van de actoren te filteren. De zap-ervaring is inmiddels het grootste deel van het dataverkeer op het internet.⁵ De connotatie van ‘democratisering’ dat aan al die pornoplatforms kleeft is vooral marketing, zoals zoveel ideologie op het internet. De belofte van een eindeloze voorraad pornografie en daarmee de gemiddelde tijd die op deze sites wordt doorgebracht (15-20 minuten, de populairste nieuwswebsites moeten het met 3 minuten doen) is vooral in het voordeel van degenen die geld willen verdienen aan pornografie.

Op deze platforms is de narratieve pornografie, of misschien beter speelfilmpornografie, grotendeels verdwenen. Het narratief is vervangen door een premisse ten behoeve van de puberverbeelding: leerling met lerares, moeder met beste vriend van zoon, beste vriendin van zus. Wellicht dat veel mannen deze fantasie- en nooit ontstijgen, gezien de populariteit van dit soort filmpjes. En misschien wordt het tijd te concluderen dat narratief en pornografie niet samen gaan, het is inmiddels lang genoeg geprobeerd. De Einhandsurfers hadden in eerste instantie de bandbreedte niet om hele films te downloaden en nu ook niet meer het geduld.

5 Zie hiervoor: http://www.extremetech.com/computing/123929-just-how-big-are-porn-sites

[p. 26]

De economische omstandigheden om een speelfilm te maken zijn dus verslechterd.

Er bestaat wereldwijd een aantal festivals waar alternatieve pornografie - niet hetzelfde als Altporn, waarin modellen met een alternatief gothic uiterlijk met veel tatoeages figureren - vaak met ruime aandacht voor queer pornografie. De seks is oprecht, maar de enscenering is onbeholpen. De poging tot articiteit is geforceerd. Nee, pornografie is een documentair, televisiegenre. Artistieke pretenties hebben daar minder prioriteit. Laten we pornografie gezien zijn lange geschiedenis folklore noemen. Pornografie als volkskunst.

Kijk, ze voelen wat! Pijn lijkt het beste alternatief

Hierin gaat het veel meer om de intentie dan om de vernieuwing, meer om het sociale dan de excellentie. Meer om authenticiteit dan uniciteit. Het gebrek aan persoonlijkheid in het merendeel van de hedendaagse pornografie wil men krampachtig compenseren door het tonen van handelingen die het realisme vergroten. De betaalde vrouw wordt door de man die half buiten beeld is met kracht een lul in haar mond geduwd, zo diep dat ze moet kokhalzen. En als ze dit niet moet betekent dit dat ze haar gag reflex inmiddels kan onderdrukken, wat het resultaat is van dit maar vaak genoeg doen. Haren trekken, wurging, spugen, slaan in het gezicht en op de kont: alle lijken ze poging om de verveling die je vaak op de gezichten van de vrouwen ziet te onderdrukken. Wat ook tot de mainstream pornografie behoort, is anale seks. Deze ultieme daad van overgave en teken van gewilligheid van de vrouw lijkt gezien de lompe manier waarop het gebeurt moeilijk te voltrekken zonder een grimas en vocale uitspattingen. Kijk, ze voelen wat! Pijn lijkt het beste alternatief als genot niet zichtbaar is.

In dit licht is het geen toeval dat veel van de nu populaire professionele pornoacteurs niet zo zeer te onderscheiden zijn van andere acteurs door hun fysieke eigenschappen, maar door hun gedrag. De voorlopers van deze trend zijn John Stagliano, alias Buttman, als uitvinder van het porno-gonzo genre waarin acteur en regisseur dezelfde persoon lijken te zijn, Max Hardcore als de ultieme klootzak en Rocco Sifredi als de loverboy die Oostblokmeisjes naar zijn idee van het sublieme (‘Nasty!’) duwt.⁶ Vooral de laatste twee acteurs bedrijven seks als machtsspel, waar de vrouw altijd met een achterstand begint, want de camera staat aan de zijde van de man. Onder deze vrouwen is Bella Donna, inmiddels een oudgediende, een representant van een categorie actrices die een extreem

6 Martin Amis maakte een goede reportage over de porno-industrie en gonzo waarin ook Stagliano aan het woord komt (over anale seks: ‘Pussies are bullshit.’), the Guardian (17 Maart, 2001).

[p. 27]

(anaal) incasseringsvermogen combineren



met (bovengemiddeld overtuigend de indruk wekken van) genot. Hoewel de distributie van macht vaak ongelijk is, hebben deze acteurs en actrices gemeen dat ze de indruk kunnen wekken zich te verliezen voor de camera, zeker niet constant, maar bij vlagen is hun geilheid een ogenschijnlijk totalitaire ervaring. Onderdeel van het repertoire van deze groep actrices is het vermogen te ejaculeren, als empirisch bewijs van orgasme, maar ook als tegenwicht tegen het onvermijdelijke einde waar de vrouw zegt niets anders te willen dan sperma op haar gezicht.

Het is hier niet de bedoeling om anale seks aan verkrachting gelijk te stellen. Het gaat erom dat het genot ervan doorgaans niet af te zien is aan de vrouw en dat heteromannen in mainstream pornografie zich nooit laten penetreren, ze laten hooguit hun anus likken (rimmen). In de films moet de vrouw het lekker vinden, maar de man begint er niet aan. De transgressie is eenrichtingsverkeer. Ik snap de spanning wel, ikzelf heb het ook ooit verkend, maar mijn conclusie is dat de penis beter op zijn plek is in de vagina.⁷ Dat past, omsluit, verbindt. Ik ben ervan overtuigd dat het idee bij heteroseksuele mannen populairder is dan de sensatie en dan worden de praktische hindernissen vergeten. Filmregisseur Larry Clark liet dit op enigszins exploitatieve wijze zien in Destricted: Impaled (2006). Hij interviewt jonge mannen die in een pornofilm willen spelen, kiest vervolgens een kwetsbare jongen, nauwelijks de pubertijd ontstegen, en laat hem zelf zijn tegenspeelster casten uit professionele actrices. De jongen kiest voor degene die het meest acteert tijdens de casting en zo weinig mogelijk van haarzelf laat zien (een andere actrice over haar ontmaagding: ‘I was date-raped on my fifteenth birthday.’). Aanvankelijk monteert Clark hun seks op conventionele wijze, maar gaandeweg laat hij zien wat normaal op de montagetafel zou sneuvelen: haar faeces vermengd met glijmiddel (ingebracht met een grote spuit) lekken op zijn penis. Aan zijn gezichtsuitdrukking is te zien dat de jongen die mogelijkheid nooit bedacht of gezien had.

Het gaat niet zozeer om egalitarisme als wel om onderhandeling. Masculiniteit mag ook eens ter discussie staan, want waarom is penetreren onder hetero's

7 Voor de duidelijkheid, er is geen bezwaar tegen anale seks en een ontvangende partij kan er veel plezier aan beleven.

[p. 28]

een daad van de man? Waarom laat de man zich zo zelden door de vrouw vertellen wat te doen? Als dit al gebeurt, dan is het gelijk een onderdrukkingsfetisj van de man.

Laat pornografie de plek zijn waar mensen zich aan elkaar tonen, zonder dat alles altijd zichtbaar hoeft te zijn. Expliciet, maar met verbeeldingskracht. Technisch hoeft er niet per se zoveel te veranderen. Zet de camera op een statief en ga je gang, alleen of samen. Laat de seks vóór de enscenering ervan gaan, want dat is altijd terug te zien.

Een aardige leidraad is geformuleerd door de filosoof Rob van Gerwen.⁸ Zijn idee van morele ruimte is oorspronkelijk bedoeld om de moraliteit van niet-artistieke fotografie te beoordelen. De morele ruimte wordt gecreëerd wanneer de afgebeelde personen toegestaan zijn om hun persoon-zijn te tonen. Wederkerigheid in plaats van eenrichtingsverkeer. Twee auto's die in tegengestelde richting een eenrichtingsstraat in rijden, maken het een doodlopende weg. Het criterium van gedeelde ruimte maakt professionele pornografie moeilijker, maar niet onmogelijk. Geld dient alleen niet ter compensatie van de fysieke machtsverhoudingen (dat is ook waarom vrouwen veel meer betaald krijgen).⁹ De distributie van macht dient zo veel mogelijk buiten de economische transactie te vallen.

Van Gerwen geeft aan dat bijna alle iconische nieuwsfoto's deze ruimte opofferen. Het napalmmeisje in Vietnam, Falling Man, de vrouw die rouwt na de tsunami met een levenloze arm in beeld, de Irakese gevangene die zijn zoontje geruststelt met een zwarte zak over zijn hoofd: allen zijn ze er niet bij als de foto wordt gemaakt en toch staan ze erop. Kunst kan zich nog beroepen op zijn autonomie: een ruimte waarin immoraliteit onderzocht kan worden. Maar het verschil is dat dit een ruimte is die mensen bewust betreden. Natuurlijk is het in theorie niet onmogelijk om dit bij pornografie te doen - dat ik nog nooit een artistiek geslaagde pornofilm gezien heb, zegt niks. Maar deze Popperiaanse zwarte zwaan heeft geilheid als obstakel, want geilheid is het beoogde effect van pornografie. Dit behoeft niet zoveel analyse, script en decoupage, maar veeleer intuïtie. Dat is namelijk waar de alternatieve pornografie doorgaans maar half in slaagt: de eerder aangehaalde festivals vertonen een pornografie waarin gewone mensen - degenen die naast je zitten in de trein - samen seks hebben, ze reageren op elkaar. Daden hebben consequenties. Montage is daar niet per se een verraad aan, als

8 Rob van Gerwen, ‘Picture of Persons,’ Esthetica (2011).

9 Dit gegeven wordt gebruikt in de internationale campagne Equal Pay Day voor gelijke lonen. In het filmpje Sasha Grey for Equal Pay Day stelt Sasha Grey - een populaire voormalig pornoactrice die met Steven Soderberghs The Girlfriend Experience (2009) de overstap naar mainstream cultuur maakte - dat porno de enige manier is om meer te verdienen dan mannen.

[p. 29]

wel een onnodige onderbreking. Tot nu toe is mijn reactie altijd geweest: laat het maar met rust, onderbreek het niet. Pornografie is niet zozeer een ontmoeting tussen regisseur en toeschouwers, maar tussen personen. Niet zozeer een virtuele parenclub maar een collectieve voyeuristische voorziening.

Veel amateurpornografen verhullen hun gezichten, de vrouw minder vaak dan de man, want zij moet daar sperma ontvangen. Verder kom je nauwelijks iets van hen te weten. Het land, soms de streek of de stad, nooit de naam. Dat mensen hun privacy beschermen, lijkt me gezond, zeker ook gezien de oneindige hoeveelheid mafkezen die het internet tot hun speeltuin rekenen. Vaak lees je op lokale amateurplatforms (in Nederland is dat ishotmyself.nl) dat mensen een tijdje van de site zijn geweest of eerder onder een andere naam bekend waren. Ze hadden wat ‘vervelende’ ervaringen. Het aantal mensen dat in de problemen is gekomen door het delen van hun pornografische huisvlijt is met de jaren behoorlijk toegenomen. De kramp die in de reactie van bijvoorbeeld werkgevers terug te zien is, maakt anonimiseren noodzakelijk.

Naast de anonimiteit van de producent is er ook die van de consument en dat is minder begrijpelijk. Als zoveel mensen, in meerderheid mannen maar ook grote aantallen vrouwen naar pornografie kijken, waarom gaat het daar dan nooit over? Shame (2011) van Alexander McQueen toont een seksverslaafde man die zich schaamt, maar meer voor zijn gevoelens dan voor zijn seksuele gedrag. Verdrukking van emotie leidt tot emotieloze seks, maar het is onwaarschijnlijk dat dit voor de meerderheid geldt. Pornografie is de olifant in de kamer. Over emoties wordt schaamteloos (en vaak oeverloos) geluld, maar over masturbatie en pornografie nauwelijks. Toen ik een jaar of 16 was, was er een jongen in mijn voetbalteam die zich liet voorstaan op zijn masturbatieroutine en dat was een bevrijding: dus iedereen doet het!

Over emoties wordt schaamteloos (en vaak oeverloos) geluld, maar over masturbatie en pornografie nauwelijks

Met pornografie is iets soortgelijks aan de hand. In de jaren zeventig was het nog zo dat het bestaan van pornografie wel werd getolereerd, maar verder verzwegen - wat pornografie in de handen van de georganiseerde misdaad dreef. Nu leidt het zwijgen vooral tot kwalitatief slechte want onoprechte pornografie. De discussiemogelijkheden op de videoplatforms worden gebruikt op een niveau zoals een toerist interacteert met lokalen: de weg vragen of naar elkaar zwaaien. ‘Weet iemand misschien hoe deze actrice heet?’ ‘Dit is maar een fragment, waar vind ik de hele scène?’ ‘Zij is echt heel lekker!’ ‘Ja, mee eens, een van de geilste scènes die ik de laatste tijd heb gezien!’

[p. 30]

Hoe het anders kan, zag ik eens op het internationale amateurplatform yuvutu.com. Hier werd in de reacties onder een filmpje, My BF's Horny Ass, gediscussieerd of de anale penetratie van de man door zijn vriendin homoseksueel zou zijn - homofobie werd ontkracht, erogene zones verdedigd. Ook de schaamte en publiekelijke verontschuldiging aan zijn ouders van een Nederlandse voetballer nadat een soortgelijk filmpje van hem (dat als chantage tegen hem gebruikt werd) kwam bovendrijven, illustreert de hysterie die heteroman en zijn anus omringen.

De eerste drie minuten van een pornofilm zouden heel goed de totale lengte kunnen zijn. De verbeelde handelingen moeten nog steeds tussen Kousbroeks ‘stierenvechten en naturisme’ uitkomen, maar dan als moving postcard, een folkloristisch verlangen genaamd ver zien.