Tirade. Jaargang 35 (nrs. 332-337)

[p. 14]

Benno Barnard

Vaders in november

Vaders vragen waar de tijd blijft aan hun zoon.
De dag van gisteren was hun verwekker klerk,
dus schrijvend en etend en ademend totdat
hij eindelijk niet ademde of schreef of at
(hoe doder iemand, hoe geduldiger hij werkt).
Goed, maar het is laat in de jaren tachtig,
en wij beginnen te glimlachen als een alter ego.
Oude vaders vertrekken, hun asbak smeult na.
We horen nog tot aan de eerste hoek hun auto.
Dan daalt de dove stilte neer van de retorica -
en hun hele heimwee verrijst, een regenachtig
glinsterend Rotterdam. Dit is de hulpeloze stad
van boekhouders en typistes, dit is het uur
dat zij de trams instromen, wezenloos als vis:
in natte jas, met negatieve ogen. Quo vadis?
vraagt een onbekende heer ons in vertaald Latijn.
De lucht ziet bijbelzwart, de maand november
neigt in ons naar biedermeier. U en ik konden
samen naar een plaats van openbare warmte gaan...
Het woord rokertje komt onder zijn hoed vandaan,
vuur flakkert op (onze tram is halfduister),
en genietend trekt hij aan een Hollandse sigaar
alsof de psychoanalyse nooit is uitgevonden.
Medereiziger, tijdgenoot, breng ons niet naar
dat verwoeste centrum van je herinneringen -
we zijn bang dat de schaduwen van dit Rotterdam
iets anders voorstellen dan die gematigde hel
van onze buitenwijken. Ergo, kijk ons niet aan.

[p. 15]

 

Zo praten we in de nacht soms tegen onze vader,

 

en dat er niemand is die naar ons luistert

 

weten we in het westen van ons bewustzijn wel.

 

De heer zwijgt. Maar wanneer asgrijs ochtendlicht

 

de ramen vult, wordt onze heimelijke onrust groter:

 

iemand, iemand van ons allemaal, moet opstaan.

 

En in de keuken, waar we het ontbijt klaarmaken,

 

werpen we haastig een blik op het bleke gezicht

 

van onze eigen stad, van onze empirische eeuw.

 

En het aanrecht bestaat omdat we het aanraken.

[p. 16]

Rimbaud. Yeats. Celan. Brodsky. Auden. Eliot. Ikzelf... Wat een wonderbaarlijke plejade die zich hier in mijn gedachten vormt! Zonder die zes grote namen zou mijn gedicht er vast en zeker anders hebben uitgezien, wanneer het überhaupt bestaan had (daarmee zeg ik natuurlijk niets over de kwaliteit ervan). En men zou de regels die beginnen met ‘Oude vaders’ en eindigen met ‘heimwee’ zelfs kunnen opvatten als een beschrijving van de toestand waarin wij allemaal, na lezing van onze vermaledijde superieure voorgangers, een tijdlang verkeren. Die onwelriekende koude sigareas, die angstwekkende stilte zo kort na de woorden... naar onze schrijftafel gevlucht, proberen we hen uit te bannen, maar ze verschijnen des te onuitwisbaarder als vlekken, chimères, weerkaatsingen op het papier.

A propos hiervan: wie te veel poëzie leest loopt het gevaar van ontmoediging of eigenwaan, beide in de geest van ‘Deep versed in books and shallow in himself’. Dichters zijn namelijk beter dan wijzelf, wat slecht is voor ons ego, of slechter dan wijzelf, wat slecht is voor ons alter ego. (Men neigt trouwens tot onderschatting van de invloed die prozaïsten op dichters kunnen hebben. Wat mij betreft geldt dat vooral die duivelse Poolse kobold Bruno Schulz, die me telkens weer aansteekt met dat ziekelijke estheticisme van hem en me zo tot de morele artsenij van de Angelsaksische poëzie dwingt.)

Wat kan een dichter nu van een bewonderde dichter leren? Techniek, dunkt me, en een bepaalde mentaliteit, misschien - meer zou epigonisme betekenen. Rimbauds toverformule ‘Je est un autre’, gekrabbeld op een prent die de zelfmoordenaar van Piet Paaltjens voorstelde, hing vroeger bij ons thuis boven de schoorsteenmantel. Van hem heb ik toen alvast opgestoken dat het dichtende ik een problematisch ik is, een verscheurde of verknipte ziel, letterlijk. Dat was de eerste les, die ik echter pas sinds mijn lectuur van het wonderkind begin te begrijpen. ‘Tant pis pour le bois qui se trouve violon!’ Zonder Rimbaud zou bovenstaand gedicht, geloof ik, niet in die wij-vorm zijn geschreven.

Over Yeats en Celan kan ik kort zijn, twee beroemde citaten volstaan. Het door Yeats in ‘Things fall apart; the centre cannot hold’ uitgedrukte besef is bij mij verzinnebeeld in dat zadkiniaanse hart van Rotterdam. En van Celan weet ik dat de dood een ‘meester uit Duitsland’ is; die magistrale dood - de dood als perverse kunstenaar - waart rond in andere gedichten van de reeks waar Vaders in november toe behoort. Deze citaten zijn uiteraard hun werk nog niet, maar ze typeren wel hun invloed op mij. Vorm speelt daarin geen rol.

Brodsky ken ik enkel uit zijn essays, want ik ben ervan overtuigd dat de Russische poëzie (en dus ook die van hem) een ontoegankelijke toendra is

[p. 17]

voor wie, zoals ik helaas, geen woord Russisch kent. Mijn ideeën over verstechniek zijn mede door de zijne bepaald, en in het bijzonder die over het gebruik van rijm. Dat fenomeen heeft wat inkt doen vloeien in de loop van de geschiedenis! Een steile humanist als Milton noemde het, notabene, de ‘Uitvinding van een barbaars Tijdperk’. Maar ik voor mij houd van rijm. Mits intelligent gebruikt, versterkt het de indruk van onontkoombaarheid die een geslaagde formulering maakt; en in zekere zin is het de liefdesdaad van de woorden, hun verbale baltsgedrag. De rijmterminologie (omarmend, gepaard, etc.) wijst al in die richting.

Van Auden heb ik bovenal een geestesgesteldheid geleerd: die van een zo groot mogelijke morele integriteit, waaraan in laatste instantie ons retorische snijwerk, al die behendig getrokken krullen en arabesken, ondergeschikt moet blijven. ‘Een oneerlijk gedicht drukt, hoe goed ook, gevoelens of opvattingen uit die de maker ervan nooit gevoeld of gehuldigd heeft,’ schrijft hij in de introductie tot zijn Collected Shorter Poems 1927-1957.

Meer in het algemeen heb ik aan de Angelsaksische modernisten, Eliot voorop, de overtuiging te danken dat een dichter zijn eigen tijd tegenspraak verschuldigd is. Ik vind, tussen twee haakjes, The Waste Land nog steeds een gigantisch gedicht, hoewel de maker ervan enigszins uit de mode schijnt te zijn. Via diezelfde merkwaardige Amerikaanse puritein heb ik het nodige over de mogelijkheden van ritme, metrum en antimetrum ontdekt; zonder hem zou de min of meer jambische stroom, die indirect uit de mond van mijn ‘vaders’ vloeit, misschien nooit zijn overgegaan in dat ongeduldige horten van dactylen, spondeeën en anapesten in regel 7 en 8. En tenslotte is een oogrijm â la ‘tram/Rotterdam’ ongetwijfeld uit de Engelstalige poëzie afkomstig, waarin immers ook de eigenaardigheden van de spelling de dichtkunst verrijken (bij het lezen van een oogrijm beleeft men de ongebruikelijke sensatie van twee om de voorrang twistende zintuigen).

Om Auden te eren, en in gevecht met Descartes, heb ik hierboven zijn ‘And the kitchen-table exists because I scrub it’ geparafraseerd. Maar op dit laatste na was ik mij al deze dingen godzijdank niet bewust toen ik mijn gedicht schreef. Ze waren weggezonken naar die troebele onderwereld waarover de Weense fraudeur ons heeft geïnformeerd, - die ik overigens als schrijver van fictie nogal bewonder.

Nu heb ik mijn eigen werk becommentarieerd, dat vind ik op zijn zachtst gezegd tamelijk potsierlijk! Ik wist alleen geen betere methode om de mij gestelde vragen te beantwoorden.

Benno Barnard