|
| |
| |
| |
Kroniek
Notitie bij een machtswisseling
Zal vrijdag 1 oktober 1982, de dag dat Helmut Schmidt als bondskanselier van de Bondsrepubliek Duitsland vervangen werd door Helmut Kohl, inderdaad de geschiedenis ingaan als het einde van een tijdperk zoals men in de daarop volgende dagen zo vaak kon horen? Meestal klonk daarin een ondertoon van bezorgdheid door, en dat zal wel mede een reden zijn geweest, waarom de nieuwe kanselier en zijn oud-nieuwe minister van buitenlandse zaken Genscher er vooral op uit leken te zijn, die indruk te vermijden en door verklaringen en bliksembezoeken de wereld te overtuigen van de gewaarborgde continuïteit in met name het buitenlands beleid. Zelfs de regeringsverklaring van Kohl deed, ondanks alle rhetoriek over een ‘historischer Neuanfang’, inhoudelijk eerder als een anti-climax aan. Maar dat was misschien ook wel onvermijdelijk bij een gebeurtenis die zo lang tevoren al haar schaduw had vooruitgeworpen en die zeker sinds afgelopen zomer zo voor iedereen zichtbaar was voorbereid. Na dertien jaar onafgebroken aan de macht te zijn geweest vertoonde de sociaal-liberale coalitie duidelijk tekenen van slijtage; de opvattingen van beide partners over het bestrijden van de economische crisis stonden haaks op elkaar, terwijl Schmidt bovendien altijd nog te maken had met oppositie uit eigen gelederen tegen zijn buitenlandse politiek. Dat maar liefst 58 leden van de spd-Bondsdagfractie deelgenomen hadden aan de fameuze oktober-‘vredesmars’ in Bonn tegen het door Schmidt verdedigde navo-dubbelbesluit inzake de Pershing 11- en kruisraketten maakte nog eens duidelijk hoezeer Schmidt voor het doorzetten van zijn buitenlands- en defensiebeleid afhankelijk dreigde te raken van dezelfde liberalen die met zijn ‘banenplan’
| |
| |
weinig op hadden en dat steeds duidelijker lieten blijken. Al sinds zomer '81 gingen er geruchten over contacten tussen fdp en cdu-csu; en de zaak raakte in een stroomversnelling na de zware nederlaag van de spd bij de landdagverkiezingen in Nedersaksen en in Hamburg in Mei en Juni j.l., kort daarop gevolgd door een voor de zittende coalitie verpletterend demoscopisch onderzoek dat spd en fdp slechts 31,4 resp. 5,1%, cdu-csu daarentegen een absolute meerderheid van 53,74% bij eventuele bondsdagverkiezingen in het vooruitzicht stelde. De liberalen, boven wier hoofd altijd het Damocleszwaard van de 5%-clausule hangt, waar ze volgens deze prognose angstig dicht in de buurt raakten, waren begrijpelijkerwijs gealarmeerd; partnerruil moest onder die omstandigheden velen de enig mogelijke redding van een wisse ondergang toeschijnen. Bij de landdagverkiezingen in Hessen werd dit experiment dan ook beproefd. Maar voor het zover was spitste de situatie in Bonn zich toe door de tijdbom die minister van economische zaken graaf Lambsdorff onder het kabinet plaatste met zijn sombere prognose van een geringer economische groei en een groter begrotingstekort dan waarvan men bij het moeizaam bereikte jongste compromis tussen beide regeringspartners was uitgegaan, wat volgens hem een radicaal saneringsprogramma met lastenverlichting voor het bedrijfsleven en drastisch snoeien in de sociale uitgaven vereiste. Toen een nieuw compromis onmogelijk bleek traden de fdp-ministers uit de regering. En twee dagen later vonden de verkiezingen in Hessen plaats... die echter niet het verwachte resultaat van een absolute meerderheid voor de nieuwe partners cdu en fdp te zien gaven, maar integendeel een fors herstel van de spd, een beneden de 5%-drempel blijven van de
fdp en dus haar verdwijnen uit de landdag, en een spectaculair binnentreden daarin van de zg. ‘Grünen’. De beschuldiging van verraad die de spd tijdens de verkiezingscampagne tegen de fdp had gelanceerd had het bij de kiezer blijkbaar goed gedaan, en Schmidt kon met voldoening constateren dat de fdp van de kiezers in Hessen geen mandaat gekregen had voor haar voorgenomen partnerruil op bondsniveau. Maar Genscher kon moeilijk meer terug; en hoewel er in de linkervleugel van zijn partij felle oppositie tegen hem bestond en niet minder dan 18 van de 53 fractieleden in de Bondsdag verklaarden de voorgenomen ‘constructieve motie van wantrouwen’ niet
| |
| |
te zullen steunen, achtte Kohl de resterende basis voldoende om het erop te kunnen wagen. En op 1 oktober was het dus zover.
Het was de tweede maal in de parlementaire geschiedenis van de Bondsrepubliek dat het instrument van de ‘constructieve motie van wantrouwen’ (wat inhoudt dat de bondsdag een bondskanselier alleen naar huis kan sturen als ze meteen een nieuwe kan produceren) gehanteerd werd, en de eerste maal dat dit met succes gebeurde. De vorige maal was de poging in April '72 geweest van de toenmalige oppositieleider Barzel om de toenmalige kanselier Brandt ten val te brengen; een poging die toen op een haar - twee stemmen - na mislukte (Maar wat Barzel toen niet gelukt was, daarvoor zorgde korte tijd later spion Günter Guillaume! Wel bleef de sociaalliberale coalitie toen intact, maar niet langer onder Brandt maar onder Schmidt; en latere historici zullen wel uitmaken of die personele wijziging - die de overgang markeerde van een periode van Ostpolitieke- en binnenlandse hervormingseuforie naar een periode van zakelijkheid en realisme - misschien niet een belangrijker mijlpaal is geweest dan de coalitiewijziging van thans. Waar blijft eigenlijk het standbeeldje voor Günter Guillaume, dat hij echt wel aan de bondsrepubliek verdiend heeft?).
Die ‘constructieve motie van wantrouwen’ is door de ‘founding fathers’ van de bondsrepubliek in de grondwet ingevoerd als een soort motie van wantrouwen tegen de politieke rijpheid van het Duitse volk. Het was bedoeld als middel om de stabiliteit van het parlementaire stelsel te vergroten en, met het schrikbeeld van Weimar voor ogen, een teveel aan verkiezingen met daarop onvermijdelijk volgende ‘Überdruss’ van het hele politieke bedrijf te vermijden. De bondsrepublikeinse democratie ontwikkelde zich echter voorspoediger dan gevreesd was; het wapen van het ‘konstruktive Misstrauensvotum’ werd 33 jaar na haar oprichting voor het eerst met succes gebruikt - en wat zien we? De roep om nieuwe verkiezingen als enig fatsoenlijke methode om aan een nieuwe regering te komen! Daar klopt dus iets niet. Dat de procedure waarmee de regering-Schmidt ten val werd gebracht constitutioneel ‘einwandfrei’ was werd door niemand bestreden, ook niet door Schmidt zelf die in zijn zwanenzang de oppositie het brevet gaf ‘Uw gedrag is legaal’... om daar echter onmiddellijk aan toe te voegen ‘...maar het heeft geen innerlijke, geen
| |
| |
morele rechtvaardiging en de kiezers zullen dit gedrag vele jaren niet vergeten’. Daar wringt inderdaad de schoen. Rainer Barzel van de cdu stelde daar tegenover: ‘ons volk kiest afgevaardigden, het kiest niet de kanselier’. Formeel was dat natuurlijk juist, evenals de opmerking van zijn partijgenoot Heiner Geissler: ‘het is de taak van de afgevaardigden, een tot handelen in staat zijnde regering te vormen; wij hebben geen plebiscitaire, maar een parlementaire, een representatieve democratie’. Volkomen juist en dat is maar goed ook; niettemin had de spreker mogen bedenken dat juist in het geboorteland van de parlementaire democratie, in Engeland dus, Lagerhuisverkiezingen altijd tegelijk - indirecte - primeministerverkiezingen zijn geweest, en dat dit in de Bondsrepubliek in de praktijk ook zo geworden is. Voor het gevoel van de kiezers gaat het bij bondsdagverkiezingen in laatste instantie om de vraag: ‘wie wordt bondskanselier?’; en als een kleinere partij, die zelf geen candidaat voor het kanselierschap kan stellen, en daarom een coalitie aangaat met een van de twee grotere en met die keuze bij de verkiezingen hoge ogen gooit, dan vervolgens midden tijdens de rit van partner verwisselt en daarmee de andere partij aan de macht brengt, wordt dat onvermijdelijk als kiezersbedrog ervaren. De woordvoerster van de liberale dissidenten, Hildegard Hamm-Brücher, gaf tijdens het debat onomwonden uitdrukking aan dit gevoel (nadat fractieleider Wolfgang Mischnick in een rijkelijk larmoyante redevoering collega Wehner van de spd van zijn onveranderde hoogachting en vriendschap had verzekerd, maar de nieuwe coalitie tenslotte toch maar z'n zegen gaf). Er is kortom sprake van een discrepantie tussen de letter van de grondwet en de feitelijke ontwikkeling. Dat dit in de grond van de zaak ook zo werd gevoeld door de nieuwe coalitie blijkt wel uit het feit, dat zij niet
vasthield aan haar grondwettelijk recht, de hele verdere termijn (dus tot najaar '84) uit te zitten, maar toestemde in vervroegde verkiezingen. Het is overigens bekend dat de oude rot Franz-Joseph Strauss na de verkiezingen in Hessen al de eis had gesteld, dat een regeringswisseling in Bonn zo spoedig mogelijk - in elk geval voor eind van het jaar - door nieuwe verkiezingen gevolgd zou moeten worden. Daarachter zat natuurlijk de verwachting dat de neerwaartse trend van de door hem verafschuwde fdp zich zou doorzetten, zodat de weg vrij zou komen voor een zuivere cdu-csu-coalitie.
| |
| |
Dat Genscher daar niet in trapte en dreigde op het laatste moment toch nog zijn steun aan de op handen zijnde motie van wantrouwen te zullen intrekken deed Strauss inbinden; en zo kwam tenslotte het nogal zonderlinge compromis van verkiezingen op 6 maart a.s. uit de bus.
Hoe zal het nu verder gaan? De landdagverkiezingen in Beieren, gehouden kort na de regeringswisseling in Bonn, leken de prognose van Strauss inzake de toekomst van de fdp te bevestigen. Toch zij men hier voorzichting: veel liberaal-gezinde kiezers die de fdp in Hessen en in Beieren een demonstratieve afstraffing voor haar volte-face wilden geven zullen waarschijnlijk bij de komende bondsdagverkiezingen toch wel weer hun stem op die partij uitbrengen (d.w.z. hun tweede stem; een eerste stem op een kleinere partij is bij het bestaande Duitse kiesstelsel weggegooid). Is het dus voorbarig de fdp dood te verklaren, flink aangeslagen is zij ongetwijfeld; en dat geldt zeker voor de positie van Genscher binnen die partij. Ik moet nog zien of het hem zal lukken zich op de komende partijdag in November als voorzitter te laten herkiezen. Wel had hij aanvankelijk aangekondigd in ieder geval als minister te zullen aanblijven, maar een duidelijke nederlaag tegen de linkervleugel van zijn achterban zou zijn aanzien in die functie geen goed doen; vandaar waarschijnlijk dat hij die verklaring een paar dagen later alweer inslikte. En het valt ook moeilijk in te zien, waarin de eigen inbreng van de Genscher-Lambsdorff-liberalen in een coalitie met de cdu eigenlijk zou moeten bestaan. In de coalitie met de spd vervulden zij de functie van een soort anti-socialistische boeman en ontleenden daaraan hun bestaansrecht. Maar in een ‘rechtse’ coalitie kunnen zij hoogstens, door hun eenzijdige oriëntatie op de ondernemerswereld, bijdragen tot een groeiend verzet uit vakbondskringen tegen het sociaal-economische beleid van de regering en daarmee tot de polarisatie van het Duitse politieke landschap. Die tendens tot polarisatie zal anderzijds in de hand worden gewerkt doordat Schmidt, niet langer geschraagd door zijn prestige als bondskanselier, nu minder tegengas zal kunnen
geven tegen de neiging van de Brandt-vleugel in zijn partij om te liebäugeln met Grünen, pacifisten en met alles wat zich als vertegenwoordiger van de ‘jeugd’ aandient. Dat zal de groei van die groeperingen natuurlijk niet verhinderen, maar wel veel kiezers van het midden afstoten. Voor de spd zou dat een terugdraaien
| |
| |
betekenen van de, met het Godesberger congres van 1959 ingezette, ontwikkeling tot een brede, tot het dragen van regeringsverantwoordelijkheid bereid en in staat zijnde volkspartij. De breuk in de sociaal-liberale coalitie zou zo gezien wel eens het begin kunnen zijn van een nieuwe periode van isolement voor de spd. Want die breuk moge dan voltrokken zijn door Genscher-Lambsdorff, ze is in belangrijke mate mede veroorzaakt door het bovengenoemde dwarsliggen van de linkse oppositie binnen de spd, waardoor Schmidts positie verzwakt en Genscher-Lambsdorff van argumenten voor hun ommezwaai voorzien werden. En voor de parlementaire democratie in Duitsland zou een binnendringen van de ‘Grüne und Alternative Liste’ in de bondsdag hoogst ongewenst zijn; het gevaar van een herhaling op nationale schaal van de huidige situatie in Hamburg (waar geen werkbare regeringsmeerderheid kan worden gevormd) is na 6 maart a.s. niet denkbeeldig. Vermoedelijk zullen Brandt c.s. nog voldoende politiek verstand hebben om dit gevaar te beseffen en zullen ze daarom proberen om bij de komende verkiezingen Schmidt weer als lijsttrekker naar voren te schuiven, maar het is natuurlijk nog de vraag of hij zelf bereid zal zijn zich weer beschikbaar te stellen: tenslotte is een beroep op gezondheidstoestand en verminderde vitaliteit niet in de mond van iedere politicus noodzakelijkerwijs een uitvlucht... In elk geval lijkt de bondsrepubliek in het binnenland een periode van onzekerheid en verminderde stabiliteit tegemoet te zullen gaan.
Op het gebied van de buitenlandse politiek zijn er geen spectaculaire veranderingen te verwachten. Dat Kohl-Genscher uitgesproken ‘Atlantici’ zijn en over goede contacten in Amerikaanse regeringskringen beschikken is natuurlijk geruststellend en verheugend, maar rechtvaardigt nauwelijks de merkbare voldoening waarmee in de Reagan-administratie (waar Schmidt sinds het vertrek van Alexander Haig geen werkelijke supporters meer had) op het afscheid van de ‘lastige’ Schmidt is gereageerd (over pijnlijkheden als het ezelstrapje dat ex-president Carter de scheidende leeuw meende te moeten nageven zullen we verder maar zwijgen). Meningsverschillen over détente, Oost-Westhandel, aardgasleidingen e.d. zullen er ook met de regering-Kohl blijven, al zal de gesprekssfeer misschien wat meer ontspannen worden, wat natuurlijk meegenomen is. Wat de Ostpolitik
| |
| |
betreft moet helaas geconstateerd worden dat de cdu er nooit in geslaagd is op dit gebied een eigen conceptie te ontwikkelen. In mijn artikel ‘Denk ik aan Duitsland...’ heb ik destijds als mijn mening te kennen gegeven dat die politiek, althans in de tijd van Brandt, in werkelijkheid niet een zich neerleggen bij de Duitse deling betekende, maar veeleer een gecamoufleerd streven naar een soort hereniging op ‘socialistische’ basis. Maar zo heeft in de cdu nooit iemand het gesteld - en het zou natuurlijk in Duitsland ook moeilijk geweest zijn het zo te stellen. Men heeft zich dus aanvankelijk bepaald tot een starre afwijzende houding om vervolgens onder het deugdzame motto pacta sunt servanda maar zo'n beetje achter de voldongen feiten aan te sukkelen. ‘Een beetje minder van hetzelfde’ lijkt dus datgene wat van de regering-Kohl op dit punt te verwachten is. Niet erg gevaarlijk, maar ook niet erg inspirerend.
‘A great man went, a big man came’, schreef de Guardian hatelijk. Dat was niet helemaal rechtvaardig, want Kohl heeft ongetwijfeld kwaliteiten en bovendien kan iemand in zijn ambt groeien, zodat er geen reden is, hem niet the benefit of the doubt te geven. Maar het zal hem niet makkelijk vallen, het aanzien dat Helmut Schmidt zich door zijn kennis van zaken en souverein optreden in de wereld verworven had te evenaren. We zullen de man met de ‘Lotsenmütze’ nog missen.
15 oktober 1982
P.F.H. Lauxtermann
Naschrift: De beslissing is inmiddels gevallen: Schmidt zal bij de a.s. verkiezingen geen lijsttrekker meer zijn. Het wordt nu dus Hans-Jochen Vogel, die als burgemeester van München geen slechte staat van dienst had, maar zich sinds zijn kortstondig burgemeesterschap van Berlijn sterk in ‘linkse’ en ‘alternatieve’ richting ontwikkeld heeft. Vermoedelijk hoopt men daarom dat hij in staat zal zijn zowel de ‘traditionele’ als de ‘nieuwe’ kiezers aan de partij te binden; maar het is duidelijk, dat het besluit van Schmidt de spd minstens vijf procent stemmen zal kosten. Persoonlijke redenen hebben bij dit besluit ongetwijfeld een belangrijke rol gespeeld, maar daarnaast sprak uit Schmidts afscheidsrede toch ook een duidelijke verbittering
| |
| |
over de wijze waarop hij als regeringsleider door een deel van zijn achterban voor de voeten gelopen is. ‘Meer inwendige discipline’ was de teneur van zijn laatste boodschap aan de partij. Wie de schoen past trekke hem aan.
29 oktober 1982 |
|
Auteursrechtelijk beschermd