Tirade. Jaargang 20 (nrs. 211-220)

[p. 108]

N. Scheepmaker
Tien stellingen

Zowel Sacharov als het Internationaal Sacharov-Verhoor waren het onderwerp van herhaalde - niet steeds even frisse - aanvallen, zowel in de USSR als in de sovjet-getrouwe kringen in het Westen. Er worden hierbij argumenten gebruikt die ook herhaaldelijk opduiken wanneer het gaat om de algehele vrijheidsstrijd in de communistische landen. Tijdens de Teach-In van Amnesty International in de Mozes en Aaron-Kerk te Amsterdam op 29 november 1975, werd door Nico Scheepmaker op enkele van die ‘argumenten’ - en niet zonder verdienste - humoristisch gereageerd:

1 Wie zich te weer stelt tegen het sovjetsysteem van politieke gevangenschap en onderdrukking van allerlei vrijheden is niet anti-Russisch, maar pro-Russisch. Zij die niet met het systeem in conflict komen zijn de profiteurs, de lauwen en de meelopers. Het zijn de mensen die ervan uitgaan, dat het hun tijd wel zal uitduren. Ik zou er niet graag op aangekeken worden, dat ik deze Russen als de enige ware Russen beschouwde. De nukkigen, de verzetplegers, of het nu lijfelijk of lijdelijk is, degenen die nee zeggen en hun naam onder een open brief zetten in de wetenschap, dat dit hen hun baan, hun vrijheid en hun gezondheid kan kosten, zijn de meest Russische Russen.

2 Je hoort wel eens zeggen, dat gevangenschap, verbanning en politieke onvrijheid de Russen eeuwenlang zozeer zijn ingepeperd, dat zij al bijna niet beter meer weten. Verbanning en gevangenschap zou daarom voor hen minder erg zijn, en als een minder grote aanslag op hun normale leven worden beschouwd dan bij ons soort mensen het geval zou zijn, om-

[p. 109]

dat wij wèl beter weten. Dit is een drogreden. De gave van de gevangenschap is niet erfelijk, je moet het iedere keer weer helemaal opnieuw leren. Generaal Westmoreland heeft iets dergelijks geponeerd: Vietnamezen vinden het niet erg om dood te gaan, daarom hoeven wij het ook niet zo erg te vinden om hen dood te maken. Je hoort zoiets ook wel over de Indonesische gevangenen in de concentratiekampen: die mensen hadden het in hun dessa ook al heel arm, dus voor hen maakt het niet zoveel verschil. Maar juist als je toch al bijna niets hebt, is elke aantasting daarvan absoluut en totaal. Dat geldt ook voor hen, van wie het kleine beetje vrijheid dat ze bezitten, wordt afgepakt.

3 Verschillende ontmoetingen met Russische andersdenkenden hebben mij geleerd, dat zij in heel veel opzichten meer met mij gemeen hebben dat met mijn Nederlandse buren. De mogelijkheid, dat een linkse Amsterdamse student meer affiniteit voelt met een anti-communistische Leningradse student, dan met een ex-katholieke marxistische Nijmeegse student, geeft mij de kracht om verder te leven. Dit trof me b.v. toen ik in Kopenhagen tijdens het Sacharov-Verhoor met Lev Kwatsjevski sprak. Hij zei dat een communisme met een menselijk gezicht een contradictio in terminis is. Hij herinnerde aan een passage bij Boelgakov, die er zich bij een ober over beklaagde, dat de hem voorgezette vis niet vers was. De ober ontkende dit en zei dat de vis van ‘tweedegraads versheid’ was. Ik vertelde hem toen van de legendarische Nederlandse biljarter Dommering, die eens gezegd heeft, dat er niet zoiets bestaat als goed biljarten en slecht biljarten. De keuze bestaat tussen biljarten en niet biljarten, zei Dommering. Het was een soort gesprek met een vreemde, zoals ik dat met mijn beste vrienden zou kunnen hebben. Elke Russische andersdenkende is ‘één der onzen’.

4 Russische andersdenkenden zijn net Nederlandse democraten. Hoewel zij het samen niet eens kunnen zijn met een derde, is het waarschijnlijk dat zij het met elkaar weer niet eens zijn over een vierde. Hun onderlinge verdeeldheid is hun morele kracht, maar maakt hen politiek machteloos. Het Sacharov-Verhoor in Kopenhagen was een modelboerderij voor

[p. 110]

deze onderlinge verdeeldheid. In de eerste plaats ontbraken enkele coryfeeën op het appèl; daarna werd de zoon van Wurmbrand in een stofwolk van opschudding weggewerkt; Ionesco stapte boos op na een misverstand, maar kwam weer even terug; en het eindigde ermee dat Andrei Grigorenko, Victor Fainberg, Boris Sjragin en nog enkele anderen een verklaring opstelden waarin zij zich tegen de zienswijze van oudere dissidenten als Panin en Sjifrin opstelden (maar over de tekst daarvan ontstond toen weer ruzie tussen Fainberg en Grigorenko). Ha, dacht ik, hier voel ik mij thuis. Ze zijn nog maar nauwelijks aan de Sovjetunie ontsnapt, of de democratie werkt alweer op volle toeren!

5 Het feit dat veel andersdenkenden na het uitzitten van hun jaren in gevangenissen, kampen of in verbanning op het oog gezond van lijf, leden en geest terugkeren, betekent nog niet, dat het dus wel mee zal vallen met die z.g. kampen. De elasticiteit van de mens is buitensporig groot, hij is als geen ander dier in staat zich aan te passen aan zijn omgeving en ervan te maken wat ervan te maken is. Maar daarmee worden de concentratiekampen op geen enkele manier verontschuldigd.

6 De veelgehoorde benaming ‘werkkamp’ is een eufemisme voor ‘concentratiekamp’. De Russische kampen zijn concentratiekampen waar ook nog gewerkt wordt. Iemand die de benaming werkkamp verkiest, wetend dat de gevangenen op een ondervoedingsdieet worden gehouden, op allerlei manieren in dwangposities verkeren en strikt beperkt worden in hun contacten met hun familie, is te kwader trouw. Ik heb iemand die de oorlog in een Japans concentratiekamp heeft doorgebracht gevraagd, waar zijn voorkeur naar zou uitgaan als hij voor de keus gesteld werd naar een Duits concentratiekamp zoals dat tussen 1933 en 1945 functioneerde, een Japans concentratiekamp zoals dat tussen 1941 en 1945 functioneerde en een Russisch concentratiekamp zoals dat momenteel nog functioneert, te worden getransporteerd. Na zorgvuldige overweging, want zo'n buitenkansje valt je niet elke dag in de schoot, koos hij voor een Japans concentratiekamp.

[p. 111]

7 Harry Mulisch heeft eens gezegd, dat de literatuur in de USSR tenminste nog serieus wordt genomen, want de schrijvers gaan er de gevangenis in voor wat zij schrijven. Hier kan je schrijven wat je wil, maar niemand neemt er notitie van. In deze redenering schuilt een fout, en wel deze, dat je in de Sovjetunie weliswaar de gevangenis of het kamp indraait voor wat je aan kritiek (of eigen ervaringen) opschrijft, maar dat er verder geen enkele rekening mee wordt gehouden. Pasternak kreeg de Nobelprijs in 1958, Solzjenitsyn in 1970 en Sacharov in 1975. De manier waarop de sovjetautoriteiten op deze drie prijzen reageerden, is in die zeventien jaar volstrekt constant gebleven: verbod om de prijs in ontvangst te nemen en lastercampagne tegen de prijswinnaar. Vergelijk dit met de toegenomen mate van tolerantie gedurende diezelfde jaren in Nederland t.a.v.b.v. de sexualiteit en de homosexualiteit, het koningshuis, het leger en de religie, waarbij het werk van de schrijvers Gerard Reve, Jan Cremer, Wim T. Schippers, Harry Mulisch en Jan Wolkers ongetwijfeld een rol heeft gespeeld, ook al hoefden zij er niet eerst voor in de gevangenis.

8 Ik onderschrijf de stelling van Simon Wiesenthal: ‘Het nazisme was zowel in de theorie als in de praktijk verderfelijk, het communisme is alleen in de praktijk verderfelijk’.

9 Binnen en buiten deze kerk werd een ‘Open Brief van het Presidium der Nationale Associatie van Neurologen en Psychiaters der USSR’ verspreid, waarin als bewijs voor de wetenschappelijke betrouwbaarheid van het beruchte Serbski Centraal Instituut vermeld wordt, dat dit onderscheiden is met de orde van de ‘Rode Arbeidsvaan’. Dat zegt mij niet alles. In deze brief van de sovjetneurologen staat de volgende passage: ‘Een feit is het, dat elk land een klein aantal geestelijk gestoorden heeft, wier ziekte door hun abnormale redeneringen, door waanzinnige ideeën of door andere psychopatologische symptomen aanleiding kan geven tot antisociale handelingen, welke onder de groep van handelingen vallen die bij de wet verboden zijn (verstoren van de openbare orde, verspreiden van laster, manifesteren van agressieve bedoelingen, enz.)’. Vul voor ‘het ver-

[p. 112]

storen van de openbare orde’ in: de hongerstaking in deze kerk van de Marokkanen; voor ‘het verspreiden van laster’: de verklaring van het ‘Jongerencontact voor Internationale Solidariteit en Uitwisseling’, dat deze actie van A.I. een ‘puur politieke provocatie’ is; en voor ‘manifestaties van agressieve bedoelingen’ de mededeling in ditzelfde pamflet, dat A.I. zich met deze manifestatie leent tot een ‘nieuwe kruistocht tegen de Sovjetunie en het socialisme in de hele wereld’, en tot ‘de voorbereiding van een derde wereldoorlog’. Dan is het duidelijk dat zowel de stakende Marokkanen, als de jongens van het Jongerencontact volgens de opvattingen van die vooraanstaande sovjetneurologen geestelijk gestoorden zijn met psychopatologische symptomen. De orde van de Rode Arbeidsvaan staat borg voor de juistheid van deze diagnose.

10 De juiste uitspraak van Le-nien is Le-nien, de juiste uitspraak van Sta-lien is Sta-lien, de juiste uitspraak van Sov-jetunie is Sov-jet-unie, de juiste uitspraak van Nabokov is Nabokov, de juiste uitspraak van Noerejev is Noerejev, de juiste uitspraak van Solzjenietsien is Solzjenitsien, de juiste uitspraak van Sacharov is Sacharov, de juiste uitspraak van Almarik is Amalrik.