Tijdschrift van het Willems-Fonds. Jaargang 6

[p. 355]

Boekbeoordeeling.

Phonetische Woordenlijst der Nederlandsche Taal door B. Van Dantzig, Groningen: Wolters, 1901, XX + 148 blz. kl. 8^o, ƒ 0.90.

Het belang der beschaafde uitspraak wordt in Belgie met den dag meer gevoeld. Voor iedereen wordt het hoe langer hoe duidelijker dat er wel een beschaafde Nederlandsche omgangstaal bestaat, en dat de graad van beschaving van een Vlaming met reden mag afgemeten worden naar den graad van correctheid waarmede hij deze omgangstaal hanteert.

Ook hebben zich onlangs de onderwijzersconferenties met deze kwestie bezig gehouden. Het spreekt van zelf dat daar de te behandelen stof zich slechts tot deze twee punten mocht bepalen: 1. afwijkingen en verschillen in den plaatselijken tongval van de beschaafde omgangstaal; 2. paedagogische middelen om die bij de kinderen door de juiste geluiden en geluidverbindingen te vervangen. Maar de verachterden, de onwetenden, de kwaadwilligen en de grappenmakers - er zijn nog onderwijzers in Vlaanderen voor wie de moedertaal en hetgeen er mee in betrekking staat stof tot scherts is - deden dikwijls het debat afwijken en men onderzocht dan of de beschaafde omgangstaal wel bestond, waar ze te ontdekken was en men besliste al eens dat men zich in sommige gevallen niet naar haar eischen zou voegen.

Het boekje van B. Van Dantzig komt dus op zijn uur en om het te bespreken moet ik de verschillende punten aanraken die in Belgie met zijn stof in verband staan.

Sedert jaren in mijn onderwijs verkondig ik deze stelling,

[p. 356]

die ook door den Deen Jespersen, een meester der klankphysiologie, in zijn Fonetik onlangs gestaafd werd: de beschaafde uitspraak is niet de uitspraak van zoo een plaats (b.v. Amsterdam of Utrecht of Arnhem), noch van zoo een kring (b.v. dien der kanselredenaars of der tooneelislen), maar zij is de dialectvrije uitspraak der beschaafde omgangstaal. Wie Nederlandsch spreekt gelijk een Amsterdammer of een Hagenaar, begaat in principe dezelfde fout als degene die het spreekt gelijk een Gentenaar en een Brusselaar. Men spreekt slechts dan correct uit, wanneer men de beschaafde omgangstaal zoo spreekt dat niemand kan raden van waar men is.

Welnu men kan tot zoo een uitspraak komen, en ofschoon in haar geheel tot nog toe niet systematisch uiteengezet, is ze toch reeds op te maken uit verspreide beschrijvingen van geïsoleerde verschijnselen of van systematisch voorgedragen onderdeden, b.v. in de Klankleer van Roorda of ten Bruggencate; Spreken en Zingen in verband met de Ndl. taal door Eldar; de Geluiden der Ndl. taal door W. Logeman in Vietor's Phonetische Studien; verschillende artikelen in Taal en Letteren; verspreide stukken der ‘Kollewijnianen’ of ‘Vereenvoudigers’.

Nu krijgen we eindelijk een volledig overzicht dier uitspraak, niet in systematische, maar in alphabetische orde, wat voor de niet voorbereide gebruikers gemakkelijker is. Het is dan ook zeker dat het boekje veel diensten zal bewijzen, en daarom is het te hopen dat het veel gebruikt wordt, vooral in Belgie door de onderwijzers en al wie het Ndl. in 't openbaar moet spreken. Zij zullen er b.v. leeren dat stenen en steenen, kolen en koolen, leiden en lijden, gauw en gouw, volkomen gelijk uitgesproken worden; dat men mei-še (met Fransche ch) uitspreekt, en niet meis-je, wat nooit of nergens bestaan heeft; dat de laatste drie lettergrepen van overigens met doffe e klinken, evenals de laatste van twintig en perzik; dat genie en regiment de Fransche g doux hebben, enz.

[p. 357]

Het boek echter ontslaat van de moeite niet om de geluiden nauwkeurig te leeren uitbrengen; ik bedoel dat het alleen aan orthophonie doet, d.i. de geluiden noemt waaruit een woord bestaat, en niet zich met orthoëpie bezig houdt, d.i. de wijze aangeeft waarop ieder geluid uit te brengen is. Het zegt alleen dat de vocaal van baan, jaar, daad, maat dezelfde is, nl. ā (lange a), maar van elders moet men weten hoe deze ā te vormen is, zonder over te hellen noch naar ḕ noch naar ṑ (dus jār, en niet jḕr of jṑr).

De talrijke bastaardwoorden die het boek opneemt, zullen bij aarzeling of twijfel door den Vlaming tot vergelijking kunnen bijgehaald worden, daar hij in hunne orthophonie en orthoëpie doorgaans vaster thuis is. Zoo b.v. als hij ziet dan de sj in sjouwen, de tje in vuistje en de sch in schacheren door hetzelfde teeken verbeeld worden als de sch in schako of de ch in chocolade, dan weet hij daarmeê dat de Fransche ch bedoeld wordt, enz.

In enkele gevallen ben ik het met de auteur niet eens. Soms maakt ze geen verschil waar er wel is, en soms houdt ze verschijnselen uiteen, die weinig of niet verschillen. De u in boer is niet dezelfde als in doen of ukaze; de i in dier niet dezelfde als in dienen of diaken; de w in wreedaard niet dezelfde als in fluweel of in afwezig; de doffe klank in bereid niet dezelfde als in haring of aanlokkelijk. Daarentegen is het niet noodig verschil te maken tusschen de ē in keeren en weenen, tusschen de ŏ in amazone en stof, tusschen de ō in toren en koken, de wā in remontoir en conservatoire, tusschen de ȫ in beul, deur en freule, tusschen de w in fluweel en weduwe, de öi in lui en fauteuil of huid.

Vooral tegen sommige stelselmatige formules bij de bastaardwoorden moet ik opkomen.

Bij de woorden op -tie als congregatie neemt de auteur de twee uitspraken aan, die op sī en op tsī, maar geeft de voorkeur aan die op tsī. Ik had liever het omgekeerde: de uitspraak tsī is een afschuwelijk Germanisme, dat in den mond

[p. 358]

van den Hollander onuitslaanbaar gemaakt en in den mond van een Vlaming bepaald gek klinkt; de reden ligt, meen ik, in het feit dat deze woorden in het Duitsch den klemtoon ná de ts hebben en in 't Nederlandsch er vóór: men vergelijke maar congregátie, polítie met congregatión, polizéi. of in 't Ndl. zelf congregátie met diplomatíe. Overigens de ‘Kollewijnianen’ spellen deze woorden bijna eenparig met -sie, wat wel bewijst dat gelukkiglijk de uitspraak op sī nog een onbetwiste overhand bezit.

De i tusschen inlautende consonant en vocaal, als in visioen, melodieus, miniatuur, wordt bij haar sillabenvormend (mēlōdījȫ, in plaats van consonant; j (mēlodjȫs). Dit is wel te wijten aan het feit dat ze ons de uitspraak geeft van de slepende voordracht bij zang en declamatie, in plaats van de vloeiende uitspraak van het gewoon gesprek. Toch spreekt men overal, bepaaldelijk in 't Fransch waaruit de meeste dier woorden komen, j en niet i. Consequent is ze overigens niet en geeft wel eens ofschoon zelden, de j als in familiaar, chiffoniere, millioen.

Zoo nog wil ze stelselmatig j of w als overgang tusschen twee op zich zelf staande vocalen als in geographie (gējōgrafī) of spiritueel (spīrītüwēl), terwijl het ideaal der beschaafde uitspraak, bepaaldelijk in 't Fransch, het zonder overgang -j of -w wil doen. Merken we hier ook hare inconsequentie op, die, hoe zelden toch, ook al eens deze ideale uitspraak voorhoudt, als in naīef (nāīf) of in spiritualiën (spīrītüālījən).

Vergeten we niet dat de kennis der vreemde talen, vooral van het Fransch, zich met den dag meer verspreidt, en dat we dus nooit bij de vreemde woorden een parodie van de vreemde uitspraak voor de beschaafde Nederlandsche uitspraak zullen kunnen doen doorgaan: niemand die maar een klad Fransch kent, zal kŏñšeržə of dəvōt of plātō durven zeggen voor kŏñ-jeržə, dēvōt, plǎtō. De auteur houdt overigens haar stelsel niet vol bij confessioneel, delicieus, socialisme, waar echter de ī na de s nog te veel is.

J. Vercoullie.