Tijdschrift van het Willems-Fonds. Jaargang 4

[p. 377]

Uit Noord-Nederland.

Een evenement in onze letterkundige wereld, een verblijdend feit voor een tooneelschrijver in ons land. Ghetto van H. Heyermans Jr. beleefde meer dan de vijftigste opvoering.

Aan de meesten uwer is Heyermans welbekend als een onzer eerste letterkundige artisten. Vooral op 't gebied van realistische kunst staat hij, zooal niet boven aan, dan toch zeer hoog.

Met zijne bijdragen voor het tooneel is hij echter niet zeer gelukkig geweest. Ahasverus, een aangrijpend dramatisch fragment heette uit het Russisch door hem naverteld, en als zoodanig vond het genade bij 't Hollandsch publiek. Toen 't pakte, gaf Heyermans zich bloot, dat hij de schrijver was van dit, een oorspronkelijk werk. Het beleefde slechts enkele opvoeringen, een blijvenden indruk liet het niet achter.

Daarna schreef hij Dora Kremer, misschien een knap stuk werk, doch tot opvoering totaal ongeschikt, weinig handeling, weinig intrige, vrij plat hier en daar en een weinig verkwikkelijke dronkemansscène tot slot. Over de slechte ontvangst van dit stuk was Heyermans ernstig boos. Hij vond er veel kunst in en schold de menigte dom, die zijn stuk niet toejuichte.

Hij begreep niet, dat, wat in een romanvorm misschien vele lezers trekt, op 't tooneel kan worden gespeeld voor leege zalen. De eischen voor 't tooneel zijn zoo heel anders. Hij gaf toen Dora Kremer als boek uit, en zette er eene venijnige voorrede in aan 't publiek, dat 't stuk had uitgefloten.

In langen tijd hoorde men niets meer van den tooneelschrijver. Het scheen als had hij dien tak van kunst er aan gegeven. Men las zijne schetsen, zijne kleine novellen, zijn realistische

[p. 378]

roman, verschenen in den Jongen Gids, een ultra-realistisch tijdschrift door hem geredigeerd; maar de tooneelschrijver bleef dood, tot op eens de mare ging: Heyermans schreef een drama in drie bedrijven: Ghetto.

Die mare bleek een feit, een mooi feit.

Ghetto werd opgevoerd door de Nederlandsche Tooneelvereeniging, met zeer goede krachten, met veel artistiek gevoel in spel, in mise en scène. Ghetto geeft joodsche toestanden weer, en zij worden door de spelers, door de decors, door alles wat men vóór zich op 't tooneel ziet zóó goed weergegeven, dat men geheel waant te zijn in de jodenbuurt, met de lage deuren, de klein-geruite venstertjes, met de vuile ouwkleer jodin, de gepruikte jodinnen, hier en daar eene christenmeid sjouwend en werkend, vuil en slonzig. Of Ghetto precies 't type weergeeft van den ghettojood, kan ik niet beoordeelen. Ik zou zelf jodin moeten zijn, om daarover te kunnen meepraten, maar dat 't milieu, waarin hij zijn menschen laat spelen wààr en geleefd moet zijn, is iets, wat ieder voelt, die 't stuk ziet opvoeren. Ghetto behandelt het geval van een ‘verlichten’ jood, zoon van een schraperigen, blinden ouw-kleerenjood, hij leeft in een ‘verhouding’ met de christenmeid, die daar aan huis dient. Rafaël, zoo heet de zoon, noemt Roosje, de meid, zijne vrouw; zij hebben elkaar werkelijk lief en willen elkaar trouw blijven. Sachel, de blinde vader, erg achterdochtig, ruikt lont en bestemt zijn zoon voor Rebecca, de rijke dochter van een jodenvriend, maar Rafaël wil van Rebecca niets weten. Nu wordt de hulp ingeroepen van den Rabbi om Rafaël te bekeeren, en hem tot 't oude geloof en tot Rebecca terug te brengen, maar de zoon weigert en belijdt zijn liefde voor Roosje. Nu is de zaak om Roosje 't huis uit te krijgen. Esther, de zuster van blinden Sachel en Aäron, de vader van Rebecca probeeren, eerst met goede woorden en ‘smoesjes’; toen dat niet hielp, met geld. Zij bieden geld, veel geld, maar Roosje scheldt ze uit voor ‘tuig’, dat ze haar van Rafaël willen

[p. 379]

aftroggelen en ze weigert. Nu gaan ze liegen. Ze zeggen, dat hij met Rebecca is verloofd en beloofd heeft haar te trouwen.

‘Je liegt!’ gilt Roosje.

‘Lieg ik?’ vraag Rebecca's vader aan Esther.

‘Neen,’ zegt Esther en zij vraagt op hare beurt: ‘Lieg ik?’ Dan gaan ze heen, Roosje en haar twijfel alleen latend.

Dat houdt ze niet uit. Ze wordt gek van die onzekerheid.

Daar komt Sachel buiten, tastend vindt hij 't bankje voor de deur.

Roosje stormt op hem toe.

‘Is 't waar’, vraagt ze, ‘dat mijn man met Rebecca zal trouwen. Jij liegt niet, jij bent blind, jij kunt mij niet zien, als ik je dit vraag. Spreek Sachel, zeg 't mij.’

Sachel aarzelt, ontwijkt en eindelijk zegt hij zachtjes en onzeker ‘ja.’

‘Zweer 't’ gilt ze, ‘zweer 't dat je niet liegt, wat je daar zegt, zweer, zweer’, en hij, onrustig onder dat aandringen: ‘Goed, goed, ik zweer, ik zweer, en nu uit mijn oogen, jou gemeene meid, die mijn zoon aan zijn geloof hebt ontfutseld.’ Ze gaat - ze loopt naar de gracht - verdrinkt zich. Dat kon ze niet dragen.

Prachtige angst nu van den blinden man, die 't hoort, die 't weet, die niet helpen en niet zien kan en niet weet, wat hij doen moet en hoe hij alles zal verbergen voor de anderen, als 't uit komt.

Daarna komt Rafaël en vraagt naar Roosje, de vader weet van niets, de een vraagt dringender, de andere ontkent alles, angstiger.

Een oploop in de straat; iemand verdronken; Roosje wordt op 't tooneel gedragen.

Sublieme smart van Rafaël, de vader verraadt zich zelf, de zoon vloekt zijn vader en zijn geloof, hij vloekt den God, die geen God was voor haar, die hij liefhad, hij wil alleen kennen den God, die is voor alle volken en alle stammen zonder onderscheid.

[p. 380]

Het laatste bedrijf is verreweg 't mooiste. Jammer is het alleen, dat we niet weten hoe deze Rafaël, die door zijn bekrompen vader ook bekrompen is opgevoed, toch zoo geheel anders is geworden, buiten het kader, waarin hij werd groot gebracht. We zien hem dadelijk optreden als afvallige van 't geloof. Hoe hij zoo was opgegroeid, hooren we niet. Dat is een hiaat in het stuk, dat echter overigens zooveel kunst te genieten geeft en bij 't publiek zooveel ingang vond, dat 't gemakkelijk zijn 50^e opvoering en meer beleefde.

Dat dit voor Nederland een zeldzaam feit is, wordt hierdoor bewezen, dat men van die 50^e opvoering een bizonder feestelijken avond heeft gemaakt. We willen hopen dat Heyermans ons nog vele zulke tooneelstukken schenken zal.

_**_*

Er is een ander feit, dat in kerkelijke kringen groot opzien heeft gebaard. Ds Hugenholtz te Schiedam is namelijk afgetreden als voorganger zijner gemeente en heeft zich aangesloten bij de Sociaal-democratische Arbeiders-partij. Nogal vermakelijk is het, dat de hoofden dier partij maar matigjes zijn ingenomen met de toetreding van Ds Hugenholtz, dien zij een overlooper noemen en wel verre van blij te zijn een zieltje te te hebben gewonnen, begroet men hem met zekere reserve en achterdocht en vreest, dat hij de partij meer zal benadeelen dan vooruithelpen.

De collega's van den dominé zijn ernstig boos op hem, niet omdat hij zich heeft aangesloten bij de S.D.A.P., maar omdat hij de anderen in den steek heeft gelaten.

Toen namelijk Ds. Hugenholtz, die in Amerika is geweest, in Schiedam kwam, was daar een afdeeling van den Protestantenbond werkzaam, doch die afdeeling werkte niet zooals Ds Hugenholtz dat zou gewenscht hebben. Hij met zijn vrijzinnige, ruime opvatting, zijn breede begrippen, die hij uit Amerika had meêgebracht, vatte de taak der vereeniging

[p. 381]

anders op. Als man van energie wist hij spoedig de anderen naar zijn hand te zetten, en werkelijk vonden ook velen, dat de afdeeling nu uitstekend werkte, en dat er vele goede sprekers waren.

Toch scheen dit Ds. Hugenholtz niet genoeg. De maatschappij liet hem verre van koud. In zijn preeken begon hij brandende maatschappelijke vragen aan te roeren, en 't hinderde hem, dat hij zich moest bepalen tot algemeenheden.

Dit hinderde hem hoe langer hoe meer, want aan de eene zijde bracht hij de zaak door die algemeenheden niet verder, aan de andere zijde had hij 't onaangename bewustzijn, dat hij zelf aanstoot en ergernis gaf aan een groot deel van zijne toehoorders.

En toch kon hij niet er over zwijgen. Zijne preeken werden hem een wekelijksche kwelling. Daartoe was zijn godsdienst hem te lief en uit liefde voor zijn godsdienst hield hij dus op godsdienstprediker te zijn.

Wat de collega's hem nu verwijten, is dat hun werk in zijn richting heeft gedrongen; zij zijn met hem meegegaan, zooals hij 't heeft gewild en nu opeens gaat hij heen, laat hen staan, en zegt: ‘Doe gij 't werk nu verder!’

Wat hiervan te zeggen?

Had Ds Hugenholtz tegen zijn overtuiging in moeten blijven prediken, of had hij zich niet zoo terstond moeten aansluiten als lid der S.D.A.P., waartoe hij nog niet rijp schijnt te zijn? Maar Ds Hugenholtz heeft reeds gekozen.

_**_*

Leerplicht komt aan de orde.

De memories van Antwoord zijn ingediend en besproken, de minister heeft er 't zijne van gezegd. Het zal heel wat voeten in de aarde hebben, eer de wet er door is. En toch is zij noodzakelijk. Nu de nieuwe lichting onder de wapen is gekomen, merken wij 't weer, hoeveel soldaten er lezen noch schrijven

[p. 382]

kunnen, veel te veel voor ons klein landje, en 't zal goed zijn als 't schoolbezoek bij de wet wordt geregeld en flinke boete wordt ingesteld, als er wordt verzuimd zonder geldige redenen.

Heeft een ouder geen gelegenheid zijn kind thuis te laten onderwijzen en vindt bij in zijne omgeving geen school voor zijn kind geschikt, dan zal hij hebben te verklaren, dat hij zijn kind liever van ieder onderwijs verstoken ziet, dan het naar een der bedoelde scholen te zenden, een verklaring waartoe men allicht niet zoo spoedig zal overgaan. Ook zal bij de wet bepaald worden wat als grondige redenen mag gelden voor het schoolverzuim.

De arbeid van de kinderen boven twaalf jaar zal moeten worden geregeld om hen in staat te stellen de school te bezoeken. Hun arbeid zal om te beginnen moeten beperkt worden. Daardoor komt meteen een eind aan te langen en te zwaren arbeid, die men nu nog de kinderen laat doen.

Sommigen meenen, dat schooldwang en leerplicht hetzelfde beteekent. Dit is echter niet het geval. Wel stelt de Staat het onderwijs op school boven dat in huis, omdat zij in 't eerste geval zeker is van deugdelijk onderwijs, in 't laatste geval niet. Overigens is 't de Regeering natuurlijk onverschillig of 't onderricht op school of in huis plaats heeft, mits de waarborg bestaat, dat deugdellijk onderwijs wordt verstrekt. Ook aan verschillende gemoed bezwaren zal worden tegemoet gekomen, als vervulling van godsdienstplichten, vaccineeren, enz. enz.

Egb. C. v.d. Mandele.

Amersfoort.