Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 30

[p. 2]

Joost Schilperoord
Optimal innovations
Retorische en cognitieve karakterisering van een stijlfiguur

Samenvatting

Rachel Giora's optimal innovation hypothese is een stelling over het (semantische) effect van een bepaald type talige innovatie. Taalgebruikers beoordelen innovaties als ‘optimaal’ wanneer die een bepaalde nieuwe betekenis oproept maar tegelijkertijd de mogelijkheid biedt om een al bestaande ‘salient’ betekenis te construeren vanwaaruit de nieuwe voortvloeit. Weapons of mass distraction is zo'n innovatie - optimaal omdat de nieuwe betekenis ‘distraction’ gekoppeld kan worden aan de bestaande, met de staande expressie opgeroepen betekenis weapons of mass destruction. Samen leveren die dan de betekenis weapons of mass destruction = distraction op. In dit artikel doe ik allereerst een poging om het soort innovaties waarop Giora's hypothese betrekking heeft nader in kaart te brengen. De belangrijkste uitkomst daarvan is dat de saillante betekenis altijd verbonden is met een staande expressie waarop de innovatie varieert. Daarnaast tracht ik het verwerkingsproces van dergelijke innovatieve taaluitingen te preciseren, en met name de wijze waarop die de dubbele betekenistoekenning tot stand komt. Het verwerken en begrijpen van een optimal innovation is bijzonder om dat daarbij specifiek talige kennis betrokken moet worden die niet in de input is gegeven.

1. Inleiding

Arjan Ederveen startte een aflevering uit zijn 30-minuten serie uit de jaren '90 van de vorige eeuw met de volgende zin.

(1)	We gaan vanavond praten en de problemen die daarbij komen kijken.

Ederveen persifleert hier de zin waarmee presentator Henk Mochel zijn programma ‘Rondom Tien’ steevast opende: ‘We gaan vanavond praten over X en de problemen die daarbij komen kijken’, waarbij voor ‘X’ het gespreksthema van die avond werd ingevuld. Het persiflerende effect van Ederveen's zin is niet zozeer gebaseerd op het ‘nieuwe’ of strikt innovatieve van (1), maar werkt op basis van een nabootsing van de staande expressie die de openingszin van Mochel's destijds was. Een combinatie in één talige uitdrukking van het bekende en het nieuwe noemt Giora (2003) een optimal innovation. Ze definieert haar zogeheten optimal innovation hypothese als volgt:

(2)	‘For innovation to be “optimal” it should involve
	a. a novel response, but
	b. such that would also allow for the recovery of a salient meaning from which that novel meaning stems, in order that the similarity and difference between them may be assessable (...).’ (Giora 2003, 176)

[p. 3]

Elders (Giora et al. 2004) voegt ze hier aan toe dat een expressie optimaal innovatief is wanneer beide responses in de gebruikscontext ook relevant zijn. Ederveens zin voldoet aan die twee criteria; Mochels zin verschaft zijn persiflage de ‘salient meaning’ terwijl de weggelaten voorzetselgroep over X een ‘novel response’ oproept of mogelijk maakt. De relevantie van beide responses volgt uit het feit dat de hoorder enerzijds de gepersifleerde zin herkent, dus weet wat er gepersifleerd wordt, terwijl de innovatie - de weggelaten constituent over X - een response als ‘dat programma gaat eigenlijk altijd over hetzelfde’ ontlokt.

Giora's hypothese is een stelling over het (semantische) effect van een talige innovatie; het gaat haar om de ‘recovery’ van een bekende/bestaande (i.e ‘salient’) response en een ‘novel’ response die een uiting activeert hetgeen zo de innovatie ‘optimal’ maakt. Met name de eerste response onderscheidt het fenomeen dat ze op het oog heeft van ‘pure’ innovaties. Dat laat onverlet dat naar mijn idee een optimal innovation betrekking heeft op een onderscheidbare stijlfiguur - een talig artefact dus, en dat we de twee typen responses kunnen terugvoeren op de vormelijke en conceptuele eigenschappen van die figuur. De twee vragen die ik in deze bijdrage aan de orde stel zijn dan ook hoe die vormelijke aspecten gekarakteriseerd kunnen worden, en hoe de verwerking ervan aanleiding geeft tot de twee soorten responses die Giora noemt. Als schot voor de boeg beschouwen we twee van de (Engelse) voorbeelden die Giora geeft (zie 3-4).

(3)	Weapons of mass distraction
(4)	A peace of paper

De expressie weapons of mass distraction is afkomstig uit een Engels theaterstuk waarin de oorlogsplannen van de Britse en Amerikaanse regering tegen Irak worden bekritiseerd (zie Giora et al. 2004, 115). In de propaganda rond die plannen speelde, zoals bekend, Iraks vermeende bezit van massavernietigingswapens een belangrijke rol. De vervanging van destruction voor distraction leidt tot een nieuwe response die de taalgebruiker toevoegt aan de response op de staande uitdrukking: de beschuldiging ‘Irak bezit massavernietigingswapens’ wordt zo ontmaskerd als een poging om de aandacht van de publieke opinie af te leiden van de ‘ware’ motieven om die oorlog te voeren (Rich 2006, 95). Om die reden is weapons of mass distraction een optimale innovatie. Op soortgelijke wijze werkt de optimal innovation in (4), een trouvaille waarmee in een Israëlische krant een bepaald vredesverdrag afgedaan werd als ‘papieren vrede’ (waardeloos dus).

De voorbeelden suggereren dat een optimal innovation ontstaat door een staande expressie (weapons of mass destruction, piece of paper) als uitgangspunt te nemen en daarop ‘op een bepaalde wijze’ een variatie aan te brengen. In de voorbeelden (3) en (4) bestaat die ‘bepaalde wijze’, als gezegd, uit het vervangen van een onderdeel uit de staande expressie door een ‘nieuw’ element dat fonetisch sterk verwant is aan het bekende element. De vraag is dan of we nog meer van zulke procedés kunnen onderscheiden. De voorbeelden in (5) suggereren dat dat inderdaad het geval is.¹

(5)	a. Ons paradelammetje (reclame voor lamsvlees)
	b. Kiplekkerder (reclame voor een smaakoppepper voor kipfilet)

1 Deze voorbeelden zijn afkomstig uit het corpus optimal innovations dat voor dit onderzoek is aangelegd. Hoe dat in z'n werk is gegaan komt in sectie 2 aan de orde.

[p. 4]

Net als weapons of mass distraction is (5)a gebaseerd op vervanging van een bepaald onderdeel uit de staande expressie paradepaardje (paardje door lammetje), maar de relatie tussen het vervangen en het vervangende onderdeel is nu eerder semantisch dan fonetisch/prosodisch. In Kiplekkerder klinkt de staande expressie kiplekker door, maar deze innovatie voert terug op de morfologische regel in het Nederlands voor de vorming van de overtreffende trap. Nog een verschil is dat de voorbeelden in (5) een (samengesteld) woord als uitgangspunt nemen terwijl de expressies in (3-4) gebouwd zijn op een woordgroep. Deze informele observaties roepen de eerste vraag op die in dit artikel aan de orde is: Hoe zijn de combinaties van staande expressie en innovatie structureel te karakteriseren?

De voorbeelden in (3-4) suggereren eveneens de cruciale rol van een staande uitdrukking bij de verwerking van optimal innovations. Zo kunnen we met wat passen en meten uiting (3) parafraseren als een ‘nieuwe’ expressie weapons that are capable of massive destruction, maar de innovatie weapons that are capable of massive distraction lijkt eerder op een verschrijving dan op een optimal innovation. Met andere woorden, de tweevoudige response waarover Giora spreekt kan alleen goed verklaard worden door ervan uit te gaan dat de lezer/hoorder in de gaten heeft dat er een uitdrukking in het spel is die z/hij ‘al kent’ en die uitdrukking ook bij de verwerking betrekt. Dat is minder triviaal dan het wellicht op het eerste gezicht lijkt. Het verwerken en begrijpen van een optimal innovation is bijzonder om dat daarbij specifiek talige kennis betrokken moet worden die niet in de input is gegeven (uiteindelijk komen de staande expressies weapons of mass destruction en piece of paper in 3-4 niet voor!). Optimal innovations zijn, om te variëren op Martinus Nijhoffs fameuze aansporing, gevallen van kijk maar, er staat ook wat er niet staat! De betekenis die de taalgebruiker toekent aan een optimal innovation impliceert daarom een integratie van conceptuele structuren die er geen van beide echt ‘staan’. We begrijpen weapons of mass distraction door daar op de een of andere wijze ook de (betekenis van) de staande expressie weapons of mass destruction bij te betrekken. De tweede kwestie die ik in dit artikel aan de orde stel is daarom hoe we zo'n bijzonder verwerkingsproces kunnen verantwoorden in termen van een theorie van taalverwerking, en hoe kennis van staande expressies bij het interpreteren van optimal innovations is betrokken.

De twee hierboven afgeleide vragen bepalen de opbouw van dit artikel: in sectie 2 staat de structuur van optimal innovations centraal en in sectie 3 de verwerking ervan. Sectie 4 sluit het artikel af met een aantal conclusies. Alvorens echter met deze zaken aan te vangen, wil ik kort stilstaan bij de optimal innovation als (retorische) figuur. Zoals eerder gezegd: Giora's term optimal innovation draagt de response van de taalgebruiker in zich: een lezer/hoorder beoordeelt een innovatieve expressie als ‘optimaal’ wanneer die aanleiding geeft tot twee responses (experimentele evidentie voor die hypothese wordt gerapporteerd in Giora et al. 2004). Au fond is een optimal innovation daarom geen stijlfiguur of een aanduiding daarvoor, maar een hypothese over het effect van zulke figuren. De vraag is dan wat, in termen van stijlfiguren, het bereik is van de hypothese. Dat probleem wordt gecompliceerd door het feit dat die dubbele betekenis/response kenmerkend is voor zo ongeveer iedere retorische categorie (vergelijk Maes & Schilperoord 2007). In die zin zouden dus ook, bijvoorbeeld, metaforen en hyperbolen onder het bereik van de hypothese vallen.² zo'n uitholling lijkt me op voorhand niet erg wenselijk. Je kunt bovendien op basis van de voorbeelden die Giora bespreekt (en als experimentele stimuli gebruikt) opmaken dat ze daarbij niet metaforen of hyperbolen op het oog heeft. De woordspeling lijkt er nog het dichtst bij in de buurt te komen

2 Dit is precies de suggestie die één van de beoordelaars van dit artikel doet. De directe aanleiding voor deze detour is dan ook haar/zijn commentaar. Ik hoop verder dat de twee anonieme beoordelaars aan de herwerking van dit artikel zullen zien dat hun commentaren daar grote invloed op hebben gehad. Ik dank hen zeer daarvoor. Ik dank verder Fons Maes en Marc Swerts voor hun commentaar op eerdere versies van deze bijdrage.

[p. 5]

(zie 5), zij het dat het ook om woordgroep-spelingen kan gaan (zie 3-4). Een woord(groep)speling kan weliswaar de ‘drager’ zijn van een metaforische conceptualisering, zoals het geval is in (4): peace is paper; maar evengoed van een ‘normale’ predicatie, zoals in (3): weapons of mass destruction is distraction. De expressie a peace of paper is zo beschouwd niet zozeer optimaal innovatief vanwege de verrassende metaforische conceptualisering van de gedachte dat die vrede waardeloos is, maar vanwege de wijze waarop die conceptualisering talig gestalte krijgt. Dit alles lijkt te suggereren dat de optimal innovation-hypothese allereerst betrekking heeft op een taalvorm en niet op een bepaalde retorische conceptualisering van een gedachte-inhoud (zoals geldt voor metaforen en hyperbolen).³ Ook met het oog op het aan te leggen corpus voor dit onderzoek (zie sectie 2) ben ik daarom uitgegaan van de gedachte dat het bereik van de hypothese betrekking heeft op talige artefacten die worden gekenmerkt door de combinatie van een staande, geconventionaliseerde expressie (een woord of woordgroep, zie bijvoorbeeld Schilperoord 1999 [2002]) met een ‘nieuw’ element (een morfeem of een woord). Maar omdat dat nogal een mond vol is, zal ik de betreffende taalvorm aanduiden als optimal innovations, en om de zaak nog wat korter te sluiten gebruik ik de afkorting OI.

3 Dat maakt meteen de aanduiding woordspeling minder geschikt omdat die figuur volgens de gangbare taxonomieën tot de retorische tropen gerekend worden.

2. Structuurkenmerken van optimal innovations

Deze sectie beschrijft een analyse van de structuurkenmerken van optimal innovations, en biedt zo een inventaris van de sjablonen waarop ze gebouwd zijn. Het uitgangspunt daarbij is dat een optimal innovation gevormd is door een algemene operatie van unificatie van de formele en/of semantische kenmerken van een staande expressie en die van een bepaald ‘nieuw’ element. De vraag in deze sectie is hoe die unificatie z'n beslag krijgt. Om dat te onderzoeken is een corpus optimal innovations aangelegd (zie de bijlage). De set criteria om een expressie⁴ daarin op te nemen zijn de volgende:

-	de expressie is een niet bestaand(e) woord of uitdrukking;
-	er moet een duidelijk benoembare staande expressie in zijn te herkennen;
-	de noviteit (en daarmee de dubbele betekenis) volgt niet uit de gebruikscontext, maar uit linguïstische eigenschappen van de expressie.

Een voorbeeld is de expressie ‘het schip verging met man en kruik’, afkomstig uit een gedicht van een schipbreuk die te wijten was aan een dronken stuurman (www.ouwetukker.nl/logboek/liederenboek/stormopzee.htm). Met man en kruik is geen bestaande uitdrukking (criterium 1; een google zoektocht leverde 2 hits op, 21/02/08), de staande expressie met man en muis is evident (criterium 2; google leverde ruim 11.000 hits op) en de dubbele betekenis volgt niet uit de gebruikscontext, maar uit de vervanging van muis door kruik (criterium 3). Kennis van de context helpt uiteraard bij het doorzien van de functie van de innovatie, maar het derde criterium dient om gevallen uit te sluiten waarbij een ‘ongeschonden’ staande expressie in een zodanige context wordt geplaatst dat een dubbele response volgt (cq. ‘wij weten van wanten’ in een advertentie voor een handschoenmerk). De verzamelde expressies zijn vervolgens geanalyseerd volgens de volgende stappen (6).

4 Het grootste deel van de expressies in het corpus zijn gevonden in advertenties die verschenen het AH-klantenblad Allerhande. Anderen werden via het internet gevonden. Het corpus is aangelegd door Esther Vliege t.b.v. haar masterthesis, en door mijzelf. Bij de voorbeelden geef ik telkens de minimaal nodige context om de expressie te kunnen begrijpen. Hoewel het corpus grotendeels bestaat uit reclameslogans, tref je optimal innovations overigens ook aan in poëzie, romans columns et cetera.

[p. 6]

(6)	1. wat is de staande expressie?
	2. wat is de innovatie?
	3. welke prosodische/semantische associatie bevat de expressie?
	4. hoe is de unificatie op grond van 1-3 te karakteriseren?

Op basis van deze analytische procedure blijken drie vormen van unificatie te kunnen worden onderscheiden, die in de komende subsecties één voor één aan bod komen (2.1 tot en met 2.3). Ik duid ze aan als fusies, splitsingen, en vervangingen. Met die set is in elk geval het corpus (vrijwel) uitputtend te beschrijven (een aantal lastig te classificeren gevallen komen aan het eind van deze sectie aan de orde). Of ze volstaan voor de beschrijving van ‘alle’ optimal innovations, zal uit nader onderzoek moeten blijken. De staande expressie waarop een OI is gebouwd noem ik de grondvorm, afgekort GV, en de innovatie de nieuwvorm, afgekort NV. De unificatievormen duid ik aan als sjablonen. De betekenissen van GV en NV, ten slotte, duid ik aan als de saillante en de nieuwe betekenis.

2.1 Fusies

We bezien de OIs in (7).

(7)	a. Bon appetit fours (reclame voor een koekjesmerk)
	b. Beschermt ook tegen gaatjes in de hand (voor een tandpasta)
	c. Biefstukken lekkerder (voor een vleessmaak-oppepper)
	d. Voor een hutspotprijsje (voor kant-en-klare stamppot)
	e. Sliptongstrelend (voor een vissmaak-oppepper)
	f. Krokant en klare kip (voor een kipsmaak-oppepper)

De unificatie van de OIs in (7) voert terug op een gedeeld element van de GV en de NV: petit in bon appetit fours, gaatjes in beschermt tegen gaatjes in de hand, stukken in biefstukken lekkerder, et cetera. Het gedeelde element kan een woord zijn (gaatjes in 7b), of een woorddeel (tong in 7e), een deel daarvan ((s)pot in 7d) of een combinatie van die twee (7a, c, f). Unificatie lijkt in deze gevallen dus te berusten op een fusie van een GV en een NV. Kenmerkend is dat de GV en de NV elk op zich geheel gehandhaafd blijven, maar dat op basis van het gedeelde element toch een innovatie ontstaat. De GV in deze voorbeelden is telkens een generieke term, niet toevallig ook telkens de claim ten aanzien van het geadverteerde product (zie 8).

(8)	a. bon appetit
	b. gaatje/gat in de hand
	c. stukken lekkerder
	d. spotprijsje
	e. tongstrelend
	f. kant en klare/klaar

[p. 7]

Het idee is dat de lijst in (8) vrij gebruikelijke, ‘bekende’ productclaims zijn in reclamebood-schappen, terwijl de producten waarover die claims gedaan worden juist een noviteit zijn (7b is mogelijk een uitzondering). Dus die laatste fungeren in fusies als de NVs. Omdat GV en NV samen genomen zijn op basis van een gedeeld element, is de relatie ertussen noodzakelijk fonetisch - een identiek element is immers de basis van een fusie. Om GV, NV en OI samen met het sjabloon overzichtelijk te kunnen presenteren, hanteer ik vanaf nu een grafische conventie waarvan (9) een illustratie biedt. Het gaat daar om de vorming van de OI hutspotprijsje (waarbij de verbindingsstreepjes aanduiden om welke woorddelen het gaat).

We herkennen in (9) allereerst de GV (tussen vierkante haken), de NV en de OI (tussen ronde haken)- de resultaten van de analytische stappen 1 en 2. In het kader wordt de relatie tussen GV en NV geëxpliciteerd, en daarmee het betreffende sjabloon (stap 4). De pijl in het kader duidt de talige aard van de GV-NV-relatie aan (stap 3; die is in dit geval als fonetisch aan te duiden). Het geval van een combinatie van een gedeeld woord/woorddeel (7c bijvoorbeeld), is weergegeven in (10).

Merk op dat in de gegeven voorbeelden het gefuseerde element slechts in één geval dezelfde semantische rol in de GV en NV heeft (7b). In andere gevallen betreft het een homoniem (7c en e), of is het gewoon niet benoembaar (7a, d en f). In één geval is het fusie-deel van noch de GV, noch de NV een discreet element: *hut-spot en *pot-prijsje. Een bijzonder geval van fusie is (12).

(12)	droomsoezen (reclame voor een merk roomsoezen)

Deze OI wijkt enigszins af van ‘normale’ fusies omdat de GV ervan niet een staande expressie is, maar een morfologische constructie die we kunnen weergeven als (13).

(13)	{droom + N}

[p. 8]

Met (13) kun je expressies vormen die een uitzonderlijk geval aanduiden van het object waar het substantief de gedachte aan oproept (droomvakantie, droomvrouw, droomlinksbuiten, et cetera). Me dunkt dat we (13) als de GV van (12) kunnen aanmerken waarmee de betekenis zoiets is als ‘uitzonderlijk geval van roomsoes’:een droomroomsoes. De OI ontstaat op basis van het gemeenschappelijke element room in de GV (droom+ N) en de NV (roomsoes) en dus kunnen we (12) als een fusiegeval analyseren.

2.2 Splitsingen

Bezie nu de expressie in (14).

(14)	Men neme een pan. Klaar.

Splitsingen zijn een randgeval van OIs omdat in uitingen als (14) welbeschouwd niets onbestaands staat. De OI wordt hier gevormd door een bepaalde GV (panklaar) uiteen te nemen waarbij het eerste deel in de éne NV, en het tweede deel in de andere NV terugkeert. De relatie tussen GV en NVs is dus identiteit per samenstellend deel. Het algemene sjabloon is (15)

Bijzonder is hier dat het de NVs lijken te zijn waarvan de betekenis herleidbaar moet blijven (in plaats juist die van de GV). Om die reden zou je zelfs kunnen betogen dat een geval als (14)⁵ geen OI is. Anderzijds werkt het voorbeeld wel, net als reguliere OIs, op de activatie van twee (of zelfs drie) betekenissen die in de gegeven context alle relevant zijn. Merk verder op dat de GV en de NVs in dit sjabloon, anders dan bij fusies, geen enkel element (woorddeel, woord) delen. Ten slotte is het relevant hier te vermelden dat de expressie in (14) een van de drie exemplaren in het corpus zijn die - mogelijk (?) - op (15) terugvoerbaar zijn. Splitsingen van samengestelde staande expressies is daarmee het minst aangetroffen sjabloon.

5 Het effect van (14) lijkt ook te zijn gebaseerd op een ostentatieve schending van de genre-conventie dat er na ‘men neme’ een flinke lijst zaken opgesomd gaat worden. Dat zou erop wijzen dat de GV zelfs een bepaald tekstpatroon kan zijn. Ik laat deze kwestie verder onbesproken.

2.3 Vervangingen

OIs die zijn gebaseerd op het sjabloon van vervanging nemen een GV als uitgangspunt, en vervangen daarin één (of meerdere) onderdelen door een NV met een OI als resultaat. Dit is verreweg het meest aangetroffen sjabloon; reden om er wat meer aandacht aan te besteden. Voorbeelden staan in (16), waarin hoogfrequente staande expressies telkens de GV zijn.

(16)	a. Zoals het klokje thuis tikt, tikt het overal (reclame op internet voor een bepaald café)
	b. Met het rijmwoordenboek in de hand komt men door het ganse land (advertentie voor een internet gedichtengenerator)
	c. Ober, er zit een klaver in mijn soep (reclame voor het AH-huismerk ‘klaver’)

[p. 9]

	d. Pfff... wat weinig werk (reclame voor een merk kant-en-klare maaltijden)
	e. Hun kent hun

Met name (16)e is een even creatieve als subtiele OI. De expressie is afkomstig uit een bijdrage aan een forumsite (www.sdokamerik.nl) waarop de deelnemers ten tijde van de raadpleging (07/12/07) druk doende waren het thema ‘stappen in Woerden’ te bespreken. Een van de deelnemers raadt zijn medediscussianten aan toch maar de voorkeur te geven aan Utrecht als stapstad. Er zijn wel cafés in Woerden, maar als buitenstaander voel je je daar niet echt thuis vanwege de dominante hun kent hun-sfeer die er zou heersen. Hun kent hun heeft ons kent ons als GV, en is een ‘echte’ OI in de zin dat er geen sprake is van regelgeleide vervoegingen (de uiting zou dan iets als Zij kennen zichzelf moeten zijn geweest), en omdat activatie van de betekenis van de GV cruciaal is om de ‘kliek’-betekenis op te roepen.⁶ De GV kan overigens ook een woord zijn, zoals blijkt uit de voorbeelden in (17).

(17)	a. Authenthaise keuken (reclame voor ‘authentiek’ Thaise panklare gerechten)
	b. Spinazië (reclame voor een merk spinazie met ‘oosters tintje’)
	c. Kijk eens wat de kaashaas heeft gevonden (reclame voor kant-en-klare kaasblokjes ‘voor pasen’)

Het sjabloon van vervangingen leidt ertoe dat de GV op defecte wijze in de OI terecht komt - reden om deze gevallen niet als fusies of splitsingen te beschouwen. Het sjabloon kan schematisch weergegeven worden als (18).

Met betrekking tot de relatie tussen het vervangen element uit de GV en de (vervangende) NV springt een opmerkelijk consistent patroon in het oog. Wanneer de GV een staand woord is, is die relatie hoofdzakelijk prosodisch/fonetisch: authentiek➜authenthais, spinazie➜spinazië, paashaas➜kaashaas. Is de GV een staande expressie, dan is de relatie semantisch: nergens➜overal, ons➜hun, of zelfs niet eens meer zinvol te benoemen: hoed➜rijmwoordenboek. Dat wijst er naar mijn idee op dat de ‘rek’ om OIs te vormen van staande uitdrukkingen groter is dan bij ‘staande’ woorden. Authenthais werkt blijkbaar, maar hoe zou dat uitpakken bij (bedachte) vormen als (19)?

(19)	Authengriekse keuken
	Authencajunse keuken
	Kijk nu eens wat de worsthaas heeft gevonden
	Kijk nu eens wat de pindahaas heeft gevonden

Dit lijken me voorbeelden van pure innovaties - je herkent er de grondvorm niet meer in, en dus zijn het geen OIs. Dat de vervangingsmogelijkheden voor staande expressies als GV

6 Overigens kon ik met Google ook de vormen ik kent ik, jij kent jij en zelfs wij kent wij attesteren (maar hij kent hij dan juist weer niet...). De staande expressie ons kent ons is blijkbaar nogal productief, maar leent z'n syntactische anomalieën (subject-predicaatgetal en casusmarkering) probleemloos aan de OIs.

[p. 10]

zoveel ruimer (lijken te) zijn, zou wel eens puur een kwantitatieve kwestie kunnen zijn: er is in die gevallen simpelweg sprake van ‘meer’ gefixeerd taalmateriaal, en daarmee is de herkenning van de GV en de saillante betekenis veel langer mogelijk.⁷ Op internet gevonden varianten van de OI in (16)d zijn (20) die ik, intuïtief, heb gegroepeerd naar oplopende ‘afstand’ tussen GV en NV.

(20)	a. ... er zit een banaan/dood kevertje/man/vinger in mijn soep
	b. ... er zit een vraag in mijn soep
	c. ... er zit een GGO in mijn soep
	d. ... er zit een spionagevliegtuig in mijn soep
	e. ... er zit een stukje religieus bewustzijn in mijn soep

Nog ‘dichter’ (anderzijds) blijft de NV bij de GV wanneer het vervangen element niet meer dan een woorddeel is (zie 21).

(21)	a. Runderreepjes met meximale smaak (reclame voor een smaakversterker)
	b. kant en klaver wokschotel (ook weer voor het AHmerk ‘Klaver’)
	c. Een hele groenemorgen (reclame voor een planten-revitaliseermiddel)

Op het gesignaleerde patroon is (22) wellicht een uitzondering

(22)	Venz maakt hagel en daarmee pasta (reclame voor Venz chocopasta)

De GV in (22) is de staande expressie ‘en daarmee basta’ maar de rek is er niettemin snel uit (Venz maakt hagel en daarmee vermicelli...). Of het gesignaleerde verband tussen de lengte en aard van de staande expressie en de mogelijkheden om nieuwe elementen in te voegen stand houdt, is een empirische vraag die dan ook op die wijze nader onderzocht zou moeten worden.

Van een bijzondere variant van het vervangingssjabloon biedt (23) een reeks voorbeelden.

(23)	a. Slim, slimmer, Slimmers (voor ‘Slimmers’; een producent)
	b. mooi mooier Diest (voor een merknaam boekjes met wandeltochten)
	c. Mooi, Mooier? Uw Golf V (voor een automerk)
	d. Mooi, mooier, Shakira (uit een artikel over deze zangeres)

Wat deze OIs bijzonder maakt is dat de GV niet zozeer een staande expressie is, maar een morfologisch procedé, namelijk dat voor de vorming van graadbepalingen in het Nederlands.

7 Iets dergelijks vindt plaats bij een ‘negatieve’ vervanging: het toevoegen van een element aan een staande ex-pressie zodat een OI ontstaat. Een voorbeeld is (i). (i) De lekkerste wokmaaltijden maakt u voortaan Niet zelf Mijn indruk is dat dit geen erg productief sjabloon is, maar als ik het mis heb, zou je ‘toevoegingen’ als vierde OI-sjabloon kunnen voorstellen.

[p. 11]

Van bepaalde invullingen daarvan (mooi, mooier, mooist) wordt een element vervangen door de NV. De ‘salient response’ van deze OIs kunnen we dus verantwoorden op basis van de semantische regelmatigheden van graadbepalingen. Graadbepalingen worden gevormd op basis van adjectieven die een bepaalde eigenschap aanduiden van het object waaraan het substantief de gedachte oproept. De vergelijkende en overtreffende trap duidt dan aan dat van die eigenschap in meerdere of maximale mate sprake is (zie 24).

(24)	a. A	➜^[property ^[A]]
	b. A-er/ter/der...	➜[more of [property [A]]]
	c. A-st	➜[most of [property [A]]]

De OIs in (23) ontstaan door (24)c te vervangen door het product, de producent, of merknaam, waarmee een soort ‘meer dan het normale geval/de concurrent’ claim wordt gedaan. Zo wordt in (21)d het adjectief mooi volgens de GV verbogen, maar wordt de NV Shakira ‘ingevuld’ voor de overtreffende trap (in de plaats van mooist). Dat levert (25) op.

(25)	GV	[A A-er/ter..	A-st]
	OI		↑	(Mooi, mooier, Shakira)
	NV		Shakira

De meeste voorbeelden van het type (23) die ik gevonden heb werken als (25), maar een bijzonder geval zou (26) kunnen zijn.

(26)	Goed Beter Bertens (reclame voor de producent ‘Bertens’)

Deze OI is in beginsel te analyseren als (25), maar het lijkt me dat die gebaseerd is op een gefixeerde variant van de GV - de staande expressie (27).

(27)	Goed, beter, best

De OI ontstaat door in de GV best door de NV Bertens te vervangen.

2.4 Twee bijzondere gevallen

In deze sectie bespreek ik twee gevallen die zich niet zonder slag of stoot laten analyseren in termen van een van de besproken sjablonen. Het gaat om (28) en (29).

(28)	Kiplekkerder (reclame voor een merk smaakoppepper voor kipfilet)
(29)	Je hebt bier en je hebt Grolsch

Ik weet niet zeker of dit optimal innovations zijn, maar ik doe een poging te argumenteren dat dat zo is. (28) is een variant op de gevallen die we zagen in (23). De expressie is gebaseerd op de morfologie van graadaanduidingen in het Nederlands, maar anders dan de in 2.3 besproken gevallen neemt (28) naar mijn idee een staande expressie (kiplekker) als GV, en

[p. 12]

zijn de ‘kale’ constructievarianten voor graadaanduidingen op een andere wijze betrokken bij de vorming van de OI dan bij de (23)-gevallen. Merk allereerst op dat kiplekkerder niet een regulier geval van vervanging is (zoals bijvoorbeeld in kipsmakelijk het geval zou zijn). Ook is de OI mijns inziens niet een splitsingsgeval: kip-lekker. Het betekeniseffect (‘kipfilet wordt met dit product nog lekkerder’) ontstaat door aanwending van de graadaanduidende constructie: het affix __der/ter ‘draagt’ de betekenis [more of [property [lekker]]]. Splitsing speelt echter wel een rol bij deze OI omdat de vorming van overtreffende trappen in het Nederlands gehouden is aan bepaalde restricties: ze ‘mogen’ niet gevormd worden van samengestelde adjectieven van het type (N+A) als het substantief al een bepaalde specificatie uitdrukt van de eigenschap waaraan het adjectief de gedachte oproept: sneeuwwit - *sneeuwwitter; Bordeauxrood - *Bordeauxroder; beetgaar - *beetgaarder, etc. Die beperking geldt ook voor gevallen waarbij het substantief de overtreffende trap uitdrukt van die eigenschap: inktzwart - *inktzwarter; botergeil - *botergeiler; kletsnat- *kletsnatter; moddervet - *moddervetter, etc. De vorming van kiplekkerder lijkt bijgevolg in twee fases te gaan: (i) kiplekker (=GV) + __der(=NV) --> kiplekkerder (ii) --> kip-lekkerder (=OI).

Een soortgelijk geval waarbij een (morfo-)syntactische regel, of constructie juist het procedé voor de vorming van een OI is (en niet de GV of NV) is (29): je hebt bier en je hebt Grolsch. Ook hier is meer aan de hand dan een simpel geval van vervanging. Deze OI voert terug op wat constructiegrammatici een constructie of een formeel idioom noemen. De constructie die aan (29) ten grondslag ligt is (30); enkele voorbeelden ervan (allen van internet) staan in (31).

(30)	Je hebt X en (je hebt) X
(31)	Je hebt kronen en kronen (X is een substantief)
	Je hebt naar de bios gaan en naar de bios gaan (X is werkwoordelijke constituent)
	Je hebt klein en je hebt klein (X is een bijwoord)
	Je hebt neuken en je hebt neuken (X is een werkwoord)
	Je hebt van lotje getikt en van lotje getikt (X is een idioom)

De constructie kent een aantal formele kenmerken. De essentie ervan is dat het tweede lid van de nevenschikking een letterlijke herhaling bevat van de eerste. Zowel elliptische als niet-elliptische varianten komen voor - dus zonder en met ‘je hebt’ in het tweede deel van de nevenschikking. Kenmerkend is verder dat de expressies in (31) uitgesproken worden met een zogenaamd contrastaccent op de tweede X: Je hebt van lotje getikt en van LOTje getikt; Je hebt klein en je hebt KLEIN, etc. Anders gezegd, de constructie is niet alleen lexicaal (2 x ‘je hebt’) en categorisch (de twee X-en) gefixeerd, maar ook prosodisch. Wat alle formele idiomen gemeenschappelijk hebben is dat er een betekenisaspect in aanwezig is dat je eigenlijk aan geen enkel samenstellend element kunt toeschrijven. Die betekenis wordt daarom gedragen door de constructie als geheel. De constructie in (30) wordt door Ghomeshi et al (2004) aangeduid als de contrastive focus reduplication. Van de meest gangbare tegenhanger van (30) in het Engels staan enkele voorbeelden in (32) (allen ontleend aan Ghomeshi et al 2004).⁸

(32)	a. I'll make the tuna salad and you make the SALAD-salad
	b. Is he french or FRENCH-french?
	c. I'm up, I'm not just UP-up

8 Overigens komt de ‘je hebt X en je hebt X’ variant ook voor in het Engels als ‘There are printers and there are printers’. De modificerende variant X-X komt ook (zij het zeldzaam, vermoed ik) voor in het Nederlands. In een Brunashop hoorde ik een klant een andere klant vragen: ‘Wil je een boek kopen of een BOEK-boek?’.

[p. 13]

De naam voor de constructie is gebaseerd op het genoemde constructionele betekenisaspect. De herhaling van een van de onderdelen (contrastive focus reduplication) heeft het effect dat de aandacht van de lezer gericht wordt (contrastive focus reduplication) op het herhaalde lid en wel zo dat daarmee een meer prominent, saillant of prototypisch geval uit de klasse waaraan het eerste lid de gedachte oproept. In dat opzicht is het tweede lid dus gecontrasteerd aan het eerste (contrastive focus reduplication). Voor het Nederlands is de lakmoesproef dat je voor het tweede lid het adjectief ‘echt(e)’ kunt invoeren: je hebt naar de bios gaan en ECHT naar de bios gaan.

Op basis van deze gedachtegang kunnen we dus vaststellen dat de bekende reclameleus van Grolsch terugvoert op een vervanging (het tweede ‘bier’ door de merknaam ‘Grolsch’, de NV dus), maar dat het betekenisaspect dat gebakken zit in de constructie (= de GV) ‘meegaat’ naar de OI (aangenomen dat het daarom gaat). Het effect is zo dat Grolsch-bier geselecteerd wordt uit de klasse der bieren als de ‘ware’ of de ‘prototypische’ instantie binnen die klasse, en in die zin ook is geconstrasteerd aan de meer reguliere instanties - een betekenisaspect dat we ons goed bij een reclameoogmerk kunnen voorstellen.

Is Je hebt bier en je hebt Grolsch nu een OI? Ik denk dat dat inderdaad volgt uit de definitie van Giora. De novel response die de expressie motiveert volgt uit het niet-reguliere instantiatie van de contrastive focus reduplication-constructie: het tweede lid is geen letterlijke herhaling van het eerste. Juist vanwege dat niet-reguliere is Je hebt bier en je hebt Grolsch te vergelijken met de overtreffende trapvorming van kiplekker. Een reguliere variant (en dus geen OI) zou (33) zijn:

(33)	Grolsch, want je hebt bier en je hebt bier

Ook de tegenwoordige reclameleus Op een dag drink je geen bier meer maar Grolsch is geen optimal innovation, omdat de instantiatie van het sjabloon Op een dag V je geen X meer, maar Xcontrast geheel regulier is (vergelijk de voorbeelden in (34).

(34)	Op een dag wil je geen verwarmingsbuis meer, dan wil je chroommolybdeen
	Op een dag rij je geen Diesel meer, maar TDI.
	Op een dag hoor je geen muziek meer, maar hoor je The Grolschbusters
	Op een dag draag je geen shirt meer, maar draag je NewEditionItaly

Met de behandeling van deze twee bijzondere OIs zijn we zover gekomen dat de eerste doelstelling van deze bijdrage - het identificeren van de sjablonen waarop OIs kunnen worden gebouwd - gerealiseerd is, althans voor wat het aangelegde corpus betreft. Zoals gezegd moet nader onderzoek uitwijzen of de hier onderscheiden sjablonen descriptieve adequaat zijn. Een aanwijzing in die richting is overigens dat met de sjablonen fusies en vervangingen ruim 80% van de OIs in het corpus beschreven kan worden (zie appendix).⁹ Een andere vraag is die naar de relatie tussen het vervangen element (uit de GV) en het vervangende element (de NV), en betreft de grens tussen een OI en een ‘totale innovatie’ - dus de ‘rek’ - kwestie die al een paar maal aan de orde is gesteld. Ten slotte is er de vraag of de waarderingseffecten die Giora et al.(2004) voor OIs vonden nader gepreciseerd kunnen worden op basis van de geïdentificeerde sjablonen. Ik laat deze kwesties vooralsnog voor wat ze zijn, en stel in het vervolg de vraag aan de orde hoe we een taalcognitieve karakterisering kunnen geven van de betekenis van OIs en de wijze waarop taalgebruikers die betekenis eraan toekennen.

9 Het lijkt me niet toevallig dat de drie sjablonen - splitsingen, fusies en vervangingen - in essentie gelijk zijn aan de drie structuurvarianten voor visuele retoriek die worden onderscheiden in Phillips & McQuarrie (2004): juxtaposities, fusies en vervangingen (zie ook Maes & Schilperoord 2007, Schilperoord 2007).

[p. 14]

3 Wat en hoe betekenen optimal innovations eigenlijk?

In dit deel staan de vragen wat betekenen optimal innovations? en hoe komt de taalgebruiker ‘bij’ die betekenis? centraal. Bezien we nogmaals de optimal innovation weapons of mass distraction. Om die expressie te begrijpen gebruikt de taalgebruiker natuurlijk zijn kennis van de woorden weapons, of, mass en distraction (de NV). Maar om de betekenis weapons of mass destruction is distraction te construeren, moet de z/hij ook kennis aanwenden van de staande expressie weapons of mass destruction (de GV).¹⁰ Van het bijzondere karakter van deze verwerkingsroute krijgen we een impressie wanneer we die vergelijken met de manier waarop een (reguliere) woordgroep, een een pure innovatie, of ambigu(e) woord of woordgroep worden verwerkt. Het schema in (35) biedt van die verwerkingsvarianten een impressie in termen van de inputstring, de geactiveerde lexicale items en de resulterende conceptualisering.

(35)		input	lexica(a)l(e) item(s)	concept
	reguliere woordgroep	{x}{y}	(X & Y)	[X ~ Y]
	pure innovatie	{x}{y}	(X) & (Y)	X ~ Y = [Z]
	ambiguïteit	{x}	(X)	[X] v [Y]
	optimal innovation	{x} {z}	(X) & (Z) --> (X & Y)	Z ~ [X ~Y]

Reguliere samenstellingen als verfkwast of mengbeker (= de input {x}{y}) zijn te begrijpen door de betekenissen van de samenstellende onderdelen (= X & Y) te combineren volgens een morfosyntactische regel (= [X ~ Y]). Die regel stelt dat een samenstelling van een werkwoord (verven, mengen) en een substantief (kwast, beker) de betekenis oproept van een N om mee te V-en, of een N die kan V-en.¹¹ Een verfkwast is een kwast (N) om mee te verven (V), en een mengbeker een beker waarmee je iets kunt mengen. De vraag is natuurlijk of die regel bij de verwerking van zulke hoogfrequente woorden nog enige rol speelt. Het lijkt eerder zo te zijn dat verfkwast of mengbeker gefixeerde expressies zijn (zie Schilperoord 1999), die als zodanig deel uitmaken van het mentale lexicon (vandaar de haken rond het item (X & Y) en de conceptualisering [X ~ Y]).

Een woord als sleurhut is ooit een pure innovatie geweest, wat wil zeggen dat een taalgebruiker die met die input geconfronteerd wordt het niet in z'n mentale lexicon kan (kon) opzoeken. In zulke gevallen zal de voornoemde morfologische regel wel bij het verwerkingsproces betrokken zijn en - als het goed gaat - leiden tot de conceptuele structuur provisorische behuizing die gesleept kan worden. Me dunkt dat de taalgebruiker, om tot volledig begrip te komen, moet zien dat die conceptuele structuur min of meer overeenkomt met die van het (wel in het lexicon aanwezige) item caravan (= Z). Zo kan uitgemaakt worden dat sleurhut een innovatieve expressie is voor het oproepen van dezelfde gedachte die met caravan opgeroepen kan worden.

Bij de verwerking van een ambigue expressie {x} is van belang dat het lexicale item (X) verbonden is met twee conceptuele structuren [X] en [Y], die beide worden geactiveerd. In zo'n geval probeert de taalgebruiker, bijvoorbeeld door de context in ogenschouw te nemen waarin de input voorkomt, te bepalen welke van die twee de bedoelde is [X] of [Y].

10 Ik zal vanaf nu dat ‘gebruiken van kennis van lexicale items’ aanduiden met de term ‘activatie’.

11 De precieze relatie N-V in (V+N)complexen kent flink wat bandbreedte. Die kan bijvoorbeeld instrumenteel zijn (stemmachine, blaasbalg), ‘mogelijkheid-scheppend’ (schrijfpapier, wandelkaart, looprek), maar ook ‘permissief’ (vliegboot = boot die ook kan vliegen).

[p. 15]

Uit dit alles volgt dat reguliere expressies, innovaties en ambiguïteiten met elkaar gemeen hebben dat de betekenis ervan geheel bepaald kan worden op basis van:

i.	activatie van lexicale items op basis van de (talige) input (reguliere en ambigue expressies)
ii.	combinatie van geactiveerde items op basis van taalregels (innovaties)

Zie daar het bijzondere karakter van het verwerken en begrijpen van een optimal innovation: dat vereist nog een additioneel proces, namelijk de activatie van lexicaal materiaal dat in de input niet letterlijk wordt gegeven. De innovatieve expressie {x}{z} leidt tot activatie van de lexicale items (X) & (Z), maar daarnaast ook tot de activatie van het item (X & Y). De vraag is dan: hoe gaat dat in z'n werk? Meer gepreciseerd:

-	hoe moeten we ons het idee voorstellen van het activeren van talige kennis die niet in de input is gegeven ((X) & (Z) --> (X & Y))?
-	hoe kunnen we ons de geïntegreerde conceptuele structuur (de betekenis) van een optimal innovation voorstellen (Z ~ [X ~Y])?
-	hoe kunnen we verantwoorden dat taalgebruikers überhaupt weten dat ze met een optimal innovation te maken hebben?

Het zijn deze drie kwesties die in deze sectie centraal staan. Om ze inzichtelijk aan de orde te kunnen stellen, kijken we nog wat preciezer naar de processen die betrokken zijn bij de verwerking van reguliere expressies (i en ii hierboven). In de taaltheoretische literatuur worden die processen in de regel aangeduid met de noties memoriseren en construeren. Iedere cognitieve taaltheorie stelt aangaande die processen de volgende vraag: welke kennis wordt gememoriseerd, en welke kennis wordt geconstrueerd? Het antwoord erop is een voorstel voor een bepaalde werkverdeling: wat weet de taalgebruiker, en wat vogelt hij on the fly uit. De formulering van die vraag kent echter subtiele, maar betekenisvolle variatie, die bepalend is voor het antwoord dat erop wordt gegeven. Die variatie kan op basis van de volgende formuleringen in kaart worden gebracht:

I.	Wat wordt gememoriseerd en wat wordt geconstrueerd?
II.	Wat moet worden gememoriseerd en wat kan worden geconstrueerd?
III.	Wat kan worden gememoriseerd en wat moet dan nog worden geconstrueerd?

Variant I is de formulering door wat Jackendoff de ‘gevestigde orde’ theorieën noemt (Jackendoff 2006, 2). Het antwoord dat op de vraag wordt gegeven is vooral theoretisch gemotiveerd: we memoriseren de woorden, en we construeren alles ‘daarboven’. Levelts (oorspronkelijke) blueprint-theorie van het spreekproces is een voorbeeld van deze werkverdeling (Levelt 1989, zie ook Jackendoff 2002, 152).

Variant II kenmerkt taaltheorieën die een antwoord zoeken in termen van noodzakelijke voorwaarden voor memorisatie. Er verschuift nu flink wat taalkennis van constructie naar opslag en memorisatie, en die verschuiving is bovenal empirisch gemotiveerd. Om één voorbeeld te geven: idiomatische expressies zijn paradigmatische gevallen van expressies die moeten worden opgeslagen. Van een expressie als in het ootje nemen moet de taalgebruiker de betekenis simpelweg kennen omdat er geen constructieregel is die hem vertelt dat die uitdrukking foppen betekent. Iets formeler gezegd: de woorden in het ootje nemen kunnen niet onafhankelijk geïnterpreteerd worden, zoals dat bijvoorbeeld wel kan met naar de bioscoop

[p. 16]

gaan, of met een etentje verrassen, en daarom moet de taalgebruiker de idiomatische expressie opgeslagen hebben in zijn talige lange termijngeheugen (het mentale lexicon). Ook hier zien we nog een principieel onderscheid tussen wat de regels al dan niet verklaren, maar het verschil met variant I is vooral het inzicht dat veel meer taalverschijnselen ‘onregelmatig’ zijn dan alleen de woorden. Jackendoffs parallelle architectuur-model is een voorbeeld van deze visie op de werkverdeling (Jackendoff 2002, 2006).

Variant III van de verkavelingkwestie zoekt het antwoord vooral in voldoende voorwaarden voor memorisatie. Het is de variant die aan de orde is in taaltheorieën die krachtig gecommitteerd zijn aan cognitief-psychologische inzichten. Het antwoord dat zulke theorieën geven op de vraag is vooral ingegeven door wat een psychologisch plausibele werkverdeling is. De portee ervan is ooit kernachtig geformuleerd door Bolinger (1975):

‘It is very likely that much more of the talk that goes on is idiomatic than just those utterances that can't be analyzed. The fact that we can analyse doesn't necessarily mean that we do.’ (Bolinger 1975, 297, mijn cursivering, j.s.).

We herkennen hier de verschuiving van ‘wat moet worden gememoriseerd’ (those utterances that can't be analyzed) naar ‘wat kan worden gememoriseerd’ (doesn't necessarily mean that we do) in de varianten II en III. Het verschil tussen ‘moet worden’ en ‘kan worden’ zagen we al bij de behandeling van de verwerking van een expressie als verfkwast. Er is een regel waarmee je op basis van de gememoriseerde elementen verven en kwast de betekenis van verfkwast kunt construeren, maar veel plausibeler is het dat taalgebruikers die bocht afsnijden, en verfkwast opslaan als één lexicaal item in het mentale lexicon waarvan ze de betekenis direct, zonder tussenkomst van de regel kennen. Het deel ‘moet dan nog worden geconstrueerd’ in variant III is dan gereserveerd voor gevallen als sleurhut.

Samenvattend kan gesteld worden dat de drie visies op de werkverdeling constructie en memorisatie een verschuiving te zien geven van regelgeleide verwerking naar een verwerkingsroute die in toenemende mate vaart op het kompas van bestaande/ gememoriseerde kennis die het gevolg is van (eerdere) taalervaringen.

Hoe passen de optimal innovations in dit krachtenveld?¹² Eén zaak is duidelijk:een directe lexicale representatie ervan is uitgesloten - de expressie zou dan immers wellicht nog wel ‘optimaal’ zijn, maar zeker niet innovatief. In wat nu volgt wil ik laten zien dat het verwerken en begrijpen van een optimal innovation alleen maar begrepen kan worden in het kader van taaltheorieën die passen bij de varianten II en (vooral) III van de vraag naar de werkverdeling memoriseren versus construeren, en er in dat opzicht ook additionele evidentie voor bieden. Om die redenering goed in de steigers te zetten, bezie ik de verwerking van en betekenistoekenning aan een optimal innovation volgens het model dat past bij variant I. Ik zal dat model aanduiden als het constructiemodel, en mijn voorbeeld is (alweer) weapons of mass distraction. Uitgangspunt is dat die expressie ons als uiteindelijke betekenis (36) moet opleveren.¹³

(36)	[state IS ([object weapons of mass destruction], [object mass distraction])]

Volgens het constructiemodel verwerkt de taalgebruiker weapons of mass distraction door de successievelijke woorden op te zoeken in het mentale lexicon. Dat levert de lexicale items

12 Een uitvoeriger overzicht van de diverse stellingnames is te vinden in Schilperoord & Cozijn (aangeboden ter publicatie)

13 Deze notatiewijze ontleen ik - losjes - aan Jackendoff (1997, 2002, 2006). Subscripten geven conceptuele functies aan, zoals toestand of gebeuren en ontologische categorieën als object of eigenschap. Vierkante haken geven aan dat het om concepten gaat, terwijl ronde haken syntactische relaties aangeven. Ik geef (in het vervolg) uitsluitend de voor de discussie minimaal benodigde geledingsinformatie. Voor zover ik kan nagaan, is de notatie overigens theorie-neutraal, dus niet kenmerkend voor een van de behandelde visies.

[p. 17]

weapons, of, mass en distraction¹⁴ op, die vervolgens syntactisch worden geanalyseerd: (_NP N) en np (_PP prep (_NP (A) N)), en tot één overall structuur worden gecombineerd (37).

(37)	(NP N (PP prep (NP(A) N)))

De structuur in (37) wordt tevens geanalyseerd in termen van het syntactische hoofd (N) en het complement (de PP). We zien nu dat deze hiërarchische structuur ‘terugkeert’ in de conceptuele structuur die volgens het constructiemodel op basis van (37) gevormd wordt. Die kunnen we, quasi formeel, weergeven als (38).

(38)	[object weapons([property ([object ([qual. mass]) distraction])])]

De relatie tussen (37) en (38) kan inzichtelijk worden gemaakt door de diverse elementen te verbinden met subscripten (zie 39). Daarin noem ik (37) SS (syntactische structuur) en (38) CS (conceptuele structuur).

(39)	SS	(N1 (prep2 ((A3) N4)))
	CS	CS [weapons [[[ mass] 3 distraction]4]2] 1

De subscripten geven precies aan hoe de CS-elementen corresponderen met de SS-elementen. De hiërarchische relaties tussen de betekenisonderdelen volgen uit die van de grammaticale structuur van de woordgroep. Anders gezegd: elk element van de syntactische structuur krijgt een onafhankelijke interpretatie op het niveau van de conceptuele structuur {N₁, [weapons]₁}, {prep₂, [property]₂}, {A₃, [qualification]₃} en {N₄, [distraction]₄} en die structuur bepaalt voorts de relaties tussen de concepten.

Hoe elegant deze analyse ook mag zijn, er kleeft één probleem aan: we krijgen het concept [destruction] niet in de conceptuele structuur, zoals te zien is aan het verschil tussen de predicatieve ‘doel’-structuur in (36) en de CS in (39). De analyse van de expressie volgens het constructiemodel levert ons alleen de novel response op (de NV), maar niet de saillante (de GV). We kunnen deze observatie aanscherpen: het verwerkingsproces van weapons of mass distraction volgens het constructiemodel kan ons de GV nooit opleveren. De reden is simpel: in de input van de optimal innovation is geen enkel element aanwezig op basis waarvan het lexicale item destruction (en zelfs de gehele GV weapons of mass destruction) kan worden geactiveerd, en dus gebeurt dat ook niet.

Om dit probleem (hoe komen we aan de GV?) op te lossen moeten we te rade gaan bij het soort taaltheorieën dat aan de orde is bij de vraagvarianten II en (vooral) III hierboven. Theorieën dus die bij de werkverdeling memoriseren versus construeren een veel grotere rol toekennen aan dat eerste proces. Daarvoor is het echter noodzakelijk dat we kunnen beschikken over een model van het mentale lexicon waarmee die rol voor memorisatie ook verantwoord kan worden. Zulke modellen zijn ontwikkeld binnen de Cognitieve taalkunde en het model waarvan ik hier gebruik maak, is dat van Jackendoff (1997, 2002, 2006). Voor alle duidelijkheid geef ik het gestelde probleem nog eenmaal weer (40).

(40)	{weapons of mass distraction} → [is [weapons of mass destruction], [mass distraction]]

14 Wie de eenheden ‘nog kleiner’ wil hebben, kan zichzelf op die wenk bedienen door de samenstellingen dis, tract en -ion, en ‘weapon’ en ‘-s’ te ontkoppelen, en ook die te beschouwen als eenheden die regelgestuurd worden gecombineerd. Voor de discussie hier is dat echter niet relevant.

[p. 18]

Voor een goed begrip hoe de verwerking in (41) mogelijk is, kijken we eerst naar de wijze waarop in Jackendoffs model de expressie weapons of mass destruction kan worden gerepresenteerd (41).¹⁵

(41)	SS	(N1 (prep 2 ((Adj3) N4)))x
	CS	[[weapons [of [[mass] 3 destruction]4]2]1]x

Even afgezien van de wisseling distraction --> destruction, is het relevante verschil tussen (41) en (39) dat (41) een lexicaal item is, en niet, zoals (39) een online geconstrueerde structuur SS-CS. Het reguliere karakter van de expressie zien we terug in het feit dat alle onderdelen ervan onafhankelijk corresponderen (zie de subscripten 1-4), maar anders dan in (39) is in (41) ook een correspondentie SS-CS aanwezig op het niveau van de expressie als geheel (zie het subscript X). Het is dat kenmerk dat maakt dat (41) een lexicaal item is. Het relevante verschil tussen het constructiemodel en Jackendoffs model is dat binnen dat laatste lexicale items, in het geheugen opgeslagen brokken taalkennis, dus heel goed uit meerdere woorden kunnen bestaan. Het systeem van subscripten om relaties tussen SS en CS-structuren tot uitdrukking te brengen, vormt de kern van Jackendoffs model van het lexicon. Je kunt er bijvoorbeeld ook de lexicale representatie mee verantwoorden van expressies waarvan de eenheden op SS en CS niet onafhankelijk met elkaar corresponderen. In (42) staat een voorbeeld: het lexicale item voor het idioom in het ootje nemen.

(42)	SS	(vp (V nemen ((N DO)1 (pp Prep in (np (Det het) N ootje)))))x
	CS	[event foppen [Y]1]x

Het onregelmatige karakter van idiomatische expressies blijkt eruit dat, behalve de direct-objects N (DO), de eenheden op SS-niveau niet onafhankelijk kunnen worden geïnterpreteerd op CS-niveau. De SS-CS relatie bestaat alleen op het niveau van de structuur als geheel (zie het subscript X). Anders gezegd:de betekenis van in het ootje nemen moet je kennen omdat die niet uit de samenstellende lexicale elementen valt af te leiden. Anderzijds kunnen we met de categorieën en relaties daartussen op SS-niveau nog steeds verantwoorden dat het idioom zich syntactisch als een reguliere VP gedraagt.

We kunnen deze visie op het lexicon (en vooral op wat kan doorgaan als een lexicaal item) als volgt generaliseren (zie 43).¹⁶

(43)		a. on line constructie	b. lexicaal item (regelmatig)	c. Lexicaal item (onregelmatig)
	SS	(x1 y2)	(x y)1	(x y)1
	CS	[X1 Y2]	[X Y]1	[Z]1

Van een on line constructie (43a) is sprake wanneer een structuur is samengesteld uit twee, regelmatig corresponderende lexicale items (<x, X> en <y, Y>). De situatie in (43)a geeft dus de visie op het lexicon weer die volgt uit het constructiemodel. De uitbreiding zit ‘m in (43) b en c. Van een regelmatig lexicaal item (43b) is sprake wanneer de structuur als geheel deel uitmaakt van het mentale lexicon, maar in beginsel wel volgens de reguliere combinatie-

15 Het is wel aardig te vermelden dat Jackendoff weapons of mass destruction zelf geeft als een voorbeeld van een gefixeerde expressie (Ray Jackendoff, Linguistics in Cognitive Science:The State of the Art, ms).

16 Jackendoff noteert voor lexicale items ook nog het niveau van de fonologische structuur, en bedt op die wijze zijn theorie van het lexicon in in zijn algemene taaltheorie. Elke talige structuur (online geconstrueerde en gememoriseerde) is dus te beschouwen als een ‘stuk’ fonologie, een ‘stuk’ syntaxis en een ‘stuk’ semantiek waartussen relaties bestaan. Voorzover die relaties gefixeerd zijn, is de structuur een lexicaal item.

[p. 19]

principes gevormd en begrepen kan worden (het zijn dus de ‘kan worden gememoriseerd’ gevallen in vraagvariant III hierboven). Dat betekent dat de relatie SS-CS op het niveau van de structuur als geheel opereert (<xy, XY>). Of een bepaalde constructie tot (43)a of (43)b gerekend moet worden, is een empirische kwestie. De constructie weapons of mass destruction kan op grond van zulke evidentie als een regelmatig lexicaal item aangemerkt worden. Bij een onregelmatig lexicaal item kunnen de eenheden op één niveau niet onafhankelijk geïnterpreteerd worden op het andere niveau. Zulke structuren zijn lexicale items per definitie (dit zijn de ‘moet worden gememoriseerd’-gevallen in variant II hierboven). Een voorbeeld is het item voor in het ootje nemen.

Met dit instrumentarium kunnen we nu een antwoord formuleren op de eerste vraag van deze sectie: hoe moeten we ons het idee voorstellen van het activeren van talige kennis die niet in de input is gegeven? We kunnen ons dat voorstellen met aan te nemen dat de GV is opgeslagen als een lexicaal item, en ook als zodanig geactiveerd kan worden. Bij een woord-voor-woord verwerking van de input zal die op zeker moment voldoende informatie bevatten om activatie van het lexicale item (41) te legitimeren. De procesgang kan weergegeven worden als (44) waarbij we ons over de horizontale niveaus een tijdslijn kunnen voorstellen - in input-elementen volgen elkaar dus op in de tijd.

(44)	Input	{weapons} ↓	{of} ↓	{mass} ↓	{distraction} ↓
	SS	(N)1	(prep)2	(N prep Adj N)X	(N)3
	CS	[weapons]1	[of]2	[weapons of mass destruction]X	[distraction]3
	Procesfases	Activatie ‘losse’ items		Activatie item (GV)	Activatie NV

Gedurende de eerste verwerkingsfase (input: {weapons} en {of}) zal het proces verlopen volgens de reguliere constructiewijze: het taalverwerkingssysteem tracht de inkomende items te integreren tot een SS en een CS-structuur en die aan elkaar te relateren volgens de volgorde van binnenkomst. ‘Ergens’ gedurende de inputverwerking wordt, op basis van een deel daarvan, bijvoorbeeld: {weapons of mass...}, ‘besloten’ dat de input voldoende verwantschap heeft met het opgeslagen item weapons of mass destruction, en wordt dat item in het verwerkingsproces betrokken. In (44) laat ik dat gebeuren op het moment dat het element {mass} verwerkt wordt, maar dat kan ook eerder of later gebeuren.¹⁷

We hebben tot dusverre gezien hoe de activatie van zowel een GV als een NV bij de verwerking van een optimal innovation verantwoord kan worden, en wat voor soort taaltheorie daarvoor nodig is. Maar daarmee is nog maar een deel van het verhaal verteld. Het punt is dat we ook met de geanalyseerde procesgang in (44) nog steeds niet weten hoe de taalverwerker de twee betekenissen (lexicale items) integreert, en ook waarom hij daartoe besluit. Beide kwesties raken cruciaal aan de derde vraag die we aan het begin van de sectie geformuleerd hebben: hoe weet een taalgebruiker eigenlijk dat hij met een optimal innovation te maken heeft? Waarom, bijvoorbeeld, wordt tijdens de procesgang in (44) na verwerking van het

17 Onderzoek naar de vraag wanneer er voldoende input aanwezig is om een meerwoordig lexicaal item te activeren is, voor idiomen, onder meer uitgevoerd in Tabossi & Zardon (1995). De ‘kracht’ waarmee de grondvorm zich opdringt wordt overigens aardig geïllustreerd in Gaston Franssens recente boek over de poëzie van Gerrit Kouwenaar. In zijn bespreking van Kouwenaars gedicht bij wijze van leven - een optimal innovation - verschrijft Franssen zich op pagina 167 wanneer hij het gedicht aanduidt met bij wijze vanspreken. Ik geef dit voorbeeld niet om flauw te doen - daar is Franssens boek te mooi voor - maar alleen om aan te geven hoe prominent de GV ‘aanwezig’ is bij de verwerking van een variant erop.

[p. 20]

element distraction het geactiveerde item weapons of mass destruction niet als inadequaat terzijde geschoven (te vergelijken met de gang van zaken bij het verwerken van een ambigue expressie)? En als dat al niet gebeurt, welke processen zijn er dan verantwoordelijk voor dat de geactiveerde conceptuele structuren geïntegreerd worden, en hoe kunnen we ons zo'n geïntegreerde structuur voorstellen?

Deze kwesties zijn taaltheoretisch relevant omdat ze raken aan de kern van wat optimal innovations tot een unieke taalvorm maakt, maar zijn dat ook vanuit retorisch perspectief omdat ze het communicatieve effect van een optimal innovation betreffen: waarom treedt dat ‘dubbele’ betekenisaspect eigenlijk op?

Laten we beginnen met de herkenningsvraag ‘sec’ - verreweg de meest complexe. Me dunkt dat Grice's maxime van relevantie hier een aanknopingspunt biedt: de taalgebruiker besluit tot integratie van de beide betekenissen omdat enerzijds de GV-betekenis ‘alleen’ niet is ‘wat er staat’, terwijl anderzijds de NV-betekenis ‘alleen’ in de gegeven context geen semantisch welgevormde mededeling oplevert (en eigenlijk ook niet is ‘wat er staat’). Het is om die reden dat, anders dan in geval van ambigu taalaanbod, niet één der geactiveerde betekenissen verworpen wordt als ‘niet bedoeld’. Kortom, om een optimal innovation op een relevante manier te kunnen interpreteren, moeten de twee geactiveerde betekenissen op één of andere wijze geïntegreerd worden. Een optimal innovation als ons saladepaardje (uit een reclame voor kant-en-klare huzarensalade) kan niet ‘gewoon’ als paradepaardje (de GV) worden begrepen, want dat staat er niet, maar een saladepaardje betekent ook als ‘pure innovatie’ niet iets relevants (zoals bijvoorbeeld sleurhut dat wel doet). In dit opzicht verschillen optimal innovations ook van (de stijlfiguur) ironie. Ook daarbij moet je ‘iets anders’ begrijpen dan wat er feitelijk staat, maar dat ‘andere’ is meteen ook de enige relevante conceptualisering.

Hoe kunnen we ons vervolgens die geïntegreerde conceptuele structuur voorstellen? Mijn voorstel (zie 45) is om die structuur te representeren als een reguliere predicatie, met mogelijke verbijzonderingen naar een metaforische analogie (peace is paper, bijvoorbeeld)

(45)

CS

[state be/analogy ([object ___ ], [property/qualification/object___ ])]

Het begrip dat taalgebruikers construeren van de optimal innovations saladepaardje en kiplekkerder is dus weer te geven als eenvoudige predicatieve structuren (zie 46).

(46)	a. saladepaardje → CS [state be ([objectsalade], [propertypronkstuk])]
	b. kiplekkerder → CS [state be ([objectkip], [more of [propertylekker])]

In het restant van deze sectie gaat het allereerst over de vraag hoe de inputstructuren van optimal innovations leiden tot een instantie van de conceptuele eindstructuur (48). Ik zal dat illustreren aan de hand van ons saladepaardje, maar de claim is dat het voor die expressie gereconstrueerde proces ook ten grondslag ligt aan de andere optimal innovations (met name de fusie- en vervangingsgevallen). Daarna ga ik in op een aantal kenmerken van een optimal innovation die mogelijk bepalend zijn voor de ‘herkenbaarheid’ ervan.

Hoe wordt ons saladepaardje door taalgebruikers verwerkt? Jackendoffs idee is dat de parser (de gangbare term voor de centrale verwerkingscomponent) inkomende structuren (‘klanken’) voorlegt aan het mentale lexicon. Het lexicon voert er een preliminaire analyse op uit: wanneer een zekere input ‘herkend’ wordt (dat wil zeggen: verwant is aan een bepaald

[p. 21]

lexicaal item), dan kopieert het lexicon de informatie van dat item naar het werkgeheugen: de fonologische, syntactische en semantische informatie is dan voor het verwerkingsproces beschikbaar. Wordt de input niet als eenheid herkend, dan besluit het lexicon met een geconstrueerde structuur van doen te hebben en zoekt het de samenstellende onderdelen op die vervolgens naar het werkgeheugen gekopieerd worden.

Om deze gang van zaken inzichtelijk te krijgen, hanteert Jackendoff de metafoor van drie schoolborden waarop van elk lexicaal item de fonologische, syntactische en semantische informatie wordt geschreven. Elk schoolbord heeft een ‘inspecteur’ die de brokken structuur tracht te verbinden, en nagaat of wat er op het bord staat welgevormd is. Daarnaast zijn er twee ‘pendelaars’ die weten hoe de informatie op het ene bord te verbinden is met die op een ander. De pendelaars dragen er dusdoende zorg voor dat de informatie op de schoolborden in correspondentie met elkaar gebracht wordt - iets ‘betekent’ dus. In deze voorstelling is iedere taaluiting, geconstrueerd of gefixeerd, een klank-betekenispaar met de syntax ervan als ‘mediator’ - een voorstelling die in de Cognitieve taalkunde min of meer gemeengoed is.¹⁸

Wanneer de innovatie ons saladepaardje de inputstring vormt, is één zaak meteen duidelijk: het lexicon heeft daarvoor geen item direct beschikbaar. De parser besluit daarom om de uiting op te delen op basis van wel aanwezige items, dus ons, salade en paardje. Die informatie wordt op de daartoe bestemde schoolborden geschreven. Nu loopt de zaak min of meer spaak. De inspecteur van het fonologische bord meldt de anomalie ons salade aan de inspecteur van het syntactische bord die daarop besluit dat salade en paardje blijkbaar een samenstelling vormen, waarop ons op de kern paardje betrokken kan worden. Maar nu meldt de inspecteur van het conceptuele bord dat ‘als dit alles is’, hij niet in staat is de beschikbare concepten [salade] en [paardje] op welgevormde wijze te integreren. Omdat de parser zo werkt dat alles uit de kast gehaald wordt om van een gegeven taalaanbod de betekenis te achterhalen, zoekt het lexicon naar alternatieven en komt dan, analoog aan de wijze die we zagen in (44), op de proppen met het ‘gelijkende’ item paradepaardje.¹⁹ De situatie op de schoolborden kunnen we ons dan als volgt voorstellen (47).

(47)	{salade1}	(N1	[saladeI]
	{paardje}3	(N)3	[object PAARDJE]3
	{{ons}2 {parade3 paardje4}	(np pron2 + (N3 + N4)5)	[PRONKSTUK; Prop. WIJ2]5
	fonologisch	syntactisch	conceptueel

Allereerst heeft het niet geheel passende ons nu een plek gevonden, en de overbodige informatie paardje is van de borden gewist. Bijgevolg resteert de informatie over wat we eerder de GV en NV hebben genoemd. Bovendien zien we dat de correspondentie tussen de syntactische en semantische informatie van het item paradepaardje van het type (43)c is: de samenstellende delen parade en paardje kunnen niet onafhankelijk geïnterpreteerd worden - de betekenis [pronstuk] is metaforisch (zie het subscript 5), en die kan dus niet volgens morfosyntactische regels afgeleid worden uit (die van) de substantieven N₃ en N₄.

Hoe kan nu de vorming van de geïntegreerde structuur op het conceptuele bord verantwoord worden? Me dunkt dat dat proces op gang gezet wordt op het fonologische en syn-

18 De controverses spitsen zich m.n. toe op de vraag ‘hoeveel’ syntax eigenlijk nodig is om de klank-betekenis relatie verantwoord te leggen. In het algemeen gesteld heb je die syntactische informatie nodig, die geen conceptuele motivatie heeft. Jackendoffs voorbeelden zijn o.m. casus- en getalsmarkeringen, of woordvolgorde in constituenten - dus dat wij niet man de zeggen, of de mannenloop. De upshot is dit: zou je er in slagen om ook van dit soort taalverschijnselen de semantiek te specificeren, dan kun je de syntax in beginsel afschaffen. Pieter Seuren en William Croft maken in Journal of Linguistics op inzichtelijke wijze ruzie over dit punt (Journal of Linguistics 40, 2004, 593-654).

19 Een van de beoordelaars merkt op dat deze procesgang strijdig is met Giora's idee dat de ‘salient’ response er ‘eerder’ is dan de minder saillante, de ‘nieuwe’ response dus (Giora 2003, p.10). Merk echter op dat in (47) het niet de ‘nieuwe’ response is die leidt tot activatie van de GV (paradepaardje) maar een bepaalde anomalie in de input die het begrip van de expressie vooruit gaat. De nieuwe response (salade is pronkstuk) volgt dus wel degelijk na activatie van de GV.

[p. 22]

tactische bord. Dat spoort allereerst goed met het formele karakter van retorische sjablonen. Optimal innovations drukken niet zozeer ‘nieuwe’ betekenissen uit, als wel een ‘bekende’ betekenis op een nieuwe manier.²⁰ Maar voor die aanname is ook taalkundig wat te zeggen. Juist omdat paradepaardje op het fonologische en het syntactische bord als een geheel regelmatig item (zie de subscripten 3 en 4) geschreven is (dus net als bijvoorbeeld groenteboer of sneeuwpop), zien de inspecteurs van die borden wat er met de inputstring aan de hand is: salade (N₁) vervangt parade (N₃). En omdat de correspondentie tussen het syntactische en het conceptuele bord op het niveau van het gehele item bestaat (subscript 5), blijft de betekenis [pronkstuk] op het laatste bord staan (48).

(48)	{salade1}	(N1)	[SALADEI]
			IS
	{salade1paardje4}	(np (N1 + N4)5)	[pronkstuk]5
	fonologisch	syntactisch	conceptueel

Het enige kenmerk dat uit dit alles niet noodzakelijk volgt, is de predicatieve [[..] is [..]]-betrekking die op het conceptuele bord is geschreven - maar dat idee volgt uit het voorstel dat ik met (45) deed. De eindtoestand op de schoolborden, het geïntegreerde begrip van saladepaardje, is dan (49).

49	{salade1paardje4}	(np N1 + N4)5	[state BE ([object SALADE]1, [objectPRONKSTUK])]5
	fonologisch	syntactisch	conceptueel

Ik vat de discussie tot zover samen. Het bijzondere karakter van optimal innovations volgt eruit dat de taalgebruiker de betekenis ervan moet afleiden uit informatie die de expressie zelf niet bevat. Besproken is hoe zulke informatie toch betrokken kan worden in het verwerkingsproces, en hoe de bijzondere vorm van betekenistoekenning aan een optimal innovation kan worden verklaard. De herkenning van een optimal innovation as such gaat dus vooral op basis van fonologische (en wellicht ook syntactische) informatie op de schoolborden, terwijl de conceptuele integratie van de saillante en nieuwe betekenis plaatsvindt op het conceptuele bord.

In dezelfde redeneerlijn kunnen we nu de notie ‘toegankelijkheid van betekenissen van de GV en NV’ verder aangescherpt krijgen. De geïntegreerde conceptuele structuur van een optimal innovation hebben we gepreciseerd als [_state be ([[_object x] [_{qualification/property} Y]])]. Die structuur impliceert twee mogelijke ‘rolverdelingen’ voor de betekenissen van grondvorm en de nieuwvorm (zie 50).

(50)	a. [STATE be ([[OBJECT NV] [OBJECT/PROPERTY GV]])], kortweg NV is GV
	b. [STATE be ([[OBJECT GV] [OBJECT/PROPERTY NV]])], kortweg GV is NV

20 Hieruit volgt dat voor een optimal innovation altijd een niet-retorische variant is op te stellen, en dat die variant een ‘letterlijke’ ver-taling is van de geïntegreerde conceptuele structuur: ‘deze salade is ons pronkstuk’.

[p. 23]

Bovendien is de rolverdeling in relatie te brengen met de (morfo-)syntactische structuur van de grondvorm - het kan zijn dat de nieuwvorm daarin het (syntactische) hoofd vervangt, of juist de bepaling. Saladepaardje is een voorbeeld van ‘vervanging bepaling’; paradelammetje juist van ‘vervanging hoofd’. Net zo is Giora's peace of paper een voorbeeld van ‘vervanging hoofd’, maar weapons of mass distraction één van ‘vervanging bepaling’. Mogelijk is het deze asymmetrie die bepaalt wat de rolverdeling is: (50)a of b. Dat gaat inderdaad netjes op voor Giora's optimal innovations (51).

(51)	vervanging hoofd --> peace is piece of paper (NV = GV)
	vervanging bepaling --> weapons of mass destruction is distraction (GV = NV)

Maar het loopt meteen al spaak op het onderscheid paradelammetje en saladepaardje, daar die beiden de rolverdeling in (50)a hebben: lammetje/salade (NV) = pronkstuk (GV), terwijl (50)b onjuist voorspelt dat saladepaardje de rolverdeling pronkstuk (GV) = salade (NV) zou moeten hebben. Kortom, de GV/NV-verdeling is niet goed op basis van de morfo-syntactische structuur van de optimal innovation te bepalen. Zinniger lijkt het daarom om er van uit te gaan dat die rolverdeling bepaald wordt door de thematische structuur van de boodschap waarin ze voorkomen. Neem de volgende, van het internet gehaalde passage:

‘In an earlier column in The Daily Californian, Guy Branum referred to the president as “Sexual Predator-in-Chief,” which pissed off the Feds.’ (http://sonic.net/maledicta/quickies.8.html, consultatie 5/7/07).

Dit tekstje refereert aan een bepaalde (en genoegzaam bekende) episode uit het presidentschap van Bill Clinton (the president). Clinton is dus het thema van het tekstje, en daaruit volgt dat we de strekking van Branum's optimal innovation kunnen herleiden tot commander in chief (=president) is predator, dus met als rolverdeling GV = NV. Het is echter niet lastig om een tekstuele context te bedenken die het effect heeft dat de rolverdeling omgekeerd wordt. Branum's predator in chief zou, in een andere context, een aanduiding zou kunnen zijn van, ik zeg maar wat, Tyrannosaurus Rex (predator is commander in chief, dus NV = GV), of, metaforisch, zelfs als aanduiding van Marc Bolan's fameuze rockband uit de jaren '70. Deze reconstructies maken duidelijk dat de rolverdeling adequater gegeneraliseerd kan worden tot (52).

(52)	a. NV is topic	→[NV is GV]
	b. GV is topic	→[GV is NV]

Het patroon in (52)a biedt meteen een plausibele verklaring voor de voorkeur voor de NV is GV verdeling in ons corpus (zie appendix). De meerderheid van de optimal innovations daarin zijn afkomstig uit reclameboodschappen. Daar kun je twee algemene zaken over zeggen: het topic van zo'n boodschap is het aangeprezen product/dient (dat is de nieuwvorm), terwijl de claim die daarover gedaan wordt in de regel als ‘gegeven’ kan worden beschouwd, een stuk informatie dat zich prima leent voor expressie met een staande uitdrukking.

Dit alles laat onverlet dat de (morfo-)syntactische structuur van een optimal innovation wel degelijk voor nader onderzoek in aanmerking komt - maar dan in relatie tot de al vaker aangeroerde kwestie van de herkenbaarheid van een expressie als optimal innovation. We zeiden daarover al, dat het integreren van de twee betekenissen (anders dan bij het verwer-

[p. 24]

ken van ‘echte’ ambigue expressies) een bijzondere manifestatie is van Grice's maxime van relevantie. De GV-betekenis werkt niet, omdat de GV ‘er niet staat’, en de NV-betekenis kan op zichzelf niet zinvol geïnterpreteerd worden, en dus besluit de taalgebruiker tot het type proces waar we zojuist een analyse van gegeven hebben.

De premisse bij dit alles is dat de optimal innovation metterdaad leidt tot het activeren van meerdere (ten minste twee) betekenissen. Die kwestie refereert aan de vraag welke moeite het de taalgebruiker kost om de betekenis van de GV in de optimal innovation beschikbaar te maken voor de verwerking ervan. Kijken we, en nu echt voor de laatste maal, nog eens naar het saladepaardje en het paradelammetje. De relevante observaties staan in (53).

(53)	Expressie	NV vervangt	betekenis	rolverdeling
	a. saladepaardje	Complement	[Salade is pronkstuk]	[NV is GV]
	b. paradelammetje	Hoofd	[Lamsvlees is pronkstuk]	[NV is GV]

Eerder constateerden we dat de metaforische betekenis van de GV pronkstuk waarschijnlijk zo dominant aanwezig is in deze optimal innovation omdat de correspondentie tussen de morfosyntactische structuur van de GV en de conceptuele structuur ervan op het niveau van de expressie als geheel opereert. Het is, met andere woorden, een (43)c-geval): <SS ((N) ₁(N)₂) _X, CS [pronkstuk] _X>. Dat laat onverlet dat het beschikbaar krijgen van de conceptuele structuur wel degelijk kan verschillen voor paradelammetje en saladepaardje. Het lijkt goed denkbaar dat het onderscheid vervanging hoofd of complement bepalend is voor de cognitieve inspanning die de taalgebruiker leveren moet om de expressie als optimal innovation te herkennen (en daarmee ook de GV beschikbaar te krijgen),en het is deze veronderstelling die centraal staat in onderzoek dat op het moment uitgevoerd wordt. De hypothese daarvan luidt: Cognitieve inspanning:complement vervangen < hoofd vervangen. De voorspelling is dat de vereiste cognitieve inspanning voor paradelammetje groter is dan voor saladepaardje. De kwestie zal verder worden gecompliceerd door daarbij ook de talige relatie GV-NV te betrekken in de gedaante van de variabele prosodische/fonetische verwantschap tussen NV en GV, en ook de aanbiedingsvolgorde van het GV/NV-complex: NV voorop versus achterop. In (54) worden een paar voorbeelden van de experimentele stimuli gegeven.

(54)	Structuur expressie (samenstelling vs. collocatie)	NV vervangt	NV-GV relatie	Plaats NV
	Saladepaardje	Complement	+ prosodisch	Voorop
	Pestopaardje	Complement	- prosodisch	Voorop
	Paradetaartje	Hoofd	+ prosodisch	Achterop
	Paradelammetje	Hoofd	- prosodisch	Achterop
	Man van leer	Complement	+ prosodisch	Achterop
	Man van stof	Complement	- prosodisch	Achterop
	Lam van eer	Hoofd	+ prosodisch	Voorop
	Kip van eer	Hoofd	- prosodisch	Voorop

[p. 25]

Proefpersonen wordt gevraagd om de varianten te beoordelen op gelijkenis met de gegeven staande expressies (paradepaardje, man van eer). De taak die ze krijgen luidt dan bijvoorbeeld: ‘als paradepaardje 100% lijkt op paradepaardje, welke percentages kent u dan toe aan...’, waarop de varianten gescoord worden. De hypotheses luiden: (saladepaardje + pestopaardje) > (paradetaartje en paradelammetje), maar ook: saladepaardje > pestopaardje, en paradetaartje > paradelammetje. De invloed van de variabele ‘volgorde’ wordt op voorhand als een open kwestie onderzocht.

4. Conclusie

Een optimal innovation is, zo begon ik deze bijdrage, een geval van kijk maar, er staat ook wat er niet staat! Vanuit retorisch perspectief is het fenomeen interessant omdat het de mogelijkheid biedt om complexe (persuasieve) boodschappen uit te drukken op een wijze die de taalgebruiker als ‘nieuw’, ‘gevat’ en ‘verrassend’ ervaart, en daarnaast hoger waardeert dan (het gebruik van) reguliere, ‘niet-retorische’ expressie om een zelfde boodschap te communiceren. zo'n variant leidt in beginsel tot dezelfde conceptuele eindstructuur, waarmee het formele karakter van de optimal innovation als retorische expressievorm nog eens is onderstreept.

In het eerste deel van deze bijdrage heb ik een poging gedaan meer zicht te krijgen op dat ‘mogelijkheid’-aspect: welke vormen van optimal innovation treffen we aan, en hoe kunnen we die vormen nader categoriseren. Daartoe bleek de identificatie van grondvorm en nieuwvorm een geschikt instrument. Dat biedt allereerst de mogelijkheid om optimal innovations te categoriseren op basis van de wijze waarop grondvorm en nieuwvorm ‘samenkomen’ in de expressie. De drie sjablonen die dat oplevert zijn die van fusies, woord- of woordgroepsplitsing en vervanging. Bovendien kan op die wijze de relatie tussen nieuwvorm en grondvorm worden geïdentificeerd: prosodisch of semantisch.

In het tweede gedeelte verschoof de aandacht van retorische aspecten van optimal innovations naar hun semantiek en verwerking. Ik heb willen laten zien dat het bijzondere karakter van optimal innovations eruit volgt dat de taalgebruiker de betekenis ervan moet afleiden uit informatie die de expressie zelf niet bevat, en er is een poging gedaan het proces dat tot die bijzondere vorm van betekenistoekenning leidt, nader in kaart te brengen. Het is om dat kenmerk dat optimal innovations een case in point zijn voor een heel bepaalde taaltheoretische opvatting - de cognitief-taalkundige - over de ‘inhoud’ van het mentale lexicon, en de rol die het speelt bij taalverwerkingsprocessen.

Tenslotte is de kwestie aangeroerd die de factoren aangaat die een optimal innovation als zodanig herkenbaar maken. Wat zijn de structurele kenmerken die daarvoor bepalend zijn, en hoe bepalen die samen de ‘rek’ van het optimal innovation procédé? Op die vragen hoop ik bij een volgende gelegenheid terug te komen.

[p. 27]

Referenties

Franssen, G., 2008. Gerrit Kouwenaar en de politiek van het lezen. Uitgeverij Vantilt.

Giora, R., 2003. On Our Mind; salience, context, and figurative language. Oxford University Press.

Giora, R., Fein, O., Konrod, O., Elnatan, A., Shuval, E., & Zur, A., 2004. Weapons of mass distraction: Optimal innovations and pleasure ratings. Metaphor and Symbol 19, 115-141.

Ghomeshi, J., R. Jackendoff, N. Rosen & K. Russel, 2004. Contrastive Focus Reduplication in English (the salad-salad paper). Natural Language and Linguistic Theory, 22, 307-357

Jackendoff, R., 1997. The Architecture of the Language Faculty. Cambridge Mass: MIT-press.

Jackendoff, R., 2002. Foundations of Language: Brain, Meaning, Grammar, Evolution. Oxford: Oxford University Press.

Jackendoff, R., 2006. A Parallel Architecture perspective on language processing. Brain research 1146, 2-22.

Levelt, p., 1989. Speaking; from intention to articulation. Cambridge MA: MIT-press

Maes, A. & J. Schilperoord, 2007. Classifying visual rhetoric;The interplay of conceptual, structural and rhetorical aspects of visual rhetoric in advertising. In J. Phillips & E.F. McQuarrie (eds.), Go Figure!; New directions in advertising rhetoric. Arnounk NY: M.E. Sharpe.

Phillips, B.J., & , E.F. McQuarrie 2004. Beyond visual metaphor:A new typology of visual rhetoric in advertising. Marketing Theory, 4(1/2), 113-136.

Rich, F. 2006 The greatest story ever sold; The decline and fall of truth: from 9/11 to Katrina. New York: the Penguin press.

Schilperoord, J., 1999. Airmiles, taalbeheersing en taalgebruik. Taalbeheersing, 21, 99-123. (herdrukt in F. Van Eemeren, et al. (red.) 2002 Tussenstand; 25 jaar Tijdschrift voor Taalbeheersing. Van Gorcum, 191-215.

Schilperoord, J., 2007. Oote; Retorische schema's (en tropen) in tekst en beeld. Tijdschrift voor Taalbeheersing 29, 65-87.

Schilperoord, J. & R. Cozijn (aangeboden ter publicatie) The representation and processing of fixed and compositional expressions

Tabossi, P. & F. Zardon, 1995. The Activation of Idiomatic Meaning. In: M. Everaert et al. (eds), Idioms, structural and psychological perspectives. Hillsdale NJ, Lawrence Erlbaum (273-283).

[p. 28]

Bijlage: corpus optimal innovations (N = 72)

-	waar mogelijk is de NV/GV-rolverdeling aangegeven
-	per type optimal innovations is aantal en percentage vermeld
-	een (?) duidt op een twijfelgeval

Bijzondere gevallen (4, 5.6%)
Kiplekkerder [NV = GV]
De lekkerste wokmaaltijden maakt u voortaan niet zelf [NV = GV]
Je hebt bier en je hebt Grolsch [NV = GV]
Heerlijk snertweer [NV = GV] (?)
We gaan vanavond praten en de problemen die daarbij komen kijken. ???
Fusies (10, 13.9%)
Droomsoezen [NV = GV]
Bon appetit fours [NV = GV]
Beschermt ook tegen gaatjes in de hand ???[GV = NV]
Biefstukken lekkerder [NV = GV]
Hutspotprijsje [NV = GV]
Sliptongstrelend [NV = GV]
Krokant en klare ???
Kant en jonge klare ???
Amsterdamned [GV = NV]
Pure verwennerijs [NV = GV]
Splitsingen (3, 4.2%)
Men neme een pan. Klaar [NV = GV]
De lekkerste vlaaien. Punt [NV = GV]
Kant en klaarmaaltijd [NV = GV]
Letterlijke OIs (5, 6.9%)
Omdat wij geen beslag willen leggen op uw kostbare tijd [NV = GV]
we hebben een batterij aan voordeel [NV = GV]
Goede maatjes [NV = GV]
Met zoveel smaken is iedereen er als de kippen bij ??
Deze kogels laat u niet schieten [NV = GV]
Vervangingen (50, 69.4%)
Authenthaise keuken [NV = GV]
Spinazië [NV = GV]
Kijk eens wat de kaashaar gevonden heeft [NV = GV]
Runderreepjes met meximale smaak [NV = GV]
Kant-en-klaver wokschotel [NV = GV]
Hun kent hun [NV = GV]
Ik kent ik [NV = GV]
Jij kent jij [NV = GV]
Wij kent wij [NV = GV]
Gefelicitaart [NV = GV]
Venz maakt hagel, en daarmee pasta ???
Een hele groenemorgen [GV = NV]
Fruit het je makkelijk [NV = GV]
Ontdek je snackje: de Turkse pride [NV = GV]
Hier profiterolt het hele gezin van [NV = GV]
Appeltje ijsje ??
Krokante kid nuggets [NV = GV]
Paradelammetje [NV = GV]
Saladepaardje [NV = GV]
We hebben het voorjaar in onze kopjes [NV = GV]
Laten we peren met peren vergelijken [NV = GV]
De kaiser onder de verse afbakbroodjes [NV = GV]
Een ander light op brood ???
Een wereldrijst in een minuut ???
Dat schilt een hoop werk [NV = GV]
Huppaté... daar is het voorgerecht [NV = GV]
Ober er zit een klaver in mijn soep [NV = GV]
er zit een banaan/dood kevertje/man/vinger in mijn soep [NV = GV]
er zit een vraag in mijn soep [NV = GV]
er zit een GGO in mijn soep [NV = GV]
er zit een spionagevliegtuig in mijn soep [NV = GV]
er zit een stukje religieus bewustzijn in mijn soep [NV = GV]
Als een peer naar AH voor extra vitamine C ???
Italiaans voetsel [NV = GV]
Man en mes [NV = GV]
Man en kruik [NV = GV]
Appeltje ijsje [NV = GV]
Perflecte plasvborm [NV = GV]
Er met kop en schotel bovenuit steken [NV = GV]
Zalm op een bedje van klavertjes ???
Italiaans, italiaanser, italiaanst [NV = GV] (?)
Slim, slimmer, slimmers [NV = GV]
Goed, beter, Bertens [NV = GV]
mooi mooier Diest [NV = GV]
Mooi, Mooier? Uw GolfV [NV = GV]
Mooi, mooier, Shakira [NV = GV]
Zoals het klokje thuis tikt, tikt het overal [NV = GV]
Zoals het frietje thuis smaakt, smaakt het nergens [NV = GV]
Met het rijmwoordenboek in de hand komt men door het ganse land [NV = GV]
Pfff... wat weinig werk [NV ≠ GV]