Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 26

[p. 245]

Boekbespreking

Jansen, Henrike (2003). Van omgekeerde strekking. Een pragma-dialectische reconstructie van a contrario argumentatie in het recht. Dissertatie Universiteit van Amsterdam. Promotores: Prof. dr. F.H. van Eemeren, dr. E. Feteris.

Het a contrario argument in het recht is een intrigerend redeneertype. Een rechtsbron geeft een regel die stelt: als de rechter reden ziet een bepaalde feitenconstellatie als X te kwalificeren, dan dient hij er rechtsgevolg R aan toe te kennen. De rechter ziet geen reden om de feitenconstellatie als X te kwalificeren en concludeert dan om op die gronden rechtsgevolg R niet toe te kennen. De oplettende lezer zal nu reageren: “Dus een a contrario redenering is gewoon de drogreden van de ontkenning van het antecedent?” Maar daarna zullen er een hele reeks vervolgreacties en vragen kunnen komen. Kent de rechter kwalificatie X niet toe, of gaat het om gevallen waarin de rechter expliciet een kwalificatie niet- X toekent? Of gaat het, nog wat scherper, bijvoorbeeld om gevallen waarin de regel spreekt over X=een vrouw, terwijl het in de feitenconstellatie gaat om een man? En verder: onthoudt de rechter nu rechtsgevolg R, of gaat het om gevallen waarin de rechter expliciet het rechtsgevolg niet-R toekent? En hoe gaat het dan? Is het echt in logische zin die drogreden ‘ontkenning van het antecedent’, of concludeert de rechter soms eerst vanuit de gegeven rechtsregel tot een nieuwe rechtsregel die luidt: als een rechter reden ziet om een bepaalde feitenconstellatie als niet-X te kwalificeren, dan dient hij er rechtsgevolg niet-R aan toe te kennen (of: dan dient hij er rechtsgevolg R aan te onthouden).

Afijn, zo kan ik nog even doorgaan. Wie het naar aanleiding van mijn opmerkingen of naar aanleiding van eigen bespiegelingen al snel gaat duizelen, moet de dissertatie van Henrike Jansen gaan lezen. U zult al wel vermoeden dat lezen niet steeds een heel eenvoudige zaak is, gegeven de complexiteit van de materie en het feit dat velen zich vanuit verschillende invalshoeken en tradities in de loop van de eeuwen al over deze figuur gebogen hebben. Daar komt nog bij dat een ieder kan voorzien dat dit boek een van die discoursen biedt waarvoor de stijlregel “Vermijd dubbele (en drie- en vierdubbele) ontkenningen” volstrekt onhanteerbaar is; de hele figuur is juist een spel van ontkenningen. Maar de werkelijk geïnteresseerde ploegt daar doorheen en zal dat doen met een groeiende bewondering voor de helderheid die Jansen weet te scheppen.

Het boek bestaat eigenlijk uit twee delen. In de eerste vier hoofdstukken probeert Jansen helderheid te scheppen in de conceptuele complexiteit die ik hierboven heb aangeduid en probeert zij de literatuur te plaatsen ten opzichte van verschillende typen a contrario die zij onderscheidt. In hoofdstuk vijf en zes presenteert ze prag-

[p. 246]

ma-dialectische reconstructies van de twee hoofdstypen die zij onderscheidt. Het boek sluit af met hoofdstuk zeven: conclusie.

Jansen onderscheidt twee argumentatiewijzen die beide in de literatuur als a contrario worden aangeduid. Zij typeert ze als klassieke en moderne a contrario. De klassieke a contrario is de figuur waarin op basis van een gegeven rechtsregel ‘Als X dan R’ een impliciete regel ‘Als niet-X dan niet-R’ wordt afgeleid vanuit de bewering dat die impliciete regel aan de expliciete ten grondslag zou hebben gelegen. Als een soldaat het dragen van een sieraad aan of op het hoofd expliciet verboden wordt, dan moeten we toch eigenlijk wel aannemen dat we leven in een wereld waarin het mensen, dus ook soldaten, niet verboden is sieraden te dragen, dus waarin een regel geldt dat het soldaten is toegestaan sieraden - mits niet aan of op het hoofd - te dragen, op basis waarvan men kan beslissen dat een tongpiercing is toegestaan. De moderne a contrario kan men kort omschrijven als het afwijzen van een analogieredenering. Het standpunt wordt verdedigd dat een regel niet wordt toegepast op een geval dat niet expliciet in de regel is genoemd op grond van de bewering dat er relevante verschillen zouden bestaan tussen het concrete geval en de klasse van gevallen die in de regel wordt aangeduid. Strikt genomen leidt de moderne a contrario - anders dan de klassieke - dus niet tot het toekennen van een rechtsgevolg aan het concrete gevallen, maar leidt het slechts tot de conclusie dat het rechtsgevolg uit de regel niet mag worden toegekend. In de praktijk komt een en ander natuurlijk vaak op het zelfde neer. Het niet mogen toekennen van schadeplichtigheid als rechtsgevolg is praktisch bezien natuurlijk een voldoende grond voor een besluit dat het standpunt “Ik hoef niet te betalen” aan de betreffende partij toekomt.

Jansen maakt er erg veel werk van om aan te tonen dat bepaalde schrijvers dit onderscheid niet of niet correct of niet hetzelfde als zijzelf zouden hebben gezien. Met name noemt zij beschrijvingen van moderne a contrario inconsistent wanneer op enigerlei wijze de betreffende auteur formuleringen gebruikt waaruit blijkt of lijkt te blijken dat toch tot een tegengesteld rechtsgevolg wordt geconcludeerd. Me dunkt dat ze hier regelmatig wat inlegkunde pleegt. Auteurs die - zoals hierboven al even aangeduid - wat meer beschouwen vanuit de feitelijkheid van de rechtstoepassing en bijvoorbeeld de noodzaak tot het komen tot een beslissing in het conflict als uitgangspunt nemen - komen naar mijn mening met recht tot de conclusie dat het eindresultaat van een rechterlijke werkwijze waaraan de moderne a contrario ten grondslag ligt wel degelijk leidt tot een geautoriseerde rechtstoestand waarin het tegengestelde rechtsgevolg het rechtsgeldige is. Ook de ‘verwijten’ die ze soms maakt aan schrijvers die het onderscheid niet zouden hebben gezien overtuigen me niet steeds. Regelmatig doet zij uitspraken waarin ze stelt dat bepaalde fenomenen niet of zelden gezien zouden zijn, nadat ze kort ervoor allerlei aanwijzingen de revue heeft laten passeren waaruit het tegendeel blijkt, zij het dat de betreffende auteurs de materie anders en vaak met andere dan systematische doelstellingen behandelen.

Wat hier ook van moge zijn, de beschouwingen zijn leerzaam en zetten aan tot denken. Echt problemen heb ik met het laatste deel van hoofdstuk 3 waarin een quasi-historiserende verklaring wordt geopperd voor het feit dat twee volgens haar zo verschillende redeneerwijzen beide met a contrario worden aangeduid. Moderne a contrario zou zich onder het verdwijnen of verzwakken van het legistisch denken uit de e-silentio argumentatie hebben ont-

[p. 247]

wikkeld. Dit is de figuur waarin direct uit het feit dat de wet zwijgt over een bepaalde klasse van gevallen die complementair is aan een klasse van wel geregelde gevallen wordt geconcludeerd dat het rechtsgevolg op deze complementaire klasse niet van toepassing is. Bij het verzwakken van het legisme zou dit niet meer zo direct hebben kunnen gebeuren, moest het dus nader beargumenteerd worden, en dit zou zich hebben ontwikkeld tot de moderne a contrario. Mijn eerste kanttekening is dat men dan toch zou hebben verwacht dat de moderne a contrario zou zijn aangeduid met e silentio. Mijn tweede is dat een dergelijke historiserende claim een heel ander type onderbouwing vraagt dan de auteur geeft. Mijn derde opmerking is dat een andere verklaring, namelijk dat er zeker verschillen zijn te construeren tussen beide typen, maar dat de ook door de auteur voortdurende gethematiseerde raakvlakken en overeenkomsten me een veel plausibeler verklaring lijken te bieden voor het feit dat ze vaak met dezelfde naam worden aangeduid.

Het tweede deel van de studie is voortreffelijk en rijk. Hier worden beide redeneertypen pragma-dialectisch gereconstrueerd. Met name wil dit zeggen dat er modellen worden gereconstrueerd waarin de argumentatiewijzen worden geplaatst in de discussiecontext waarin ze een rol vervullen in hun relatie tot argumentaties van andere participanten, en dat er oog is voor de volledige argumentatiestructuur. Bijvoorbeeld wordt bij de klassieke a contrario ook met name de vraag gesteld welke subargumentaties kunnen worden aangedragen ter ondersteuning van het substandpunt dat uit de expliciete rechtsregel de tegengestelde impliciete regel mag worden afgeleid. Inzicht in de vaak impliciete maar wel vooronderstelde elementen in de argumentatiestructuur is natuurlijk van groot belang voor de evaluatie van zo'n argumentatie. Ook is het van belang om in te zien dat de keuze uit verschillende mogelijke reconstructies in een bepaald geval wordt bepaald door de argumentatie waarop in de vorm van een a contrario wordt gereageerd.

Jansen beoogt op inzichtelijke wijze dat de beoordeling van de verschillende subtypen van de a contrario argumentaties sterk afhankelijk is van details van het concrete geval waarin deze worden gebruikt (behoudens, naar zij stelt, mogelijk bepaalde vormen waarin in de subargumentatie een beroep wordt gedaan op het systeem van de wet). Dit noopt haar tot gepaste bescheidenheid. De argumentatietheoreticus kan helpen de juiste vragen te stellen, niet om de antwoorden te geven op die vragen. De modellen hebben dus een kritisch heuristische functie. Mooi is dat zij daar ook de consequentie uit trekt dat haar beschouwingen moeten worden ingekleed met tal van concrete voorbeelden. Zo bevat het uitgebreide schema voor de klassieke a contrario op p. 172-173 in hoofdstuk 6 onontkoombaar zeer algemene vragen als (1) Met betrekking tot de feiten: Is X inderdaad niet-Z? (gegeven de expliciete regel: Voor Z geldt Y/pvdh) of (3) Is er niet een andere regel beter toepasbaar (dan de impliciet afgeleide regel: Voor niet-Z geldt niet-Y/pvdh)? Dit schema wordt echter onmiddellijk gevolgd door een case study waarin wordt gedemonstreerd hoe met dergelijke vragen om te gaan. Wel blijkt dan, maar dit is geen kritiek op studie of onderzoeker, de uiterst betrekkelijke toegevoegde waarde van een pragma-dialectisch gereconstrueerd model. Het is zoals Jansen zelf stelt: de kritische discussies naar aanleiding van een casus waarin sprake lijkt te zijn van een klassieke a contrario zijn voor de hand liggende rechtsinhoudelijke discussies die zich richten op subargumentaties die inderdaad in het a contrario schema voorkomen, maar ook in vele an-

[p. 248]

dere schema's. De kwalificatie van de feiten wordt in twijfel getrokken. Of de relevantie van de wetsgeschiedenis.

Daar waar de analyse iets werkelijks toevoegt, kan de practicus zich nog afvragen in hoeverre hij daar blij mee moet zijn. De rechtswereld is al erg formalistisch en Jansens analyse lijkt dat, hoewel formeel correct, nog te verergeren. Mijn voorbeeld komt uit de Leesportefeuille-casus, behandeld op p.175-189. De regel waar het om gaat luidt: Onder openbaarmaking wordt mede verstaan de verbreiding van het geheel of een gedeelte van het werk of van een verveelvoudiging daarvan, zolang het niet in druk verschenen is. Iemand stopt bladen in een leesportefeuille. Is er nu sprake van openbaarmaking en dus van een inbreuk op het auteursrecht? De rechter meent van niet, a contrario redenerend dat nu immers de bladen al wel in druk waren verschenen. Een criticus formuleert: “Voor de verschijning in druk heeft de maker het recht om verbreiding te verbieden: daaruit kan logisch geen antwoord volgen op de vraag of hij ná de verschijning de bevoegdheid heeft om het werk beperkt of onder voorwaarde verkrijgbaar te stellen.” Jansen noemt deze kritiek zeer terecht irrelevant. Want in de discussiecontext moeten we de rechter serieus nemen. De rechter heeft a contrario menen te moeten redeneren. Dat betekent dat hij de formulering ‘zolang het niet in druk verschenen is’ als een noodzakelijke voorwaarde heeft geïnterpreteerd zodat de logische gevolgtrekking nu juist wel kon. Correct en zuiver. Maar niet zo relevant wanneer dezelfde criticus in hetzelfde stuk nu juist ook uitgebreid ingaat op de redenen waarom hij meent dat de formulering niet als een noodzakelijke voorwaarde gelezen moet worden. Hij heeft dus weliswaar het woordje ‘logisch’ hier ten onrechte gebruikt, maar een gebrek aan inzicht in de beoordelingscriteria voor een klassiek a contrario kan hem toch nauwelijks verweten worden.

Afsluitend: de studie van Jansen is een rijke en voor specialisten absoluut lezenswaardige studie. Dat laat onverlet dat het een studie is vanuit een zeer systematische en formaliserende benadering. Dan kan men constateren dat vele rechtstheoretici en rechtspractici zich niet voegen naar deze formalismen. Mijn hoofdconclusie zou zijn dat de rechtstoepassing zich kennelijk wel formalistisch voordoet, maar dat de dagelijkse praktijk, toch een bloedserieus professioneel gebeuren, voortdurend worstelt met de eigen formalismen. Mijn hoofdinvalshoek zou voortkomen uit de vraag: waarom? Dat is een vraag die in deze studie niet aan de orde komt, maar waar deze wel een goede observatiebasis voor legt.

Paul van den Hoven

Laar, Jan Albert van (2003). The dialectic of ambiguity. A contribution to the study of argumentation. Dissertatie Rijksuniversiteit Groningen. Promotores: prof. dr. E.C.W Krabbe en prof. dr. F.H. van Eemeren.

Argumentatieve discussies waarin de proponent een standpunt verdedigt en een opponent dit standpunt probeert onderuit te halen, vormen het studieobject van het proefschrift van Jan Albert van Laar. De aandacht wordt gefocust op het gebruik van uitdrukkingen die actief ambigu zijn. Bepaalde uitdrukkingen zijn op zo'n manier dubbelzinnig dat (het niet opmerken van) deze dubbelzinnigheid een relevante invloed heeft op het verloop van de discussie. Zoals Perelman en Olbrechts-Tyteca stellen, is ambiguïteit onvermijdelijk in argumentatie (van Laar, p. 53), maar niet elke ambigue uitdrukking versluiert een tegenstelling tussen opponent en proponent. In

[p. 249]

juridische discussies vormt het oplossen van een actieve ambiguïteit vaak het centraal geschilpunt. De man die zonder rijbewijs zijn wagen voortduwde, beweert dat hij niet met de wagen aan het rijden was, de politie is van mening dat de man wel degelijk met de wagen reed en dat hij dus een overtreding heeft begaan. ‘Met de wagen rijden’ heeft hier een dubbele invulling. De vraag welke invulling gekozen wordt, is wel degelijk relevant voor het verloop van de discussie.

Eén van de opties om een model te construeren voor argumentatieve discussies, bestaat erin de ideale discussie te beschrijven. In een ideale discussie worden alleen eenduidige uitdrukkingen gebruikt. Wanneer de proponent erin slaagt de opponent te doen instemmen met haar standpunt, heeft zij er alle belang bij dat het niet om schijninstemming gaat en dat haar standpunt en haar argumenten dus zo precies mogelijk geformuleerd zijn. Een conflict is niet echt opgelost wanneer proponent en opponent een verschillende invulling geven aan een of meerdere relevante termen. In een ideale discussie worden misverstanden en equivocatio-drogredenen vermeden.

Maar doet een ideale - en dus eenduidige - discussie zich ooit voor? Een ideale discussie zou bijvoorbeeld ook maximaal aan de wetten van de logica voldoen, en dus zou elk argument een logisch bewijs zijn waarvan de premissen algemeen aanvaarde uitspraken zijn. In ideale omstandigheden zouden zich misschien helemaal geen conflicten voordoen, en zouden discussies overbodig zijn. Als we echt rationeel te werk gaan, houden we er het best rekening mee dat ideale omstandigheden zich zelden of nooit voordoen. Als we een natuurlijke taal gebruiken - wat in argumentatieve discussies het geval is - houden we er het best rekening mee dat onze taal nooit eenduidig is.

In zijn proefschrift doet Jan Albert van Laar meer dan rekening houden met het feit dat onze taal nooit eenduidig is. De spanning tussen enerzijds de ideale situatie, die normatief is voor deelnemers aan een discussie, en anderzijds de feitelijke situatie, die zelden of nooit ideaal is, vormt een rode draad in het proefschrift. Ambigue uitdrukkingen moeten vermeden worden, maar we gebruiken onvermijdelijk een taal die niet eenduidig is. Een belangrijke verdienste van het proefschrift is dat deze spanning gevat wordt in een goed uitgewerkt discussiemodel.

In hoofdstuk 7 wordt een normatieve procedure uitgewerkt, die ambiguity dialectic genoemd wordt (afgekort als ad). De regels waaruit deze procedure opgebouwd is, zijn van dien aard dat deelnemers aan een kritische discussie er mee kunnen en zouden instemmen wanneer zij uitdrukkelijk met deze regels geconfronteerd zouden worden. Deze laatste bewering wordt in hoofdstuk 8 onderbouwd met twee uitvoerige gevalstudies. Zowel een politiek debat over levensbeëindiging op verzoek als een juridisch debat over roken als oorzaak van kanker wordt beschreven aan de hand van het ad- model. Het feit dat deze beschrijving een explicatie levert voor de tussenkomsten van de deelnemers aan deze discussies, vormt een overtuigend argument voor de plausibiliteit van het ad-smodel.

Jan Albert van Laar plaatst zijn ad-model in een hiërarchie onder een perfect ideaal, logisch model. De regels die dit laatste model constitueren, zijn regulatief ten aanzien van ad-discussies. De belangrijkste regulatieve regel van de ambiguity dialectic is dan ook: Het is niet toegestaan actief ambigue uitdrukkingen te gebruiken. Ook van de constitutieve regels van het ad-model zegt Jan Albert van Laar dat het haast onmogelijk is ze te volgen in concrete discussies. (We gaven al aan dat het volgen van de constitutieve regels van een ideale discussie nog moeilijker is.) We kunnen wel probe-

[p. 250]

ren een discussie te voeren volgens de regels van het ad-model. Aldus komt Jan Albert van Laar tot een drievoudige hiërarchie: (i) een discussie volgens het ideale model, (ii) een discussie volgens het ad-model, (iii) een poging tot het voeren van een discussie volgens het ad-model. De constitutieve regels van het ad-model zijn regulatief voor deze pogingen tot het voeren van een ad discussie. De regulatieve ad-regels drukken een hoger ideaal van rationaliteit uit dan de constitutieve ad-regels, die op hun beurt een hoger ideaal uitdrukken dan in de meeste concrete situaties kan bereikt worden. Dit komt overeen met onze intuïties: deelnemers aan een kritische discussie willen eenduidige uitdrukkingen gebruiken, maar laten elkaar de ruimte om uitdrukkingen te corrigeren of te preciseren wanneer deze actief ambigu blijken te zijn. Het aan het licht brengen van een fout tegen de vermelde regulatieve regel, leidt niet automatisch tot het winnen van de discussie. Dit sluit perfect aan bij Jan Albert van Laars positie ten aanzien van dialectische modellen voor kritische discussies. De constitutieve regels van een model laten geen uitzonderingen toe, maar zijn zwakker dan en moeten aangevuld worden met regulatieve regels. Deze regulatieve regels laten wel uitzonderingen toe, maar in een correcte uitvoering van een kritische discussie worden geen regulatieve regels geschonden. Wie instemt met de constitutieve regels, verbindt zich tot een poging om de regulatieve regels te volgen. Het toelaten van actieve ambiguiteit in een discussie kan voordelig zijn voor beide partijen: zij moeten niet alle mogelijke scenario's overlopen om na te gaan of het gebruik van een uitdrukking leidt tot een misverstand of tot equivocatio. Als de partijen niet de optie hadden om concessies, argumenten, vragen en standpunten op een niet-perfecte, voorlopige manier te formuleren, zouden discussies niet eens van start kunnen gaan (p. 85).

In het ad-model zijn drie gevallen voorzien waarin actieve ambiguïteit kan bekritiseerd worden. (i) De opponent kan kritiek geven op ambigu taalgebruik van de proponent. Als de proponent bijvoorbeeld het standpunt T verdedigt met de uitspraken ‘S’ en ‘als S dan T’, terwijl S in het eerste geval alleen maar aanvaardbaar is in de lezing S1, en ‘als S dan T’ alleen maar aanvaardbaar is als S gelezen wordt als S2, dan heeft de proponent het recht te eisen dat de opponent haar taalgebruik preciseert. (ii) De proponent kan haar eigen ambigu taalgebruik corrigeren. Dit geval doet zich bijvoorbeeld voor wanneer de opvattingen van de proponent een schijntegenstelling bevatten, die kan weggewerkt worden door de betekenis van een dubbelzinnige uitdrukking te ontdubbelen. (iii) Ten slotte kan de opponent zichzelf corrigeren. Dit geval doet zich bijvoorbeeld voor wanneer de opponent ingestemd heeft met een uitspraak S, maar in de lezing S1, terwijl de opponent later gebruik maakt van de instemming met de uitspraak S, maar in een lezing S2, waarmee de opponent niet instemt. Het is niet nodig dat het model een geval voorziet waarin de proponent ambigu taalgebruik van de opponent bekritiseert, want niets verplicht de proponent ertoe het taalgebruik van de opponent over te nemen.

Ik ga hier niet in op de details van het ambiguity-dialectic-model, maar wil wel nog vermelden dat het feit dat dit ad-model achteraf gezien - dat is te zeggen, ná de arbeid die Jan Albert van Laar erin gestoken heeft - zo'n evident karakter heeft, aangeeft dat het model echt wel heel plausibel is.

De eisen die aan een proefschrift gesteld worden, komen zelden de leesbaarheid van een dergelijk werk ten goede. In dit proefschrift worden veel afkortingen en specifieke uitdrukkingen gebruikt waarvan de betekenis in de tekst uitgelegd wordt. Deze definities, en passant, zijn niet altijd gemakkelijk terug te vinden want een trefwoor-

[p. 251]

denlijst ontbreekt (althans in de eerste druk van dit werk). Leken op het vlak van argumentatietheorieën moeten bij het lezen van dit werk af en toe ‘even flink doorbijten’; de uitgebreide voorbeelden in hoofdstuk 8 vormen dan ook een verademing.

De lezer krijgt in hoofdstuk 1 een stoomcursus over de dialectische aanpak van argumentatie, en wordt in hoofdstukken 2 tot en met 4 verlost van het vooroordeel dat er over ambiguïteit niets meer te vertellen valt dan dat er uitdrukkingen bestaan met meer dan één betekenis. Deze hoofdstukken geven aan hoe complex het begrip ‘ambiguïteit’ is, en hoe moeilijk het is om duidelijk vat te krijgen op een begrip waarvan je op het eerste gezicht denkt dat je goed weet wat het betekent. Een voorbeeld uit hoofdstuk 3 ‘The linguistic aspect’, sectie 1 ‘Features of natural languages: Semantic ambiguity’, subsectie 1.3 ‘Naess on the ways meanings may diverge’, item 4 (van 6): ‘Argumentational ambiguity’: van een zin T kunnen we zeggen dat ze, gegeven een lijst L van argumenten voor of tegen T, ambigu op argumentatief vlak is, als en slechts als er een element is van L dat een argument is voor T op tijdstip i maar niet op tijdstip j, of dat een argument is tegen T op tijdstip i maar niet op tijdstip j, of omgekeerd, of als er zich een verschil in argumentatieve sterkte voordoet. Van Laar merkt terecht op dat er een probleem is met deze versie van ambiguïteit: deze versie laat niet toe een onderscheid te maken tussen een zin die werkelijk ambigu is (op argumentatief vlak) en veranderingen in de houding van de opponent ten opzichte van T. De opponent kan op tijdstip i nog niet en op tijdstip j reeds wel overtuigd zijn van het argument “U, en dus T”, waardoor T op i niet aanvaard wordt, maar wel op j. Waar in hoofdstuk 3 de linguïstische aspecten van ambiguïteit centraal staan, staat in hoofdstuk 4 de relevantie centraal: dubbelzinnigheid moet slechts vermeden worden als deze dubbelzinnigheid een relevante invloed heeft op het verdere verloop van de discussie.

Tot slot wil ik nog vermelden dat Jan Albert van Laar zijn ad-model niet voorstelt zonder eerst verschillende voorstellen uit de informele argumentatietheorie (hoofdstuk 5) en de formele logica en de formele dialectiek (hoofdstuk 6) onderzocht te hebben. Ook in dit onderzoek waarderen wij zijn positie: in tegenstelling tot wat Perelman en Olbrechts-Tyteca beweren, sluit het belang van ambigue uitdrukkingen in argumentatieaangelegenheden de mogelijkheid van een formeel-logische aanpak niet uit.

Guido Vanackere