Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 23-24

[p. 348]

Boekbeoordelingen

Kloosterhuis, H. (2002). Van overeenkomstige toepassing. De pragma-dialectische reconstructie van analogie-argumentatie in rechterlijke uitspraken. Dissertatie UvA. Amsterdam: Thela Thesis. Promotoren: prof. dr. F.H. van Eemeren en prof. dr. T. van Haaften.

De analogie-argumentatie in rechterlijke uitspraken is een complexe en interessante figuur en verdient zeker een afzonderlijke argumentatietheoretische studie. Deze, zo lijkt het, heeft Kloosterhuis ondernomen. De titel van zijn studie is echter dubbelzinnig. Wie verwacht - na een korte uiteenzetting over hoe pragma-dialectisch analogie-argumentatie in rechterlijke uitspraken moeten worden gereconstrueerd - analyses van vele voorbeelden aan te treffen waaruit vervolgens systematiserende conclusies worden getrokken over het gebruik van deze figuur door rechters, wordt teleurgesteld. De studie gaat vrijwel helemaal over de vraag hoe zo'n reconstructie moet plaatsvinden, slechts incidenteel en partieel met voorbeelden geïllustreerd.

Kloosterhuis inventariseert en analyseert verschillende theoretische benaderingen van de juridische analogieredenering. Zijn conclusie luidt dat deze onvoldoende aangeven hoe een analogie-argumentatie zo kan worden geanalyseerd dat men de aanvaardbaarheid ervan kan beoordelen. De kern van het boek bestaat vervolgens uit de ontwikkeling van een alternatieve benadering ‘die recht doet aan de complexiteit van juridische analogie-argumentatie’ (achterflap). Dat betekent dat de vraag ‘Hoe is het gesteld met de aanvaardbaarheid van analogie-argumentaties in de (Nederlandse) rechtspraktijk of bepaalde delen daarvan?’, niet aan de orde komt. Het betekent ook dat de impliciete claim dat zijn benadering wel een goede basis vormt voor de beoordeling van de aanvaardbaarheid, vooralsnog op louter theoretische gronden moet worden geaccepteerd. Dat is jammer, maar was gegeven de stand van zaken misschien wel onontkoombaar.

In hoofdstuk 1 kondigt de auteur aan dat hij analogie-argumentatie - conform de uitgangspunten van de pragma-dialectiek - zal opvatten ‘als argumentatieschema in een kritische discussie’ (p.21). Dat is een wat onvolledige formulering. Een kritische discussie bestaat uit discussiezetten van de deelnemers; in sommige van dergelijke zetten wordt argumentatie naar voren gebracht die analytisch kan worden gereconstrueerd als een argumentatie die zich baseert op dit argumentatieschema. De vraag is dus: wie gebruikt dit argumentatieschema, waar in de discussie en met welk doel? Later in hoofdstuk 4 (p.78) geeft Kloosterhuis wel een specifieke omschrijving:

Juridische analogie-argumentatie is een taalhandeling waarbij een rechter een argumentatieschema op basis van een ver-gelijkingsrelatie toepast, in een poging een

[p. 349]

praktische interpretatie van een rechtsregel in een kritische discussie te rechtvaardigen tegenover reële of veronderstelde antagonisten.

Ik citeer deze omschrijving omdat die een fikse en in het boek ook steeds volgehouden inperking inhoudt. Ik denk dat de auteur beter had kunnen spreken over rechterlijke analogie-argumentatie in plaats van over juridische; ook de rechtsgeleerde kan dit schema immers in rechtsgeleerde discussies benutten, en natuurlijk kunnen ook partijen in een geding de aanvaardbaarheid van bepaalde interpretaties over het voetlicht proberen te brengen door middel van een beroep op een vergelijkingsrelatie. Daarover gaat deze studie niet. Die gaat over die interpretatieve standpunten die de rechter die inneemt in de argumentatiefase van zijn discussie met zijn reële of veronderstelde antagonisten. Dat is dus een (complexe) taalhandeling die een subargumentatie vormt bij de argumentatie waarin de rechter de geïnterpreteerde rechtsregel inzet om een praktische rechtsbeslissing te rechtvaardigen.

In hoofdstuk 2 geeft de auteur een overzicht van typen interpretatieproblemen die zich bij de rechterlijke besluitvorming kunnen voordoen. Vervolgens geeft hij, zich baserend op MacCormick & Summers, een typologie van interpretatieve argumenten die de rechter bij de oplossing van deze problemen naar voren kan brengen, en plaatst hij de analogie-argumentatie binnen deze typologie. Het is een vorm van systematische interpretatie.

In hoofdstuk 3 bespreekt de auteur logische, retorische en dialectische benaderingen die relevant kunnen zijn voor de vraag hoe de rechterlijke analogie-argumentatie kan worden geïdentificeerd en gereconstrueerd. Deze schieten volgens Kloosterhuis op verschillende punten tekort. Ik bespreek deze niet in detail, stel slechts in algemene zin dat ik vele kritiekpunten goed kan volgen (vooral waar Kloosterhuis constateert dat vele benaderingen slechts één facet geïsoleerd behandelen). Maar soms volg ik zijn kritiek helaas ook niet. Daarmee beweer ik niet dat de besproken benaderingen op die punten wel adequaat zijn, maar slechts dat ik de gerechtvaardigdheid van de kritiek niet uit het betoog kan afleiden. Ik geef twee voorbeelden. Als representant van de logische benadering komt onder andere Klug aan de orde. In de bespreking van Klug zegt Kloosterhuis: ‘Daarbij gaat hij tevens in op de relatie tussen analogie-argumentatie en a contrario-argumentatie’ (p.48). In het slot- oordeel over deze benaderingen op p. 50v: ‘Meer in het bijzonder kan ook niet worden aangegeven hoe analogie-argumentatie zich verhoudt tot a contrario-argumentatie’. Ook lees ik in het slotoordeel dat ‘het oordeel over de aanvaardbaarheid van de argumentatie exclusief afhankelijk wordt gesteld van de logische geldigheid’, terwijl ik (gelukkig) in Kloosterhuis’ eigen weergave van Klug lees dat deze het tegendeel benadrukt (p.49-50).

In hoofdstuk 4 worden de uitgangspunten voor een pragma-dialectische analyse van analogie-argumentatie geformuleerd. In hoofdstuk 5 wordt het algemene kader voor de analyse en beoordeling van argumentatie in rechterlijke uitspraken geschetst. In de volgende hoofdstukken wordt dit algemene kader specifieker ingevuld voor respectievelijk de analyse en beoordeling van analogie-argumentatie bij de ondersteuning van bestaande rechtsregels (hoofdstuk 6) en de analyse en beoordeling van analogie-argumentatie bij de ondersteuning van geconstrueerde regels om leemten op te vullen (hoofdstuk 7).

Op een nauwgezette en inzichtelijke manier vult Kloosterhuis het algemene

[p. 350]

kader in, waarbij tal van deelonderwerpen aan de orde komen. Hoofdstuk 6 en 7 lopen steeds uit in samenvattende analyseen beoordelingsinstructies die de lezer kan begrijpen als specificaties van de algemene instructies uit hoofdstuk 5. Om een indruk te geven van zo'n instructie, citeer ik de richtlijnen voor de analyse en beoordeling van analogie-argumentatie ter ondersteuning van analogische constructie aan het eind van hoofdstuk 7 (p.173-174). Dit is een argumentatie waarin de rechter de aanvaardbaarheid van de analoge constructie van een rechtsnorm rechtvaardigt. Even voor alle duidelijkheid, het is dus een subargumentatie bij een eerste orde argumentatie waarin een praktische beslissing wordt gerechtvaardigd op basis van de feiten van het geval en de rechtsnorm. In dit geval is dat een rechtsnorm die de rechter zelf heeft geconstrueerd, analoog aan een al bestaande rechtsnorm. De tweede orde argumentatie beoogt dus deze constructie te rechtvaardigen. De richtlijnen luiden:

Analyse:
(1)	Stel vast welke geconstrueerde rechtsnorm wordt verdedigd.
(2)	Stel vast welke conditionele rechtsnormzin in deze rechtsregel wordt uitgedrukt.
(3)	Stel vast uit welke enkelvoudige of complexe rechtsfeitomschrijvingen en/of rechtsgevolgbepalingen deze conditionele rechtsnormzin bestaat.
(4)	Stel vast welke rechtsnorm de basis van de analogie-argumentatie vormt en tot welke rechtsgebied en welk type normen de norm behoort.
(5)	Stel vast welke conditionele rechtsnormzin in deze rechtsnorm wordt uitgedrukt.
(6)	Stel vast uit welke enkelvoudige of complexe rechtsfeitomschrijvingen en/of rechtsgevolgbepalingen deze conditionele rechtsnormzin bestaat.
(7)	Stel vast op welk bestanddeel of bestanddelen van de conditionele rechtsnormzin van de geconstrueerde rechtsnorm de analogie betrekking heeft.
(8)	Stel vast in welke uitspraak of uitspraken de vergelijkbaarheid wordt uitgedrukt tussen de geconstrueerde rechtsnorm en de rechtsnorm die het uitgangspunt vormt voor de analogie-argumentatie.
(9)	Stel vast in welke uitspraak of uitspraken die vergelijkbaarheid wordt ondersteund.
(10)	Stel vast welke argumentatiestructuur deze rechtvaardiging heeft.
Beoordeling:
(11)	Stel vast of het standpunt dat in de constructiebeslissing wordt ingenomen volgt uit een redenering die logisch geldig is, of als logisch geldige redenering is te reconstrueren.
(12)	Stel vast of de analogie-argumentatie een toepasbaar argumentatieschema is.
a.	Is er sprake van een leemte in het rechtssysteem?
-	is er sprake van een normatieve leemte?
-	is er sprake van een axiologische leemte?
b.	Mag de leemte met behulp van analogie-argumentatie opgevuld worden?
c.	Is er een betere interpretatiemethode beschikbaar om de leemte op te vullen?
(13)	Stel vast of de analogie-argumentatie correct is toegepast.
a.	Is de bestaande rechtsnorm die als uitgangspunt voor de analogieargumentatie wordt gekozen geldig?
b.	Is het concrete geval inderdaad (op relevante punten) vergelijkbaar met de rechtsfeitenomschrijving en de rechtsgevolgbepaling in de bestaande rechtsnorm?

[p. 351]

-	is het vergelijkingscriterium goed gekozen?
-	is het vergelijkingscriterium correct toegepast?

Dit voorbeeld van een verzameling richtlijnen maakt de systematische en synthetiserende werkwijze van Kloosterhuis duidelijk. Dat is naar mijn mening de verdienste van zijn studie. De analogie-argumentatie wordt in een breder verband gereconstrueerd en vervolgens systematisch bevraagd. De richtlijnen (1)-(3) beogen de geconstrueerde rechtsnorm te identificeren en intern te analyseren. (4)-(6) doen hetzelfde voor de norm waarmee de rechter een analogie meent te zien. In (7)-(8) zoomen we in op het punt waar de rechter de vergelijkbaarheid ziet. (9)-(10) beogen vast te stellen hoe die vermeende vergelijkbaarheid wordt ondersteund.

Het feit dat het voor de analist lang niet steeds eenvoudig zal zijn om aan deze richtlijnen te voldoen, is geen bezwaar tegen de richtlijnen. Wanneer de rechter zijn taalhandelen zo presenteert dat de analist hier problemen heeft, is dat in beginsel aangrijpingspunt voor kritiek. Overigens besteedt Kloosterhuis niet echt aandacht aan de problemen bij het navolgen van de richtlijnen, dus ook niet aan de in zo'n geval noodzakelijke interpretaties door de analist en de consequenties daarvan voor de status van de resultaten.

Bij de beoordelingsrichtlijnen zien we de neerslag van een reeks door Klooster-huis behandelde deelonderwerpen. Conform (11) moeten eventuele verzwegen argumenten worden aangevuld (naar mijn mening kan deze richtlijn beter bij de analyse staan). Vanaf (12) begint dan het echte beoordelen. Uit de rechtsgeleerde literatuur leidt Kloosterhuis af dat constructie alleen mag indien er sprake is van een leemte. Dat lijkt plausibel. Wanneer er een geldige regel voor handen is, moet de rechter die toepassen en er niet zelf een construeren. We zien hier, net als bij de analyse, weer hoe we het navolgen van deze richtlijnen wel moeten opvatten als het innemen van een standpunt door de analist-beoordelaar. Me dunkt dat de rechters het eens zullen zijn met (12a). Dat betekent dat als een rechter een analogische constructie maakt, hij meent dat er sprake is van een leemte. Het feit dat Kloosterhuis deze beoordelingsnorm opneemt, maakt duidelijk dat hij het mogelijk acht dat de beoordelaar op dit punt met de rechter van mening verschilt. Ofwel, het gaat hier niet om een objectief te beantwoorden vraag, maar om potentiële discussiepunten tussen rechter en beoordelaar.

(12b) komt voort uit een rechtsgeleerde discussie over de vraag wanneer en in welke rechtsgebieden analogie-argumentatie mag worden gebruikt. Kloosterhuis geeft zelf aan dat dit een zich steeds ontwikkelende discussie is. Ook hier dus terecht een aandachtspunt, maar niet een punt dat eenvoudig met ja of nee kan worden beantwoord. Bij (12c) refereert de auteur aan de eerder genoemde taxonomie van interpretatiemethoden van Summers & MacCormick. Hij hecht veel waarde aan de subsidiariteit van de interpretatie-methode die door deze auteurs wordt aangegeven. Deze is echter niet onomstreden en zeker is het onderscheid tussen de verschillende interpretatiemethoden niet operationeel. Ook deze richtlijn genereert dus een potentiële duscussie.

Richtlijn (13) maakt wel heel duidelijk dat het hier gaat om een standpunt van de beoordelaar, dus een zet in een (denkbeeldige) discussie. Met name (13b) vraagt naar de kern en daarmee ook de kernproblematiek van de analogie-argumentatie; de twee normen in het spel zijn op bepaalde

[p. 352]

punten vergelijkbaar, op andere niet. De rechter heeft hier de vergelijkbaarheid doorslaggevend gevonden. De vraag is op welke gronden hij dat doet en hoe de beoordelaar hier over denkt. Hier is natuurlijk ook ruimte voor een derde orde argumentatie van de rechter.

De verdienste van de uitwerking van Kloosterhuis is dat hij een veelheid van aandachtspunten in een samenhangend kader plaatst. In hoofdstuk 8 wordt dit nog eens uitgebreid doordat hij een uitwerking geeft aan het dialogische aspect van de pragma-dialectiek door expliciet te benadrukken dat de rechter al in de argumentatie aandacht kan besteden aan mogelijke tegenwerpingen, dat wil zeggen kan anticiperen op mogelijke bedenkingen naar aanleiding van de beoordelingspunten. Men kan naar mijn mening niet zeggen dat Kloosterhuis zozeer nieuwe aandachtspunten inbrengt die elders in de literatuur niet zijn te vinden. Maar dat zijn ze zeker niet op deze systematische manier.

Op het punt van dit gebrek aan systematiek en integratie heeft Kloosterhuis gelijk in zijn vaak harde kritiek op eerdere studies zoals hij die levert in hoofdstuk 3. Op sommige andere punten schiet hij naar mijn mening wel eens wat door in zijn kritiek wanneer we deze toetsen aan wat hij in zijn alternatief presenteert. Zo stelt hij op p.57 als kritiek op de retorische benaderingen (onder andere Perelman) dat het auditorium als belichaming van de kritische beoordelaar onvoldoende is uitgewerkt. Wie inziet dat ook zijn eigen beoordelingsrichtlijnen in hun toepassing ook veelal een desgevraagd te beargumenteren analyse en evaluatie opleveren, zal ook hier de vraag te stellen wie dan die beoordelaar is en welke de (fictieve?) discussie is die deze beoordelaar zou voeren met de rechter. Veel verder dan dat ik hier wel moet denken aan de reële of veronderstelde antagonist uit de omschrijving van analogie-argumentatie kom ik dan niet. Het is me niet duidelijk geworden hoe Kloosterhuis zich dit debat voorstelt.

Hiermee ben ik terug op het punt waarmee ik deze bespreking ben begonnen. We zouden namelijk zicht krijgen op de manier waarop Kloosterhuis zich dit rechtsgeleerde of maatschappelijke debat voorstelt tussen rechter en beoordelaar indien hij zijn eigen analyse- en beoordelingsapparaat systematisch zou hebben ingezet voor de evaluatie van een toepas-singspraktijk. Daar is hij in deze studie niet aan toegekomen. Het ware gewenst dat dit wel gebeurt zodat duidelijk wordt of dit nieuwe instrument de rechtsgeleerde discussies over deze methode om het recht te interpreteren ook nieuwe perspectieven biedt.

Paul van den Hoven

Janssen, Theo (red.) (2002). Taal in gebruik. Een inleiding in de taalwetenschap. Den Haag: SDU Uitgevers. ISBN 9012094836 (295 pp.)

Met Taal in gebruik. Een inleiding in de taalwetenschap beoogt de samensteller ‘een heel toegankelijke brede kennismaking’ te bieden ‘met de huidige stand van het taalkundig onderzoek dat zich richt op taal als een proces en product van samen handelende taalgebruikers’. Het ontbreken van de komma voor de bijzin in het citaat is niet zonder reden: in de vijftien, door verschillende auteurs geschreven hoofdstukken die deze inleiding tot de taalwetenschap telt, gaat het vooral over de doelen waarmee mensen in verbale interactie taal gebruiken, over de processen die daarbij een rol spelen, en over de regels die aan dat taalgebruik ten grondslag liggen. Daarbij komt

[p. 353]

een breed scala van onderwerpen aan de orde.

In hoofdstuk 1, Taal, communicatie en achtergrondkennis, schetst Theo Janssen het algemene kader voor de rest van het boek. In het spoor van Clarks Using Language (1996), wordt taalgebruik geplaatst in een functionalistisch en interactioneel perspectief. Door middel van taalgebruik proberen mensen in een gegeven situationele context en met gebruikmaking van gedeelde achtergrondkennis gezamenlijk handelingen uit te voeren. Verbale communicatie is een creatief proces, waarop het traditionele zender-ontvangermodel niet van toepassing is. In dat proces wordt de werkelijkheid op een bepaalde, cultuuren taalgebonden manier geïnterpreteerd en in taalgebruik gerepresenteerd; ook de interpretatie van dat taalgebruik is een activiteit die allerminst eenduidig, automatisch verloopt en weer allerlei vormen van achtergrondkennis vereist.

In hoofdstuk 2, Taalverwerving, cognitie en cultuur, laat Melissa Bowerman zien dat taalverwerving vooral in het kader van communicatie en interactie plaatsvindt. Het leren van de betekenis van woorden geschiedt bij voorbeeld doordat kinderen in interactie in een gegeven situatie de bedoeling van hun gesprekspartners proberen te achterhalen. Culturele verschillen spelen een belangrijke rol. Niet alleen zijn er culturele verschillen in de manier waarop volwassenen kinderen benaderen en in de dingen die ze onder hun aandacht brengen, maar ook leren kinderen met de taal die ze verwerven de cultuurgebonden wijze waarop in die taal de werkelijkheid wordt gerepresenteerd.

In hoofdstuk 3, Taal en de cognitieve processen van productie en verwerking, schetsen Ted Sanders en Carel van Wijk een model van het mentale systeem waarin de bij taalproductie en -verwerking uit te voeren taken modulair worden weergegeven. Vervolgens maken zij duidelijk dat er voor een procesmodel nog veel onderzoek moet worden gedaan naar de autonomie en de volgorde van de onderscheiden deelprocessen. Bovendien moet er ook onderzoek worden gedaan naar individuele verschillen tussen taalgebruikers en contextuele factoren bij de uitvoering van de processen. Het hoofdstuk eindigt met een korte beschrijving van methoden van dergelijk onderzoek.

In hoofdstuk 4, Woorden en cognitie, behandelen Matthias Hüning en Theo Janssen verschillende aspecten van de semantiek van zelfstandige naamwoorden: de centrale rol van cognitieve categorieën, de vorming en interpretatie van gelede woorden en de dynamiek van de woordbetekenis. Daarnaast wordt ook aandacht besteed aan de betekenis van deiktische elementen als persoonlijke en aanwijzende voornaamwoorden.

Ook hoofdstuk 5, Zinnen en cognitie, van de hand van Theo Janssen en ArieVerhagen, is consequent geplaatst in een communicatief perspectief: voor zinnen wordt het typerend geacht dat we er communicatieve handelingen mee verrichten. In het hoofdstuk worden allereerst enkele syntactische verschijnselen behandeld die een bepaalde voorstellingswijze van de gerepresenteerde gebeurtenissen en de daarbij betrokken rollen construeren. Vervolgens wordt de communicatieve functie die verbonden is aan verschillende typen zinnen besproken.

In hoofdstuk 6, Retorica en cognitie, biedt Arie Verhagen een beknopte uiteenzetting van de theorie van het radicaal argumentativisme van Ducrot en Anscombre. De centrale begrippen van deze theorie, polyfonie (uitgelegd aan de hand van Fauconniers idee van mentale ruimtes) en richting en kracht van de argumentatieve oriëntatie, worden behandeld, evenals de operatoren die de argumentatieve oriënta-

[p. 354]

tie van taaluitingen zichtbaar maken.

In hoofdstuk 7, Tekst en cognitie, gaan Ted Sanders en Wilbert Spooren in op de wijze waarop samenhang tot stand wordt gebracht in de cognitieve representatie van teksten. Behandeld worden referentiële en relationele coherentie. Bij het eerste wordt beschreven hoe taalgebruikers referenten van verwijzende uitdrukkingen identificeren. Bij het laatste worden verschillende soorten coherentierelaties besproken en de wijze waarop lezers deze top-down en bottom-up identificeren.

In hoofdstuk 8, Communicatieve principes: betekenis geven als activiteit, laat Tom Koole zien hoe de constructie van betekenis mede op basis van niet-talige informatie plaatsvindt. Daartoe wordt allereerst een aantal pragmatische theorieën kort samengevat: de theorie over taalhandelingen, die over conversationele implicatuur, en die over beleefdheid. Vervolgens wordt uiteengezet hoe context door taalgebruikers wordt geconstrueerd. Culturele en institutionele aspecten spelen daarbij een belangrijke rol.

In hoofdstuk 9, Beleefdheid als communicatief principe, zet Erica Huls Brown & Levinsons beleefdheidstheorie, inclusief alle strategieën, uiteen.

Hoofdstuk 10, Communicatie en coördinatie: ordeningsprincipes in verbale interactie, van de hand van Marjan Huisman, is gewijd aan de inzichten die de gespreksanalyse heeft opgeleverd. De basisprincipes van gespreksorganisatie passeren de revue: beurtwisseling, aangrenzende paren, voorkeur voor overeenstemming. Het hoofdstuk eindigt met gespreksvoering in specifieke situaties: institutionele contexten en speciale media, zoals telefoon, sms en e-mail.

In hoofdstuk 11, Verbale communicatie, praktijken van gesproken en geschreven taalgebruik, bespreken Margreet Onrust, Marca Schasfoort en Danièle Torck de cognitieve consequenties van ‘schriftelijkheid’ en de waardering voor gesproken en geschreven taalgebruik. Beide onderwerpen worden geplaatst in een breed cultureel kader. Vervolgens worden uiteenlopende visies besproken op de verschillen tussen mondeling en schriftelijk taalgebruik.

In hoofdstuk 12, Taal en maatschappij, geeft Renée van Bezooijen een beknopt overzicht van sociolinguïstische inzichten over taalvariatie. De belangrijkste onderwerpen uit de sociolinguïstiek worden behandeld, achtereenvolgens: variatie in relatie tot ‘gender’, klasse, situatie en regio en de waardering voor verschillende varianten.

In hoofdstuk 13, Communicatie in een multiculturele en meertalige samenleving, gaan Marinel Gerritsen en Jacomiene Nortier in op de consequenties voor de communicatie van cultuurverschillen tussen de deelnemers aan het taalverkeer. Daarna worden enige bladzijden gewijd aan het verschijnsel meertaligheid. Tot slot worden enige adviezen gegeven voor het omgaan met multiculturaliteit en meertaligheid.

De twee slothoofdstukken, 14, Taalverandering en taalverwantschap, van Cor van Bree en Ariane van Santen, en 15, Taalnormen, van dezelfde auteurs, aangevuld met Ton van Haaften, sluiten nauw op elkaar aan. In het eerstgenoemde hoofdstuk wordt eerst uiteengezet hoe taalverandering tot stand komt en hoe daar onderzoek naar kan worden gedaan. Vervolgens wordt aandacht geschonken aan een van de oorzaken van taalverandering, taalcontact, en aan het uiteindelijke resultaat, taalverwantschap. Het laatste hoofdstuk is gewijd aan de normen die ten grondslag liggen aan taal en taalgebruik, die een belangrijke rol spelen bij taalverandering en bij de waardering waarmee die verandering ontvangen wordt. Het hoofdstuk eindigt met een

[p. 355]

bespreking van oordelen over juridisch taalgebruik.

Uit bovenstaande samenvatting zal duidelijk zijn dat Taal in gebruik een breed terrein bestrijkt. Wie echter uit deze inleiding in de taalwetenschap alles hoopt te leren wat hij altijd al wilde weten maar nooit durfde te vragen over onderwerpen als government and binding en left-dislocation, zal worden teleurgesteld. Syntaxis komt nauwelijks aan bod, fonologie helemaal niet. Er passeren in de verschillende hoofdstukken hap-snap wat onderwerpen uit de taalwetenschap die de auteurs van pas kwamen in het kader van de communicatieve en cognitieve benadering van taalgebruik die het sturende perspectief vormt voor dit boek. Opvallend afwezig zijn hoofdstukken over stilistiek en spelling.

Ook het onderdeel cognitie, dat toch in de titel van zeven hoofdstukken prominent aanwezig is, wordt tamelijk schamel bedeeld. Ik miste bijvoorbeeld een systematische behandeling van semantische representatie en representatie van kennis van de wereld. En de problemen met betrekking tot het begrip common ground, waar bijvoorbeeld Clark (Using language) een heel hoofdstuk aan wijdt, krijgen geen enkele aandacht.

Wat er dan wel in het boek staat, kan niet altijd compensatie bieden voor dit gemis. De opzet, relatief korte hoofdstukken over een veelheid van onderwerpen die ieder op zichzelf een boek zouden rechtvaardigen, kan niet anders dan leiden tot een hink-stap-sprong gang door de stof, waarbij een zekere oppervlakkigheid niet altijd kan worden vermeden.

Enkele voorbeelden. In het hoofdstuk over taalverwerving zal men tevergeefs zoeken naar een systematische behandeling van het verloop van de taalontwikkeling van het brabbelen via de eenwoordszin tot de volledige beheersing van de grammaticale regels van de taal. De nadruk ligt vooral op culturele aspecten van het taalleerproces en op de relatie tussen taal en denken.

Het hoofdstuk ‘Zinnen en cognitie’ laat het meeste over zinsbouw met een makkelijke verwijzing naar de ANS ongezegd. En de behandeling van de taalhandelingstheorie, waaraan een belangrijk deel van dat hoofdstuk is gewijd, bevat fouten en onduidelijkheden. Austin maakt slechts aan het begin van How to do things with words een onderscheid tussen performatieven en constatieven. Er is geen sprake van dat hij expliciet voltrokken taalhandelingen peformatieve taalhandelingen zou noemen, zoals wordt gesteld op bladzijde 94. Tot verwarring van de lezer wordt even later vermeld dat expliciete en impliciete taalhandelingen illocutieve handelingen worden genoemd (waarom wordt trouwens de standaardterminologie van de Nederlandse vertaling van Searles Speech Acts niet gehanteerd: illocutionaire, in plaats van illocutieve taalhandelingen en voorbereidende voorwaarden, in plaats van voorafgaande condities?). Tot slot: de titel van het hoofdstuk wordt weinig recht gedaan als juist de cognitieve aspecten van taalhandelingen, de wijzigingen die het voltrekken van een taalhandeling aanbrengt in de belief/want context, onvermeld blijven.

Het hoofdstuk Retorica en cognitie doet zijn titel al helemaal geen recht. Retorica, als leer van het gebruik van alle mogelijke verbale middelen om een publiek te overtuigen, komt er niet in aan de orde; het hoofdstuk behandelt louter de semantische theorie van Ducrot en Anscombre over de argumentativiteit van de taal. Vandaar wellicht dat de klassieke driedeling ethos, pathos, logos, ten onrechte wordt weergegeven als een scheiding tussen niet en wel ‘taalkundige’ overtuigingsmiddelen. Ook ethos en pathos worden

[p. 356]

met verbale middelen bereikt. En logos reduceren tot een taalkundige kwestie is een onjuiste voorstelling van zaken.

Het op zichzelf uiterst heldere en doeltreffende hoofdstuk over gespreksanalyse laat kansen liggen om de relatie te leggen met het functionalistische kader. De zo langzamerhand overal doorgedrongen interpretatie van adjacency pairs in termen van het uitvoeren van taalhandelingen in het kader van het bereiken van gezamenlijke doelen (onder meer: Jacobs & Jackson, ‘Speech act structure in conversation’ (1983), en Clarks Using language) wordt nergens vermeld.

Hoofdstuk 11 vormt een dieptepunt. Borreltafelgeneralisaties als dat ‘in de westerse cultuur de boodschap zelf en in het algemeen het overbrengen van informatie op de eerste plaats [staat]’, boven ‘het expliciet opbouwen of versterken van de relatie met de andere taalgebruiker’, worden - o ironie - gevolgd door de observatie dat men in de Verenigde Staten voor geboden en verboden juist uitermate vriendelijke en beleefde formuleringen als ‘Thank you for not smoking’ gebruikt. Regelrechte onzin wordt de lezer niet onthouden. Een kras voorbeeld is te vinden op bladzijde 187, waar gesuggereerd wordt dat in boeken die het doel van discussiëren en argumenteren definiëren als het oplossen van meningsverschillen, meningsverschillen als een probleem worden gezien waarbij het niet wordt gewaardeerd als een spreker expliciet te kennen geeft dat hij het ergens mee oneens is. Voor kenners van de pragma-dialectiek zal het duidelijk zijn dat de auteurs van dit hoofdstuk deze boeken niet onder ogen hebben gehad. Geen wonder dat een van de aangehaalde auteursnamen verkeerd gespeld staat. Ook bladzijde 189 levert een - ik zou haast zeggen sprekend - voorbeeld: mede ‘als gevolg van de uitvinding van de telefoon’ zouden aan Amerikaanse universiteiten Speech departments zijn opgericht. Een blik in een relevant handboek zou de auteurs voor deze enormiteit hebben behoed.

Ook het hoofdstuk over interculturele communicatie verliest zich voor een groot deel in trivialiteiten. Hoe interessant is het om te vernemen dat problemen in de multiculturele communicatie kunnen ontstaan doordat er een tijdsverschil bestaat tussen verschillende continenten en doordat je een Nederlander beter niet op 5 december's avonds thuis kunt opbellen? Het aangehaalde communicatiemodel van Targowski en Bowman biedt ook weinig soelaas: om te beginnen is niet duidelijk dat wat het model specificeert niveaus van communicatie zijn, en vervolgens is het verschil tussen de onderscheiden niveaus ook niet inzichtelijk gemaakt; zowel de ‘symbolenlink’ als de ‘gedragslink’, als de ‘opslaan/terughalenlink’ hebben bijvoorbeeld, blijkens de beschrijving door de auteurs van het hoofdstuk, betrekking op betekenistoekenning.

Overigens is er ook een aantal hoofdstukken waarvan de auteur in kort bestek op verantwoorde wijze de kern van de zaak helder uiteen weet te zetten. Met name de hoofdstukken 8, 10 en 12 springen er wat dat betreft uit.

Een ander probleem dat aan de gekozen opzet kleeft, en waarvoor de redacteur van de bundel geen oplossing heeft gevonden, is dat van de overlappingen. Onderwerpen als meertaligheid, taalcontact, taalhandelingen, woordvorming en beleefdheid komen in verschillende hoofdstukken op vrijwel identieke wijze terug (afgezien van het storende feit dat taalhandelingen nu eens taalhandelingen, dan weer illocutieve handelingen, dan weer spreekhandelingen worden genoemd).

De redactie van de bundel had trouwens ook op andere punten wel wat

[p. 357]

krachtiger geweest mogen zijn. Zo wordt in het eerste hoofdstuk het zender-ontvangermodel van communicatie met kracht van de hand gewezen, maar wordt het model of de (de)coderingsmetafoor die er inherent aan is in een aantal hoofdstukken toch weer van stal gehaald. Ook wisselt de toon en de moeilijkheidsgraad van de verschillende bijdragen. Naast helder en leesbaar geschreven hoofdstukken staan ook hoofdstukken die minder makkelijk toegankelijk zijn door een te grote informatiedichtheid (zoals 3) of door voor de uiteenzetting niet altijd even noodzakelijke terminologie (zoals 14). Ook is het jammer dat niet iedere bijdrage eindigt met een informatieve samenvatting.

Ondanks alle bezwaren kan het boek voor taalbeheersers zeker interessant zijn. Het meestal consequent doorgevoerde functionalistische kader sluit in elk geval goed aan op de theorie en de praktijk van de taalbeheersing. Bovendien wordt in veel bijdragen verwezen naar recent onderzoek, waardoor de lezer over een breed scala aan onderwerpen up-to-date gebracht wordt. Ook de literatuurverwijzingen aan het einde van ieder hoofdstuk zijn daarvoor natuurlijk uitermate nuttig. Het boek is geschikt om de lezer op een vrijblijvende manier eens te laten ruiken aan een aantal onderwerpen die voor taalbeheersers van belang zijn. Voor een systematische inleiding zijn er naar mijn mening echter betere bronnen beschikbaar.

M.A. van Rees