Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 17

[p. 153]

[Nummer 3]

Ontwikkeling van de leesvaardigheid. Ter inleiding
E. Assink en J. Peeck

Leesonderzoek valt globaal uiteen in twee deelgebieden (1) onderzoek naar het begrijpen en verwerken van teksten en (2) onderzoek naar processen die een rol spelen bij het decoderen van geschreven informatie in engere zin. Cognitieve processen bij tekstbegrip worden in de literatuur meestal met de term ‘hogere orde’ processen aangeduid, ter onderscheiding van de cognitieve processen bij de woordherkenning, die bekend staan onder de term ‘lagere orde’ processen. De taaldidaktiek maakt in dit verband een overeenkomstig onderscheid tussen ‘begrijpend’ en ‘technisch’ lezen. Er is natuurlijk een verband tussen lagere en hogere orde processen. Hogere orde processen kunnen alleen goed tot ontwikkeling komen indien er geen belemmeringen zijn door slecht functionerende lagere orde processen. Een lezer komt niet toe aan goed tekstbegrip indien hij voortdurend problemen heeft met het ontcijferen van de geschreven tekst. Dit idee is door Perfetti (1985) nader uitgewerkt in de Verbal Efficiency Theory.

Het Tijdschrift voor Taalbeheersing besteedt uiteraard met grote regelmaat aandacht aan psychologisch onderzoek naar leesprocessen. Dat daarbij de aandacht vooral is gericht op tekstbegrip ligt voor de hand. Bij al deze aandacht voor het ‘echte’ lezen leek het ons de moeite waard eens een overzicht te bieden van recent Nederlands onderzoek op het gebied van de basismechanismen bij het lezen. Aan het eind van de jaren zeventig is in Nederland belangstelling ontstaan voor fundamenteel onderzoek op het terrein van de woordherkenning. Daarbij is er vanaf het begin aandacht geweest voor de studie van het normale en het gestoorde leesproces. Dit nummer geeft een representatief beeld van onderzoek dat op dit moment aan Nederlandse universiteiten wordt uitgevoerd.

Het eerste artikel, Vroege vormen van schrijven: een kritische replicatie van een Israëlische studie naar de relatie tussen tekst en betekenis, is van Bus, Slinks en De Groot en gaat over de interessante periode van de eerste ervaringen van kinderen met het geschreven woord. Al lang vóórdat kinderen op school leren lezen en schrijven komt het jonge kind in aanraking met geschreven taal. Een zeer belangrijke rol bij de eerste kennismaking met het geschreven woord vervult het gezin of de sociale groep waarin het kind opgroeit. Vooral het voorlezen speelt hierbij een niet te onderschatten rol. In de bijdrage van Bus wordt echter de aandacht vooral gericht op de vraag in welke fase in de ontwikkeling kinderen al oog krijgen voor bepaalde formele aspecten van de geschreven code. Uit onderzoek uitgevoerd in Israël bleek dat heel jonge kinderen aanvankelijk nog voornamelijk gevoelig zijn voor het leggen van directe semantische relaties tussen de geschreven vorm en het corresponderende begrip. Kleuters dachten bijvoorbeeld dat het geschreven woord voor ‘beer’ méér letters bevat dan het woord voor ‘eend’. In een replicatie onderzoek met Nederlandse kinderen gaat Bus in op de vraag of deze bevinding ook geldt voor de Nederlandse situatie, waarbij ook aandacht wordt besteed aan de gevolgde onderzoeksmethode.

De tweede bijdrage getiteld Decodeerproblemen is van Yap en Van der Ley en gaat in op decodeerproblemen bij zwakke lezers. In een tweetal experimenten wordt nagegaan wat precies de achterliggende oorzaak is van het moeizame herkennen van geschreven woorden bij zwakke lezers. Om tot een goede leesprestatie te komen moet het kind

[p. 154]

beschikken over voldoende snelheid bij het decoderen van de letters in een woord. In het hier gepresenteerde onderzoek staat de vraag centraal in hoeverre tempo de oorzaak is van het leesprobleem. In het eerste experiment wordt gewerkt met op het scherm van een computer ter lezing aangeboden woorden. Zwakke lezers blijken vooral problemen te hebben met het lezen van kortstondig op het scherm geflitste woorden, dus als er sprake is van tijdsdruk. In het tweede experiment wordt onderzocht wat het effect is van gerichte training bij het opvoeren van de decodeersnelheid. Uit de resultaten komt een gematigd positief beeld naar voren.

Het derde artikel, Lexicale decisie en hardop lezen door normale en zwakke lezers, is van Van Bon, Tooren en Van Eekelen. Technische leesvaardigheid wordt doorgaans gemeten via twee soorten taken: lexicale decisie en hardop lezen. Bij lexicale decisie moet de proefpersoon een aangeboden reeks letters beoordelen op de vraag of het een bestaand woord is of niet. Bij hardop lezen moet de proefpersoon een aangeboden woord of pseudowoord (een niet bestaand, op een woord gelijkende letterreeks) uitspreken. Gekeken wordt naar de snelheid en de accuratesse van de proefpersoon. Centraal in het artikel van Van Bon is de vraag wat op theoretisch niveau het verband is tussen beide taken. Deze vraag heeft ook praktische consequenties, om dat lexicale decisietaken namelijk ook in de vorm van schriftelijke, groepsgewijs af te nemen tests kunnen worden afgenomen. In dit artikel wordt een vergelijkend onderzoek met beide soorten taken gepresenteerd. Vraag was of zwakke lezers en jongere goede lezers systematische verschillen vertonen op grond van een mogelijk verschillend strategiegebruik. Dit bleek niet het geval. Conclusie is dat de gebruikte groepsgewijze test een goed alternatief is voor de individuele hardop-leestoets.

Gebrekkige leesvaardigheid is al vanaf het begin van deze eeuw, toen door de medicus Orton de term dyslexie werd geïntroduceerd, in verband gebracht met gebrekkige visuele verwerking. In de loop der jaren is er een omvangrijke onderzoeksliteratuur ontstaan over dit thema. Het lot van de visuele verwerkingshypothese leek definitief bezegeld toen de Amerikaanse onderzoeker Vellutino een reeks experimenten publiceerde waarin tamelijk ondubbelzinnig werd aangetoond dat zwakke lezers geen problemen hebben als het gaat om visuele discriminatie. Nadat in 1986 van dezelfde auteur een overzichtsartikel in de Scientific American was verschenen verstomde de discussie goeddeels. Het was daarom ook een verrassing toen in 1993 een boek verscheen met de intrigerende titel Visual Processes in Reading and Reading Disabilities. Dit boek, met bijdragen van tientallen onderzoekers op dit terrein, was uitdrukkelijk bedoeld om opnieuw aandacht te vragen voor visuele aspecten ter verklaring van leesproblemen. In het artikel Gebruik van visuele, fonologische en orthografische informatie bij zwakke lezers van Assink, Lam en Knuijt wordt op deze vraag nader ingegaan. Er wordt een tweetal experimenten gepresenteerd waarin zwakke lezers afkomstig uit het LOM-onderwijs en twee jaar jongere, qua leesprestatie vergelijkbare proefpersonen visuele discriminatietaken kregen aangeboden. Het ging daarbij om letters waarvan de hoofdletter een andere vorm heeft dan de corresponderende kleine letter, zoals bij E/e en bij R/r. Zwakke lezers bleken meer moeite te hebben met beoordelen van woordparen die in dergelijke variërende letters werden aangeboden. In het tweede experiment worden mogelijke verklaringen van dit effect getoetst.

In het artikel van Reitsma, getiteld Ontwikkeling van orthografische representaties van affixen, wordt ingegaan op de rol van multiletter eenheden in het zich ontwikkelende orthografische geheugen. In deze bijdrage gaat het vooral om de rol van morfologische representaties. Dit zal in het bijzonder worden toegespitst op de mogelijke rol van prefixen

[p. 155]

en suffixen. Er wordt een experiment beschreven waarin is nagegaan of en hoe er morfologische eenheden worden opgeslagen en gebruikt door beginnende lezers.

De laatste bijdrage in dit themanummer is geschreven door Droop en Verhoeven. Zij presenteren onder de titel Begrijpend lezen in het Nederlands als eerste en tweede taal een longitudinaal onderzoek waarbij autochtone en allochtone leerlingen uit groep 5 van het basisonderwijs werden vergeleken. Daarbij wordt de aandacht gericht op het punt of en zo ja hoe bij deze beide groepen lezers er verschil is in de relatie tussen de aan het begin van deze inleiding besproken ‘lagere’ en ‘hogere’ orde decodeervaardigheden. Met name gaat het de onderzoekers om het decoderen, de woordenschat, en morfosyntactische vaardigheden in relatie tot begrijpend lezen. Omdat autochtone en allochtone lezers een volslagen andere ontwikkelingsgeschiedenis wat betreft hun taalverwerving achter de rug hebben ligt het voor de hand om de relatie tussen technische leesvaardigheid en tekstbegrip aan een nader onderzoek te onderwerpen. De onderzoekers komen tot de conclusie dat bij allochtone leerlingen het begrijpend lezen in sterkere mate wordt bepaald door hun prestatie op het gebied van de woordenschat en morfosyntactische vaardigheid. De auteurs sluiten hun artikel af met het bespreken van de vraag welke consequenties hun bevindingen hebben voor het onderwijs in begrijpend lezen.

Bibliografie

Perfetti, C.A. (1985). Reading Ability. New York: Oxford University Press.