Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 17

[p. 1]

[Nummer 1]

Het radicaal argumentativisme van Ducrot en Anscombre
F.H. van Eemeren en R. Grootendorst

Sinds het begin van de jaren zeventig hebben de Fransen Oswald Ducrot en Jean-Claude Anscombre een benadering van argumentatief taalgebruik ontwikkeld met een uitgesproken linguïstische inslag. Het basisidee van deze benadering is dat elke vorm van taalgebruik een argumentatief aspect heeft. De theoretische uitgangspunten van dit ‘radicaal argumentativisme’ zijn uiteengezet in drie boeken: Les échelles argumentatives van Ducrot (1980), L'argumentation dans la langue van Anscombre en Ducrot (1983) en Le dire et le dit van Ducrot (1984).

Ducrot en Anscombre besteden veel aandacht aan woordjes zoals bijna, slechts, nauwelijks, zelfs, maar, toch, hoewel, weinig, een beetje, trouwens, bovendien, want, omdat, en dus. Die kunnen in een tekst als ‘argumentatieve operator’ of ‘argumentatieve connector’ fungeren. Ze geven een taaluiting een bepaalde ‘argumentatieve kracht’ en door een bepaalde ‘topos’ te activeren, geven ze er ook een bepaalde ‘argumentatieve richting’ aan. In Van Eemeren en Grootendorst (1993) wordt aan de hand van de connector maar en de operatoren slechts en maar liefst uitgelegd hoe Ducrot en Amscombre zich dat voorstellen.

Ducrot en Anscombre gaan ervan uit dat taal dialogisch en argumentatief van aard is en dat er in elke taaluiting een impliciete argumentatieve dialoog besloten ligt. Nølke vat het zo samen: ‘Language is predestined to perform argumentation; it contains the argumentative structures in embryo, so to speak’ (1992, p. 198). Ducrot en Anscombre hebben hun visie uitgewerkt in de theorie van de ‘meerstemmigheid’ of ‘polyfonie’. Volgens deze theorie kan in één zin meer dan één standpunt worden uitgedrukt. Tussen deze standpunten en de spreker, de luisteraar of een andere gesprekspartner kunnen allerlei argumentatieve relaties worden onderscheiden. De identificatie daarvan maakt deel uit van het interpretatieproces.

Een cruciaal verschil tussen de theorie van Ducrot en Anscombre en andere benaderingen van argumentatie is dat Ducrot en Anscombre elke vorm van taalgebruik een argumentatieve functie toeschrijven. Zij zien argumentatief taalgebruik niet als een specifieke vorm van taalgebruik, met een eigen communicatieve en interactionele functie. Volgens Meyer achten zij het argumentatieve karakter van taal niet bewezen ‘simply by showing that it is used to argue and to convince’, maar is hun doel ‘to demonstrate how natural language indicates a conclusion; suggests, implies, promotes or presupposes it without stating it explicitly in words’ (1986, p. 95).

Een ander verschil tussen de benadering van Ducrot en Anscombre en andere benaderingen is dat Ducrot en Anscombre primair descriptieve bedoelingen hebben. Het is hen er niet om te doen normen te formuleren voor het beoordelen van argumentatie. Zij willen instrumenten ontwikkelen voor de beschrijving van de syntactische, semantische en - in ruime zin - argumentatieve aspecten van taalgebruik die een rol spelen bij het interpreteren van zinnen. Deze interpretatieprocessen worden door anderen empirisch onderzocht, bijvoorbeeld door Bassano (1991) en Bassano en Champaud (1987a, 1987b en 1987c).

De linguïstische benadering van Ducrot en Anscombre vormt geen afgeronde en com-

[p. 2]

plete argumentatietheorie, maar is in potentie wel een waardevolle aanvulling op bestaande argumentatietheorieën. Tot dusver zijn er echter nog nauwelijks systematische pogingen ondernomen tot integratie. Ten dele wordt dit verklaard door de overwegend Angelsaksische oriëntatie van de moderne argumentatietheorie. Hoe provincialistisch het ook moge klinken, de meeste Engelstaligen lezen nauwelijks Frans (en veel Franstaligen trouwens ook niet veel Engels). Dank zij de Engelstalige artikelen van onder anderen Lundquist (1987), Verbiest (1991) en Nølke (1992) is het werk van Ducrot en Anscombre de laatste tijd buiten de Franstalige wereld een beetje beter bekend geworden. Hopelijk zal die bekendheid door dit themanummer van het Tijdschrift voor Taalbeheersing ook wat toenemen in het stukje van de niet-Franstalige wereld waar men Nederlands spreekt.

Dit themanummer bundelt zes bijdragen aan het VIOT-congres in Gent (15-17 december 1993) waarin de theorie van Ducrot en Anscombre een belangrijke rol speelde. De bijdragen van Agnes Verbiest, Christine van Baaien, Mariëtte uit den Bogaard, Francisca Snoeck Henkemans en William van Belle werden gepresenteerd in de stroom ‘Argumentatie en retorica’, de bijdrage van Louise Cornelis is afkomstig uit de stroom ‘Cognitieve structuren en processen in discourse’.

Het artikel van Agnes Verbiest is inleidend. Er worden een aantal kernbegrippen uit de theorie van Ducrot en Anscombre toegelicht: polyfonie, delocutiviteit en toop. Verbiest bespreekt achtereenvolgens de relatie tussen taaluiting en waarheidswaarde, de opvatting van betekenis als gebruiksaanwijzing, het verschil tussen argumentatie en informatie en de afleiding van informatie uit betekenis. Zij betoogt dat de door Anscombre en Ducrot veronderstelde inherente argumentativiteit van taal kan worden teruggevoerd tot hun opvatting van polyfonie en delocutiviteit en dat topen een centrale rol spelen in Ducrots opvatting dat taal slechts functioneert bij de gratie van de ideologie van de taalgemeenschap. Tot slot geeft Verbiest aan waarom de theorie van Ducrot en Anscombre van belang is voor een systematische interpretatie van zowel betogende als niet-betogende teksten.

Christine van Baaien gaat nader in op het begrip argumentativiteit bij Ducrot en Anscombre en op de relatie met andere opvattingen van argumentatie. Aan de hand van voorbeeldzinnen met woordjes zoals dan ook, ook zo, toch, maar, nog niet helemaal, nog helemaal niet, even legt zij uit wat Ducrot en Anscombre verstaan onder de argumentatieve oriëntatie van taaluitingen als gevolg van de aanwezigheid van argumentatieve indicatoren (topen, operatoren en connectoren). Anders dan Nølke (1992) is Van Baaien van mening dat de visie op argumentatie in de geïntegreerde pragmatiek van Ducrot en Anscombre niet zonder meer kan worden ingepast in meer traditionele opvattingen van argumentatie.

Mariëtte uit den Bogaard gaat na in hoeverre de polyfonische betekenistheorie die Ducrot in Le dire et le dit (1984) heeft uiteengezet, een bijdrage kan leveren aan het verhelderen van de discussie over autoriteitsargumentatie. Argumentatietheoritici zoals Van Eemeren en Grootendorst, Schellens en Woods en Walton blijken verschillende ideeën te hebben over de vormen van autoriteitsargumentatie die tot de drogreden van het argumentum ad verecundiam moeten worden gerekend en over het argumentatieschema dat bij autoriteitsargumentatie in het geding is. Op grond van haar bespreking van Ducrots polyfone analyse van autoriteitsargumentatie concludeert Uit den Bogaard dat deze analyse weinig aan de discussie over dit type argumentatie toevoegt. Zij verklaart dit ten dele uit het beschrijvende karakter van de theorie van Ducrot, ten dele uit het feit dat zijn analyse betrekking heeft op een ander niveau.

[p. 3]

Francisca Snoeck Henkemans brengt in haar bijdrage over dialogische indicatoren van complexe argumentatie de semantische analyses van trouwens en zelfs van Ducrot, Anscombre en anderen in verband met de pragma-dialectische karakterisering van meervoudige en nevenschikkende argumentatiestructuren. Door een integratie van linguïstische en argumentatietheoretische inzichten kan volgens haar beter verantwoord worden dat deze woordjes als indicatoren van complexe argumentatie kunnen dienen. Zij concludeert dat trouwens een indicator is van meervoudige argumentatie en zelfs van (cumulatief of complementair) nevenschikkende argumentatie.

William van Belle gebruikt de theorie van Anscombre en Ducrot voor de analyse van ‘tegen-argumentatieve’ connectoren in de omgangstaal, zoals maar, toch, nochtans en alleen. Zijn analyse is uitgevoerd op een omvangrijk corpus van journalistieke en (populariserende) wetenschappelijke teksten. Tot de strategische argumentatieve en retorische functies die de connectoren kunnen vervullen, rekent Van Belle het weerleggen of het toegeven van een standpunt en het presenteren van een standpunt als iets vanzelfsprekends of als de mening van iemand anders. Hij onderscheidt een directe en een indirecte toegevende en een indirecte weerleggende functie van maar. Vervolgens contrasteert hij toch met nochtans en alleen met maar. Op grond hiervan onderscheidt hij ook nog een directe weerleggende functie in het gebruik van argumentatieve indicatoren.

Louise Cornelis betoogt dat Ducrots theorie van de polyfonie een geschikt kader biedt voor de analyse van tekstperspectief. Zij demonstreert dat aan de hand van voorbeeldteksten met passiefconstructies. Volgens haar kan door middel van de passiefconstructie afstand tot stand worden gebracht tussen het op dat moment geldende tekstperspectief en de agens, doordat de passieve formulering de stem van de agens minder ‘door laat klinken’. Zo kan een passief het standpunt van de agens veralgemenen en minder persoonsgebonden maken (als de agens en de spreker dezelfde persoon zijn), of ‘percolatie’ van het standpunt van de agens naar het dominante perspectief verhinderen (als het verschillende personen zijn). Zij concludeert dat een juist gebruikte passiefconstructie de overtuigingskracht van argumenten in een betoog kan beïnvloeden, maar ook de scherpte van het betoog beter kan laten uitkomen.

Bibliografie

Anscombre, J.-C. & Ducrot, O. (1983). L'argumentation dans la langue. Bruxelles: Mardaga.

Anscombre, J.-C. & Ducrot, O. (1986). Argumentativité et informativité. In: Meyer (éd. 1986), 79-94.

Ducrot, O. (1980). Les échelles argumentatives. Paris: Les éditions de minuit.

Anscombre, J.-C. and Ducrot, O. (1983). L'argumentation dans la langue. Bruxelles: Mardaga.

Anscombre, J.-C. and Ducrot, O. (1986). Argumentativité et informativité. In: Meyer (ed.) (1986), 79-94.

Bassano, (1991). Opérateurs et connecteurs argumentatifs: une approche psycholinguistique. Intellectia 11, 149-191.

Bassano, D. & Champaud, Chr. (1987a). Argumentative and informative functions of French intensity modifiers presque (almost), à peine (just, barely) and à peu près (about): an experimental study of children and adults. Cahiers de Psychologie Cognitive 7, (6), 605-631.

Bassano, D. & Champaud, Chr. (1987b). La fonction argumentative des marques de la langue. Argumentation 1 (2), 175-199.

Bassano, D. & Champaud, Chr. (1987c). Fonctions argumentatives et informatives du langage: le traitement des modificateurs d'intensité au moins, au plus et bien chez l'enfant et chez l'adulte. Archives de Psychologie 55 (212) 3-30.

[p. 4]

Braet, A. & Van de Gein, J. (red.) (1993). Taalbeheersing als tekstwetenschap: terreinen en trends. Dordrecht: ICG Publications.

Ducrot, O. (1980). Les échelles argumentatives. Paris: Les éditions de minuit.

Ducrot, O. (1984). Le dire et le dit. Paris: Les éditions de Minuit.

Eemeren, F.H. van & Grootendorst, R. (1993). Argumentatie. In: Braet en Van de Gein (red.) (1993), 57-110.

Eemeren, F.H. van, Grootendorst, R., Blair, JA. & Willard, Ch.A. (eds.) (1987b). Argumentation: Perspectives and approaches. Proceedings of the conference on argumentation 1986. Dordrecht etc.: Foris (PDA 3A)

Eemeren, F.H. van, Grootendorst, R., Blair, JA. and Willard, Ch.A. (eds.) (1991). Proceedings of the second international conference on argumentation. Amsterdam: SIC-SAT/ISSA (SICSAT 1A en 1B).

Eemeren, F.H. van, Grootendorst, R., Blair, JA. and Willard, Ch.A. (eds.) (1992). Argumentation illuminated. Amsterdam: SICSAT/ISSA (SICSAT 1).

Lundquist, L. (1987). Toward a procedural analysis of argumentative operators in texts. In Van Eemeren, Grootendorst, Blair en Willard (eds.) (1987b), 60-69.

Meyer, M. (1986). From logic to rhetoric. Amsterdam etc.: John Benjamins. Pragmatics & Beyond VII:3. Engelse vertaling van Logique, langage et argumentation (1982).

Meyer, M. (ed.) (1986). De la métaphysique à la rhétorique. Brussel: Editions de l'Université de Bruxelles.

Nølke, H. (1992). Semantic constraints on argumentation: from polyphonic micro-structure to argumentative macro-structure. In Van Eemeren, Grootendorst, Blair and Willard (eds.) (1992), 189-200.

Verbiest, A. (1991). A new supply of argumentative indicators? In Van Eemeren, Grootendorst, Blair and Willard (eds.), 448-454.