Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 16

[p. 257]

[Nummer 4]

Vragen en antwoorden in gestandaardiseerde half-open interviews
H. Houtkoop-Steenstra

Samenvatting

In half-open onderzoeksinterviews moeten de interviewers de antwoorden van de respondent onderbrengen in de geprecodeerde antwoordcategorieën. Dat veronderstelt dat de respondenten een antwoord geven dat past in deze categorieën. Het blijkt echter dat de formulering van interviewvragen soms niet duidelijk maakt welk type antwoord er van de respondent verwacht wordt. Als er dan een niet-passend antwoord komt, zet de interviewer bepaalde interactionele middelen in om alsnog een passend antwoord te genereren. Deels veroorzaakt door de preferentie-organisatie van responses, kan dit gemakkelijk leiden tot antwoorden waarvan de validiteit betwijfeld kan worden.

1 Inleiding

In sociaal-wetenschappelijk georiënteerd onderzoek wordt veel gebruik gemaakt van gestandaardiseerde vragenlijsten. Daarin moeten de vragen zo geformuleerd zijn dat ze voor alle respondenten duidelijk zijn en op dezelfde wijze geïnterpreteerd worden. Daarnaast moeten de vragen neutraal geformuleerd zijn om formuleringseffecten te voorkomen. De respondenten mogen namelijk niet beïnvloed worden door de manier waarop de vraag is gesteld. Tenslotte moeten vraagvolgorde-effecten zoveel mogelijk worden voorkomen door de vragen op een juiste manier in volgorde te zetten (zie o.a. Schuman & Presser 1981 en Emans 1986).

In de vragenlijst staan doorgaans ook geprecodeerde antwoordcategorieën, waar de respondent uit moet kiezen. Die antwoorden moeten zo gerangschikt zijn dat er zo weinig mogelijk antwoordvolgorde-effecten kunnen ontstaan.

Vragenlijsten kunnen ook worden gebruikt in mondelinge interviewsituaties. Om te voorkomen dat er daarbij interviewer-effecten optreden is het van belang dat de interviewer de neutraliteit en de standaardisatie van de vragenlijst in stand houdt, door zich te houden aan de interviewregels (Fowler & Mangione 1990). Dat wil zeggen dat hij of zij alle vragen letterlijk moet voorlezen en niets mag overslaan. Als het nodig is om op het antwoord door te vragen, dan mag de interviewer geen sturende vragen stellen.

In geval van gesloten interviews worden de geprecodeerde antwoorden door de interviewer voorgelezen. Bij half-open interviews leest de interviewer alleen de vragen voor, wacht het antwoord af, en streept vervolgens de corresponderende antwoordcategorie aan.

In de interviewliteratuur wordt bijzonder veel aandacht besteed aan de manier waarop interviewers vragen moeten stellen. Vreemd genoeg wordt dit laatste gedeelte van het half-open interview, het registreren van de antwoorden, nauwelijks aan de orde gesteld. Kennelijk wordt ervan uitgegaan dat de antwoorden van de respondenten zonder meer in de antwoordcategorieën passen. In veel van de literatuur lijkt sprake te zijn van een soort mechanistisch stimulus-response model, waarbij een bepaalde vraag automatisch tot een aantal bepaalde responses zal leiden. Dat blijkt echter vaak niet het geval te zijn, zoals onder meer blijkt uit onderzoek van Suchman & Jordan (1990) en Houtkoop-Steenstra

[p. 258]

(1994). De respondenten gedragen zich lang niet altijd zoals men zich had voorgesteld, en in zulke gevallen moet de interviewer ervoor zorgen dat er toch een registreerbaar antwoord komt.

In dit artikel wordt vanuit een conversatie-analytische invalshoek¹ besproken welke interactionele middelen interviewers blijken in te zetten om een registreerbaar antwoord te genereren, indien zo'n antwoord niet meteen na de vraag komt. Er wordt tevens aandacht besteed aan de vraag waarom respondenten niet-registreerbare antwoorden geven.

1 Voor informatie over de Conversatie Analyse verwijs ik naar het uitmuntende hoofdstuk daarover in het boek van Heritage (1984) over Garfinkel en de etnomethodologie.

2 De data

Het hier gepresenteerde onderzoek is gedaan aan de hand van een serie telefonische interviews die gemaakt zijn ten behoeve van een sociologisch onderzoek naar cultuureducatie en cultuurparticipatie.² Zoals soms ook door de interviewers wordt gezegd, duren de interviews ongeveer een half uur. Het onderzoek is uitgevoerd onder in Amsterdam wonende personen van 18-40 jaar. De meeste interviewers woonden in Rotterdam. Ze werden betaald per afgerond interview.

De items van de vragenlijst die in dit artikel aan de orde zijn, staan in de bijlage. De interviewers hebben de instructie de onderstreepte delen in ieder geval voor te lezen; de rest van de vraag hoeft niet letterlijk te worden voorgelezen. De antwoordcategorieën zijn alleen bedoeld voor de interviewer.

In de interviewfragmenten zijn de sprekers aangeduid als I en R. Achter de I staat steeds het nummer van de vraag die hier aan de orde is. Boven elk fragment staat een code, bijvoorbeeld CP.48. Daarbij staat ‘CP’ voor cultuur participatie, de 4 voor het nummer van de interviewer, en de 8 voor de respondent. Achteraan het artikel staat de lijst met de verklaring van de transcriptietekens.

2 Dank aan prof. Harrie Ganzeboom en drs. Letty Ranshuysen, die zo vriendelijk waren mij toestemming te geven een aantal van deze interviews op te laten nemen voor onderzoek naar de interactie tussen interviewers en respondenten. Dank aan Liz Runia, die diverse malen Rotterdam doorkruiste met een rugzak vol recorders, en aan de interviewers voor hun medewerking.

3 De beantwoordbaarheid van vragen

Alvorens over te gaan op de analyse van de interviews, wordt eerst kort iets gezegd over twee specifieke oorzaken van het feit dat de respondenten soms niet-registreerbare antwoorden, ofwel niet-passende antwoorden geven.

Uit de analyse is naar voren gekomen dat een belangrijk probleem is dat de vraagformulering soms om een ander type antwoord vraagt dan blijkt uit de geprecodeerde antwoordcategorieën. Bijvoorbeeld bij ‘Hoeveel grammofoonplaten, banden en cd's heeft u in totaal’ (item 19), wordt gevraagd naar een exact aantal, terwijl de antwoordcategorieën in globale aantallen zijn weergegeven. Item 29, ‘met wie ging u naar dat eerste concert?’, vraagt om de naam van een persoon, terwijl blijkt dat er in feite in termen van categorieën geantwoord moet worden (lagere school, voortgezet onderwijs, ouders, e.d.).

In andere gevallen begrijpen de respondenten niet wat de vragensteller bedoelt met een bepaalde term uit de vraag, of ze interpreteren de term op een andere wijze dan bedoeld. Een voorbeeld hiervan is ‘genres muziek’ en ‘soorten musea’. Fenomenen kunnen op verschillende manieren worden gecategoriseerd (zie o.a. Foucault 1966, Sacks 1972, Schegloff 1972, Mazeland et al fc.). Belangrijk daarbij is dat sociale instituties vaak een categorisering hanteren, die niet altijd overeen komt met de ‘everyday reasoning’ van hun gesprekspartners van buiten de institutie.³ Daar komt voor het onderzoeksinterview bij dat de opstellers van de vragen uit een andere subcultuur komen dan het merendeel van de respondenten. Dat kan ertoe leiden dat een onderzoeker, die het concept ‘afgemaakte

3 Mazeland et al (fc) geven een mooi voorbeeld van institutie-specifieke categorisering. In een gesprek met een klant over kinderkorting, zegt de vertegenwoordiger van een reisbureau: ‘Vijftien jaar is 'n volwassene bij ons’.

[p. 259]

opleiding’ hanteert, er niet van uitgaat dat voor sommige respondenten een afgemaakte opleiding niet beslist betekent dat men ook examen heeft gedaan, zoals uit een andere analyse van survey interviews bleek (Houtkoop-Steenstra 1994).

Bovendien blijkt dat de respondenten vaak een concreet geval noemen in plaats van de categorie waar het betreffende geval onder valt. Zo zegt bijvoorbeeld een respondent in antwoord op de vraag naar welk ‘genre klassieke muziek’ hij geweest is, dat het ging om ‘iets van Slavische dans, zang en nog zoiets. Een Joegoslavisch orkest met van die houten instrumenten’. En zo wordt als ‘soort museum’ bijvoorbeeld het Stedelijk Museum genoemd. Hoewel het in het laatste voorbeeld niet moeilijk is om dit antwoord in de juiste antwoordcategorie te plaatsen, wordt er toch een groot beroep gedaan op de kennis van de interviewers van het Nederlandse culturele landschap. En in deze interviews gebeurt het regelmatig dat de interviewers zich op dat punt vergissen.

Hoewel de literatuur over onderzoeksmethodologie veel aandacht schenkt aan vraagformulering, lijkt dit specifieke formuleringsaspect gemakkelijk over het hoofd te worden gezien. Vraag-formulering lijkt primair als een semantische aangelegenheid te worden beschouwd. Dat en hoe respondenten door middel van de vraagformulering tevens geïnstrueerd moeten worden welk type antwoord van hen verwacht wordt, wordt niet of nauwelijks besproken. Dat heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat er nog weinig onderzoek gedaan is naar de interactie in onderzoeksinterviews. Juist dan pas worden deze problemen zichtbaar. Vaak komt de soms problematische vraagformulering pas aan het licht door de analyse van de interviews. Op het eerste gezicht lijkt er met zulke vragen niets aan de hand te zijn. Pas als een respondent suggereert dat het werk van Escher geen ‘beeldende kunst’ is, wordt duidelijk dat ‘beeldende kunst’ niet tot het alledaags taalgebruik behoort.

4 Het genereren van antwoorden

De centrale vraag in dit artikel is welke interactionele middelen de interviewers inzetten om een registreerbaar antwoord te verkrijgen, als zo'n antwoord niet zonder meer op de vraag volgt. Er zullen drie manieren worden besproken.

4.1 Antwoordopties presenteren

Eén manier die interviewers hebben om een registreerbaar antwoord te genereren, is het presenteren van antwoordopties (zie Emans 1986, Wijffels et al 1992 en Smit et al 1994 over het (potentieel) sturende effect daarvan). De antwoordcategorieën worden niet voorgelezen, maar worden op een meer conversationele wijze gepresenteerd.⁴ Bijvoorbeeld:

[CP.23]
I	En da:n nog wat achtergrondvragen,
35	wat is momenteel uw hoofdbezigheid?
	(1.7)
R	Hoe hoe bedoel je?
I→	Uh heeft u een betaalde baa nt ↑,
→	volgt u een opleiding ↑,
→	bent u werkeloos ↑
R	Nou nee
R	Na ik werk gewoon.

4 Interviewers kunnen de antwoordopties ook echt voorlezen, maar omdat dat maar zeer zelden voorkomt, wordt dit hier verder niet besproken.

[p. 260]

De vraag naar iemands hoofdbezigheid is een notoir lastige vraag in onderzoeksinterviews. ‘Hoofdbezigheid’ is een onderzoeks-technisch concept dat niet voor iedereen duidelijk is. In ethnomethodologische termen geformuleerd, ‘hoofdbezigheid’ is geen member's term.⁵

Als de respondent vraagt om toelichting, geeft de interviewer een selectie van de antwoordcategorieën. De antwoordopties worden ‘recipient designed’ gepresenteerd. Ze vormen een selectie uit de totale lijst van antwoordopties. De selectie is toegespitst op deze specifieke respondent, een jongeman met een lts-opleiding. Opvallend is de keuze van de genoemde opties (betaalde baan, opleiding, werkeloos), maar niet ‘huisman’ en ‘onbetaald werk’. Opvallend is verder dat de opties gepresenteerd worden in een volgorde van meer naar minder optimistisch (betaalde baan hebben, opleiding volgen, werkeloos zijn).

De antwoordopties worden door hun stijgende intonatie (aangegeven met _) gepresenteerd alsof de interviewer ze ter plekke zelf bedenkt. Door de stijgende intonatie waarmee de laatste lettergreep van elk laatste woord in de deelzin wordt uitgesproken, klinkt het alsof deze opties willekeurige voorbeelden zijn van het concept ‘hoofdbezigheid’. Er kan heel gemakkelijk ‘of dat soort dingen’ achter gedacht worden. En blijkbaar werkt de presentatie van deze serie antwoordopties ook zo, want de respondent zegt nu: ‘na ik werk gewoon’.

Uit eerder onderzoek blijkt dat deze manier van het presenteren van antwoordmogelijkheden niet exclusief is voor onderzoeksinterviews (Houtkoop-Steenstra 1990, 1991). In interviews binnen diverse soorten institutionele settings blijken interviewers soms een vraag te stellen, waarbij het niet zonder meer duidelijk is welk type antwoord daarop verwacht wordt. Ze voegen dan voorbeeldantwoorden of ‘kandidaat-antwoorden’ (Pomerantz 1988) aan de vraag toe, waarmee de oorspronkelijke vraag gespecificeerd wordt m.b.t. het type verwachte antwoord. Met de toevoeging van kandidaat-antwoorden geeft de interviewer zijn of haar gesprekspartner een ‘zoekinstructie’ (Mazeland 1992): zoek een antwoord dat niet alleen correct is, maar ook past in de categorieën waarvan de kandidaat-antwoorden voorbeelden zijn (Houtkoop-Steenstra 1990:145). Deze kandidaat-antwoorden worden zo geïntoneerd en syntactisch gestructureerd, dat duidelijk wordt gemaakt dat dit alleen maar voorbeelden zijn en dat er ook andere antwoorden denkbaar zijn.

Kort samengevat werden in dit eerdere onderzoek de volgende vijf structuren beschreven (V verwijst naar vraag, A naar kandidaat antwoord):

1.	[V, A1↑ofA2↑]-format	: Is hetA↑ of B↑
2.	[V, A1↑ofuh]-format	: Is hetA↑ of uh
3.	[V, A1 of wat]-format	: Is het A↑ of wat
4.	[V, A1↑ of A2↑ of]-format	: Is het A↑ of B↑ of
5.	[V, A1↑, A2↑]-format	: Is het A↑, B↑

Ook in de volgende fragmenten zien we hoe de interviewer een selectie uit de antwoordcategorieën maakt, en die op een conversationele toon als ‘mogelijke’ en ‘willekeurige’ antwoordmogelijkheden presenteert.

5 Bovendien ligt het niet voor de hand dat mensen werkeloosheid als een hoofdbezigheid zullen beschouwen.

[p. 261]

[CP.12]
I 29	Met wie ging u naar dat eerste concert.
	(2.3)
R→	>Dat weet ik niet meer.<
I	Ehm vrienden↑, school↑,
R	Gewoon vrienden, (ja)
I	°Hmhm.°

Misschien dacht de respondent dat hij een naam moest noemen, want op het moment dat de interviewer een paar voorbeelden geeft waaruit duidelijk wordt welk type antwoord hier gevraagd wordt, weet de respondent het antwoord wel.

Als er in het volgende fragment na een korte pauze geen antwoord is gegeven, licht de interviewer het beoogde type antwoord toe aan de hand van een paar voorbeelden, die weer uit de antwoordlijst zijn gehaald:

[CP.48]
I28	En weet je nog om welk genre klassieke muziek het toen ging?
	(.)
I	Was het orkestmuziek↑ of kamermuziek↑
R	Nee, het was orkestmuziek.
I	°Orkestmuziek.°
	((volgende vraag))

Soms presenteren de interviewers al meteen kandidaat-antwoorden nadat ze de vraag stellen. Het blijkt dat ze dit vooral doen bij vragen die regelmatig antwoordproblemen opleveren, zoals bij vraag 11. De respondenten worden niet door middel van de vraagformulering geïnstrueerd dat het hier gaat om de volgende drie categorieën musea: kunstmusea, niet-kunst, zowel kunstmusea als niet-kunst musea.

[CP.81]
I 11	En: wat voor musea werden er bezocht?=
→	=Was dat kunst↑
→	Of van alles↑
R	Nou:::, geen ku:nst.
I	Geen kunst.
R	Nee, speelgoedmuseum↑
I	Wat voor 'n museum er is.

Een bijkomend probleem bij vraag 11 is dat bij vraag 2 ook al sprake is van ‘soorten musea’, waarbij de interviewer de soorten opnoemt: openluchtmusea, scheepvaartmusea, oudheidkamers, en dergelijke. Daarmee wordt de dan geldende betekenis van ‘soorten musea’ aan de respondenten gedemonstreerd. Er is voor de respondenten geen reden om bij vraag 11 ineens een andere betekenis aan ‘soorten musea’ te geven dat bij vraag 2, tenzij de interviewer dat aangeeft, zoals in bovenstaand fragment.

In andere gevallen wordt de vraag, zoals die in de vragenlijst staat, al meteen vervangen dooreen formulering waarin antwoordcategorieën verwerkt zijn. Bijvoorbeeld in onder-

[p. 262]

staand fragment, waarbij de officiële vraag luidt: ‘met wie ging u voor het eerst naar een museum?’. Vóór deze vraag aan de orde is, heeft de respondent al verteld wanneer zij voor het eerst naar een museum is geweest.

[CP.71]
I8→	Was dat met jeouders↑
	Of met de school↑ of zo?
R	N:ee, ik denk dat dat met het m:et een vriend van me was, we waren toen in Leiden.
I	°Met vrienden°.

De interviewer vraagt dus: ‘Was dat met jeouders↑ Of met de school↑ of zo?’. Hij maakt daarmee duidelijk in welke termen het antwoord geformuleerd moet worden. En geheel conform de bedoeling, zegt de respondent dat het om een vriend ging. Dit antwoord wordt dan herhaald in de precieze termen van de corresponderende antwoordcategorie: ‘°met vrienden.°’.⁶

Uit deze en andere niet-getoonde voorbeelden blijkt dat interviewers vlug leren welke vragen antwoordproblemen opleveren. Ze gaan er dan ook vaak snel toe over om duidelijk te maken welk type antwoord er verwacht wordt. In die zin zijn deze interactionele handelingen van de interviewers ook te zien als correcties van de vragenlijstvragen. Voortbordurend op het werk van Schegloff, Jefferson & Sacks (1977) over herstelhandelingen in conversaties, zouden we kunnen spreken van ‘interviewer-initiated questionnaire-repair’.

6 In opvallend veel gevallen herhalen de interviewers het antwoord van de respondent, en ze doen dat veelal in de geprecodeerde termen. Dat geeft zowel de respondent als de onderzoeker een blik op wat het ‘officiële’ antwoord is, en wat er eventueel aan het antwoord van de respondent veranderd wordt.

4.2 Eén antwoordoptie presenteren

In plaats van een selectie uit de antwoordopties op conversationele wijze te presenteren, geven interviewers soms maar één antwoordoptie. Bijvoorbeeld in:

[CP.26]
I 19	Heeft u zelf grammofoonplaten, banden, cd's?
R	Nou, als ik ze allemaal op moet noemen dan ben ik nog wel een paar eh uur bezig.
I→	Het zijn er meer dan honderd in totaal?
R	Ja:, zeker.

Iemand die zoveel platen heeft dat het tellen hem bij wijze van spreken wel een paar uur kost, heeft er dus heel veel (zie Sacks, z.j., over ‘members’ measurement systems’). En voor deze interviewer is dat misschien meer dan honderd. Deze antwoordoptie wordt gepresenteerd als ja/nee-vraag, waarop de respondent dus zowel ‘ja’ als ‘nee’ kan zeggen. En hoewel deze ja/nee-vraag in zoverre sturend is, dat er door de declaratieve syntactische structuur van de uiting een preferentie voor een ‘ja’ -antwoord is ingebouwd⁷ (Abbenbroek 1993), klinkt het antwoord ‘Ja:, zeker’ overtuigend.

In het volgende fragment zien we ook dat, als de interviewer één van de antwoordopties presenteert, die optie gebaseerd is op wat de respondent zelf aan informatie aandraagt:

7 Abbenbroek laat zien dat de spreker bij een declaratief geformuleerde vraag al kennis heeft, of meent te hebben van de bevraagde informatie. Daardoor is een declaratieve vraag niet neutraal meer. Het ontkennen van zo'n vraag wordt dan ook eerder een kwestie van tegenspreken.

[p. 263]

[CP.32]
I 55	En gingen uwouders wel eens naar een museum toen u tien twaalf jaaroud was=
R	=U:h ja: maar niet echt vaak.
I→	Neenee, was dat >twee tot drie keer per jaa:r<, zoiets?
R	Ja:
I	Ja.
R	°Ja vaker echt niet.°

De interviewer suggereert hier ‘twee tot drie keer perjaa:r, zoiets?’ als concretisering van ‘niet echt vaak’. De antwoordcategorie die hieraan vooraf gaat is ‘op z’ n hoogst 1 keer per jaar’. Dat lijkt net iets minder dan niet echt vaak. Dat is meer ‘zelden’ of ‘heel soms’. Toch zou dat hier wel eens het geval kunnen zijn, gezien de reactie van de respondent: ‘°Ja vaker echt niet°’.

Uit andere, hier niet getoonde, fragmenten blijkt dat de betekenis van vage aanduidingen als ‘vaak’, ‘soms’ en ‘een paar’ weinig stabiel is. Als interviewers na een antwoord als ‘een paar’ doorvragen d.m.v. een voorstel, blijkt dat zij dan denken aan ‘ongeveer twee’, of aan ‘twee à drie’ of zelfs aan ‘drie à vier’. En hoewel de respondenten hier meestal mee instemmen, is er één respondent die het voorstel ‘ongeveer twee’ afwijst en uiteindelijk aangeeft dat ze met ‘een paar’ vijf bedoelt.

4.3 Herformuleren van niet-passende antwoorden

Zoals we al eerder zagen, geven respondenten soms een antwoord dat zo geformuleerd is, dat het niet zonder meer registreerbaar is. De interviewer herformuleert zo'n antwoord dan soms in zulke termen dat het past in de antwoordcategorieën. In veel gevallen wordt het oorspronkelijke antwoord daarmee geen geweld aangedaan. Toch blijkt deze procedure gemakkelijk te kunnen leiden tot meer of minder aantoonbaar niet-valide onderzoeksdata. Bijvoorbeeld, in het reeds eerder besproken fragment:

[CP.23]
I	En da:n nog wat achtergrondvragen,
35	wat is momenteel uw hoofdbezigheid?
	(.)
R	Hoe hoe bedoel je?
I	Uh heeft u een betaalde baan↑,
	volgt u eenopleiding↑,
	[bent u werkeloos↑=
R	[Nou nee
	=Na ik werk gewoon.
I→	E- een betaalde baan.
R	°Ja°.
	(...)

Het antwoord ‘ik werk gewoon’ past niet in de antwoordcategorieën, waar een onderscheid wordt gemaakt tussen ‘een betaalde baan’ en ‘onbetaald werk’. De interviewer herformuleert het antwoord nu als ‘een betaalde baan’. Of dit klopt weten we niet, maar de respondent spreekt het niet tegen.

[p. 264]

Op grond van conversatie-analytisch onderzoek naar de preferentie-organisatie van responses (Pomerantz 1984) kunnen er echter kanttekeningen geplaatst worden bij de eventuele gedachte dat zo'n ‘ja’ een instemming met de voorgaande uiting betekent. Hierop wordt nu verder ingegaan.

Wat in dit paper een ‘herformulering’ wordt genoemd, komt sterk overeen met wat Heritage & Watson (1979) een ‘formulation’ noemen. Een herformulering is het eerste paar-deel van een aangrenzend paar (Schegloff & Sacks 1973), in dit geval een herformulering/beslissing-sequentie. De beslissing valt uiteen in twee alternatieven, de bevestiging en de ontkenning. Zoals Heritage & Watson laten zien, is er een preferentie voor een bevestiging van een herformulering boven een ontkenning.

Een geprefereerde response-uiting, zoals een instemming met een assertie of een bevestiging van een herformulering wordt op een andere wijze vormgegeven dan een gedisprefereerde response-uiting (Pomerantz 1984). De gedisprefereerde handeling (bijv. de ontkenning) wordt doorgaans voorafgegaan door vertragingen en aarzelingen (pauzes, ‘nou:’, ‘ja’, e.d.) en schijnbare instemmingen ofwel ‘token agreements’, waardoor de gedisprefereerde handeling achterin de beurt wordt geschoven, en zo wordt uitgesteld. Geprefereerde handelingen daarentegen volgen doorgaans snel op de vorige beurt.

Ook in deze interviews treden niet-instemmingen en ontkenningen doorgaans in een gedisprefereerde beurt-format op.

[CP.81]
I 11	En: wat voor musea werden er bezocht?=
	=Was dat kunst ↑
	Of van alles↑
R→	Nou:::, geen ku:nst.

De respondente vertraagt haar ontkenning met een langgerekt ‘Nou:::’. In onderstaand fragment wordt dat gedaan door een gevulde pauze, gevolgd door een ongevulde pauze: ‘Eh(.)’

[CP.48]
I 6	.hh En het Amsterdam Historisch museum?=
	=Ben je daar wel eens [geweest?
R	[Da dat is een paar jaar geleden.
	(.)
I	Ongeveer drie?
R→	Eh (.) ja >langer<

De Conversatie Analyse legt er de nadruk op dat het concept preferentie geen betrekking heeft op psychologische voorkeuren van gespreksdeelnemers, maar op structurele beurtkenmerken (bijv. Pomerantz 1984, Heritage & Watson 1979, Heritage 1984). Dit neemt mijns inziens echter niet weg dat deze structurele preferentie-organisatie voortvloeit uit een psychologische preferentie voor overeenstemming.⁸ Zoals Bilmes (1988) ook suggereert, leidt de psychologische preferentie voor een bepaald type response ertoe dat een gedisprefereerde response-uiting gekenmerkt wordt door aarzelingen.

8 Zoals Bilmes (1988) ook laat zien, blijken conversatie-analytische auteurs soms zelf ook inconsistent te zijn in hun opvatting over wat er onder preferentie verstaan moet worden.

[p. 265]

Er is reden om aan te nemen dat het onderzoeksinterview voor de meeste respondenten een type sociale interactie is, waarin de psychologische preferentie voor overeenstemming dermate groot is, dat er gemakkelijk ingestemd wordt met zaken die niet (helemaal) juist zijn. Er staat voor respondenten te weinig op het spel om de moeite te nemen onjuistheden en onnauwkeurigheden tegen te spreken en te corrigeren. In deze interviews zijn verschillende momenten waarop respondenten instemmen met suggesties waarvan de correctheid vooralsnog betwijfeld kan worden. Ik zal een paar voorbeelden geven.

[CP.23]
I 6	E:n ik noem een lijstje van Amsterdamse musea,
	wilt uaangeven naar welke u ooit geweest bent.
	(...)
	d- Tropenmuseum↑
	(1.0
R	Ja, dat was lagere school eh (1.2)
	Ja: ja zesde klas of zo weet ( )
I→	Een: jaar of tien. zeg maar.
R→	[Ja,
I	[.hh en e:h dat was met de lagere school?

De interviewer suggereert per implicatie dat de respondent een jaar of tien oud was toen hij in de zesde klas van de lagere school zat. Hoewel dat mogelijk is, is het niet erg waarschijnlijk, maar de respondent stemt er mee in.

Ook in onderstaand fragment stemt de respondent in met een suggestie van de interviewer:

[CP.32]
I 25	dan noem ik nu een aantal zalen in eh >Amsterdam↑ op,
	dan kunt uaangeven of u daarooit geweest bent (0.6)
	voor een muziekuitvoering dan↑, en eh hoe lang geleden
	de laatste keer was↓
R	°Hm mm°.=
I	=Muziektheater?
	(...)
R	U:h nee ja ben 'k geweest.= =Eén keer.
	En u:h (2.0) °°Wanneer was dat? °° (2.0)
	Het was net open. Toen.
	(1.0)
I→	°Tot° een jaar of drie geleden of zo?=
R→	=Ja °zoiets°.
I	°Ja.°

Misschien dat de respondent het zich niet herinnert, maar het muziektheater werd in september 1986 geopend, terwijl het interview in de zomer van 1992 plaats vond. Dat maakt het onwaarschijnlijk dat de respondent ‘°Tot° een jaar of drie geleden of zo?’ in het Muziektheater was.

[p. 266]

De volgende respondent krijgt een uitspraak voorgelegd over moderne kunst:

[CP.42]
I 17	E:h ik leg een viertal uitspraken voor over moderne kunst.
	Zou u van elke van deze uitspraken w:illenaangeven of u
	’t daar meeeens bent,niet mee eens bent, of er misschien
	geen mening over heeft.
	(1.1)
R	Ja:↑
I	Daar gaat ie hoor. Kunst is heel belangrijk als middel om totdenken aan te zetten.
R	Wa? PARdon?
I	Kunst is heel belangrijk als middel om tot denken aan te zetten.
R	Heel belangrijk (.) als middel (.) om tot denken?
I	Ja? (.)aan te zetten.
R	Ehm, wat filo(h)sofisch. ((lacht))
I	((lacht))
R	Eh een belangrijk middel tot denken
	(0.5)
I	Moet ik even een kunstwerk neerzetten? Wie weet helpt het?
R	Ja. Ehm (1.2) Beetje moeilijke vraag, 's effe over denke.
	E:::::h herhaal 'm nog 's even. Want dan- [
I	[Kunst is heel
	belangrijk als middel om tot denken aan te zetten.
R→	J::a.
I→	Ja. Daar ben je meeeens.
	Moderne kunst interesseert me niet omdat (...)

Hoewel het ‘J::a’ van de respondent een inleiding had kunnen zijn op iets wat geen instemming is, concludeert de interviewer dat de respondent het met de stelling eens is, en die spreekt dit niet tegen. Dit ondanks het feit dat ‘geen mening’ een adequatere vertaling lijkt voor hetgeen de respondent naar aanleiding van deze stelling zegt. Merk hierbij ook op dat de interviewer na haar conclusie ‘Ja daar ben je mee eens.’ meteen doorgaat met de volgende vraag, waarmee ze de respondent de gelegenheid ontneemt om zijn ‘J::a’ te definiëren als het begin van een niet-instemming.

Heritage & Watson beschrijven hoe met formuleringen van de kern van het voorgaande vaak delen van de geformuleerde uitingen zijn weggelaten, terwijl andere delen bewaard blijven. Dat zien we ook vaak in deze interviews gebeuren. Opvallend is echter hoe gemakkelijk de respondenten zo'n gedeeltelijke herformulering vervolgens bevestigen, bijvoorbeeld:

[CP.42]
I10	Hoe vaak bent u met de lagere schoolklas naar een museum geweest?=
R	=Nou::: (1.8) ik denk zo'n één, twee, ja (2.1)
	twee keer misschien↑ Drie kee:r↑=
I→	=°Twee keer↓°
R→	Ja:.

[p. 267]

Zoals dat vaak in deze serie interviews gebeurt, is de respondent uiterst terughoudend in het geven van een eenduidig antwoord (vgl. Schaeffer et al 1993). Desalniettemin accepteert hij het eenduidige en stellige ‘°Twee keer↓°’ van de interviewer.

Zoals blijkt geven respondenten soms een niet-passend antwoord, dat vervolgens door de interviewer worden geherformuleerd tot een antwoord dat wel past in een van de antwoordcategorieën. In dat proces kan het oorspronkelijke antwoord worden getransformeerd tot een antwoord waarvan onduidelijk is of het een juiste ‘vertaling’ is. Het moge duidelijk zijn dat het herformuleren van antwoorden daardoor een belangrijk element is in de interactionele constructie van sociale feiten.⁹ De feitelijkheid van de feiten, zoals die in tabellen gepresenteerd worden als resultaten van kwantitatief sociaal-wetenschappelijk onderzoek, moet dan ook altijd onder dat voorbehoud gezien worden.

9 Dit geldt eveneens voor interviews in andere institutionele settings, bijvoorbeeld journalistieke interviews (Heritage & Watson 1979, Heritage 1985), medische consulten (Houtkoop 1986, 1993) en psychotherapeutische consulten (Davis 1986, de Boer 1991). In medische en psychotherapeutische consulten spelen herformuleringen soms een cruciale rol in de uiteindelijke definitie van klachten en diagnoses.

5 Conclusie

In de literatuur over interviewen wordt er stilzwijgend vanuit gegaan dat de vragen zo geformuleerd zijn dat er een antwoord op komt dat registreerbaar is. Zoals duidelijk is geworden, is dat niet beslist het geval. De interviewers blijken dan een aantal interactionele middelen te hebben om alsnog een antwoord te genereren dat ze kunnen verwerken.

De manieren om een antwoord te genereren, zoals die hier besproken zijn, zijn volgens de literatuur over hoe een interviewer zich moet gedragen verboden. Het zijn overtredingen van de interviewregels. Het hoeft ons dan ook niet te verbazen dat uit allerlei onderzoek, waarin wordt nagegaan in welke mate interviewers zich aan de interviewregels houden, blijkt dat het daarmee soms ernstig gesteld is. De percentages geconstateerde regelovertredingen lopen soms op tot boven de 40% van alle vragen en doorvragen die interviewers stellen (Brenner 1982, Dijkstra et al, 1985).

Deze overtredingen worden om twee reden als bezwaarlijk gezien. In de eerste plaats schaadt het de standaardisatie van het meetinstrument. Als we, in de tweede plaats, zulke uitingen bekijken vanuit een bepaald perspectief, dan zijn het heel vaak sturende vragen. En daarmee tast een interviewer de validiteit van het uiteindelijke antwoord aan.

Wat leert het hier besproken onderzoek ons nu met betrekking tot het half-open gestandaardiseerde onderzoeksinterview? De preferentie-organisatie van responses, die veroorzaakt dat respondenten gemakkelijk in stemmen, of lijken in te stemmen, met niet-correcte suggesties en herformuleringen, leidt tot onderzoeksdata waarvan de validiteit niet zonder meer vast staat. Als interviewers, al dan niet noodgedwongen, de standaardisatie loslaten, geldt voor onderzoeksdata die op deze wijze verkregen zijn, dan ook de ethnomethodologische slogan ‘Treat facts as accomplishments’.

Wat een analyse zoals deze duidelijk kan maken, is dat vragen in gestandaardiseerde half-open interviews zo geformuleerd moeten zijn, dat ze de respondent moeten instrueren welk type antwoord er verwacht wordt. Veel van de hier optredende regelovertredingen worden veroorzaakt doordat de vragen in dat opzicht soms gebreken vertonen. De gedetailleerde analyse van een paar interviews in de pilotfase van een onderzoek, is daarom ook een goede manier om formuleringsfouten in de vragenlijst op te sporen.

[p. 268]

Bibliografie

Abbenbroek, N. (1993). Voorinformatie en de formulering van vragen. Een onderzoek naar de verschillen tussen interrogatieve en declaratieve vragen. Doctoraalscriptie Taalbeheersing, Universiteit Utrecht.

Bilmes, J. (1988). The concept of preference in conversation analysis. Language in Society 17, 161-181.

Boer, F. de. (1991). Problem formulation in first encounters in psychotherapy. Paper for the Conference on Current Work in Ethnomethodology and Conversation Analysis, Amsterdam, 1991.

Brenner, M. (1982). Response effects of ‘role-restricted’ characteristics of the interviewer. In W. Dijkstra & J. van der Zouwen (eds.). Response behavior in the survey interview. New York, Academic Press, 131-165.

Button, G. (1992). Answers as interactional products: two sequential practices. In P. Drew & J. Heritage (eds.), Talk at work. Interaction in institutional settings. Cambridge, Cambridge University Press, 212-235.

Davis, K. (1986). The process of problem (re)formulation in psychotherapy. Sociology of Health & Illness 8, 44-74.

Dijkstra, W., van der Veen, L. & van der Zouwen, J. (1985). A field experiment on interviewer-respondent interaction. In M. Brenner et al (eds). The research interview: uses and approaches. New York, Academic Press, 37-63.

Emans, B. (1986). Interviewen. Theorie, techniek en training. Groningen, Wolters-Noordhoff.

[p. 269]

Foucault, M. (1966). Les mots et les choses. Editions Gallimard.

Fowler, F.J., & Mangione, T.W. (1990). Standardized survey interviewing: Minimizing interviewer-related error. Newbury Park, Sage.

Heritage, J. (1984) Garfinkel and ethnomethodology. Cambridge, Polity Press.

Heritage, J. (1985). Analyzing news interviews: aspects of the production of talk for an overhearing audience. In T.A. van Dijk (ed.). Handbook of Discourse Analysis, vol. 3. Discourse and Dialogue. New York, Academic Press, 95-117.

Heritage, J.C. & Watson, D.R. (1979). Formulations as conversational objects. In G. Psathas (ed.) Everyday language. Studies in ethnomethodology. New York, Irvington, 123-163.

Houtkoop-Steenstra, J.P. (1986). Summarizing in doctor-patient interaction. In T. Ensink et al (eds.), Discourse analysis and public life. Dordrecht, Foris, 201 -221.

Houtkoop-Steenstra, J.P. (1993). Samenvatten in arts-patiënt interactie: linguïstische vorm, sequentiële positie en interactionele functie. Subsidie-aanvraag NWO-Stichting Taal, Spraak en Logica.

Houtkoop-Steenstra, J.P. (1990). Normative and analytical perspectives on interviewing techniques. In H. Pinkster & I. Genee (eds.) Unity in Diversity. Dordrecht, Foris, 133-151.

Houtkoop-Steenstra, J.P. (1991). Hoe een gesloten vraag toch open kan zijn. Tijdschrift voor Taalbeheersing, 13, 3, 185-197.

Houtkoop-Steenstra, J.P. (1994). Meeting both ends. Between standardization and recipient design. Te verschijnen In P. ten Have & G. Psathas (eds.) Situated order; studies in the social organization of talk and embodied activities. University Press of America.

Jefferson, G. (1989). Preliminary notes on a possible metric which provides for a ‘standard maximum’ silence of approximately one second in conversation. In D. Roger & p. Bull (eds.). Conversation; an interdisciplinary perspective. Clevedon, Multilingual Matters, 156-197.

Mazeland, H. (1992). Vraag/antwoord sequenties. Amsterdam, Stichting Neerlandistiek.

Mazeland, H., Huisman, M. & Schasfoort, M. (te versch.). Negotiating categories in travel agency calls. In A. Firth (ed.) Negotiations in the workplace. Schuster.

Pomerantz, A. (1984). Agreeing and disagreeing with assessments; some features of preferred/ dispreferred turn shapes. In J.M. Atkinson & J. Heritage (eds.) Structures of social action. Studies in Conversation Analysis. Cambridge, Cambridge University Press, 57-102.

Pomerantz, A. (1988). Offering a candidate answer. In Communication Monographs 55, 360-373.

Sacks, H. (1972). An initial investigation of the usability of conversational data for doing sociology. In D. Sudnow (ed.), Studies in social interaction. New York, Free Press, 31-74.

Sacks, H. (1987). The preference for agreement and contiguity in sequences in conversation. In G. Button & J.R.E. Lee (eds.). Talk and social organisation. Avon, Multilingual Matters, 54-69.

Sacks, H. (z.j.). On members’ measurement systems, (mimeo, UCLA).

Schaeffer, N.C., Maynard, D.W. & Cradock, R. (1993). Negotiating certainty: uncertainty proposals and their disposal in standardized survey interviews. CDE Working Paper 93-25.

Schegloff, E.A. (1972). Notes on a conversational practice: formulating place. In D. Sudnow (ed.), Studies in social interaction. New York, Free Press, 75-119.

Schegloff, E.A. & Sacks, H. (1973). Opening up closings. In Semiotica 7, 289-327.

Schegloff, E.A., Jefferson, G. & Sacks, H. (1977). The preference for self-correction in the organization of repair in conversation. In Language 53, 1, 361-383.

Schuman, H. & Presser, S. (1981). Questions and answers in attitude surveys. Experiments on question form, wording, and context. Orlando, Academic Press.

Smit, J.H., Dijkstra, W & van der Zouwen, J. (1994). Suggestief interviewergedrag in survey onderzoek: een experimenteel onderzoek naar de gevolgen voor de kwaliteit van de gegevens. Paper voor de Zesde Sociaal-wetenschappelijke Studiedagen. 7 & 8 april 1994. Amsterdam

[p. 270]

Suchman, L. & Jordan, B. (1980). Interactional troubles in face-to-face survey interviews. In Journal of the American Statistical Association 85, 409, 232-241.

Wijffels, J., van den Bergh, H. & van Dillen, S. (1992). Het sturend effect van vragen met voorbeeldantwoorden. Tijdschrift voor Taalbeheersing 14, 2, 136-148.

De vragenlijstvragen

5 HOE VAAK BENT UIN HET AFGELOPEN JAAR (sinds vorig jaar maart) NAAR EEN MUSEUM GEWEEST?

1	geen één keer
2	1 of 2 keer
3	3 of 4 keer
4	5,6 of 7 keer
5	8,9 of 10 keer
6	meer dan 1 o keer

8 MET WIE GING U DIE EERSTE KEER NAAR EEN MUSEUM?

1	met de lagere school (door naar vraag 10)
2	met school voortgezet onderwijs
3	met ouders
4	met broers en/of zussen en overige familieleden
5	met vrienden en kennissen
6	alleen

10 HOE VAAK BENT U MET DE LAGERE SCHOOLKLAS NAAR EEN MUSEUM GEWEEST?______ keer

11 WAT VOOR SOORT MUSEA WERD TOEN BEZOCHT?

1	kunstmuseums
2	geen kunstmuseums
3	zowel kunstmuseums als andersoortige museums

19 HEBT U ZELF GRAMMOFOONPLATEN, BANDEN OF CD'S, EN ZOJA, HOEVEEL IN TOTAAL?

1	geen
2	1 -10 platen/banden
3	11-50platen/banden
4	50-l00platen/banden
5	meer dan 100 platen/banden

21 HOE VAAK BENT U IN HET AFGELOPEN JAAR (sinds vorig jaar maart) NAAR EEN CONCERT OF MUZIEKUITVOERING GEWEEST?

0	geen een keer
4	één à twee keer
3	drie à vijf keer
2	vijf à tien keer
1	meer dan tien keer

[p. 271]

28 WEET U NOG WELK GENRE MUZIEK BIJ UW EERSTE KLASSIEKE CONCERTBEZOEK WERD UITGEVOERD?

1	klassieke orkestmuziek
2	klassieke kamermuziek
3	opera
4	operette
5	anders, namelijk

29 MET WIE GINGUTOEN NAAR DAT EERSTE CONCERT?
((zie vraag 8 voor antwoordopties, HH))

35 WAT IS MOMENTEEL UW HOOFDBEZIGHEID?

1	ik heb een betaalde baan
2	ik heb onbetaald werk
3	ik ben werkeloos
5	ik volg nog een opleiding
4	ik ben huisvrouw/man

55 GINGEN UW OUDERS WEL EENS NAAR EEN MUSEUM TOEN U 10-12 JAAR OUD WAS?

1	nooit (door naar vraag 57)
2	op z'n hoogst een keer per jaar
3	twee tot drie keer per jaar
4	meer dan drie keer per jaar

Transcriptiesleutel

.	Een punt wordt gebruikt als een uiting hoorbaar af is.
,	Een komma wordt gebruikt als een uiting hoorbaar nog niet af is.
?	Vragende intonatie.
↑↓	Een stijgende resp. dalende intonatie van de laatste lettergreep.
woord	Het onderstreepte woord of woorddeel wordt met extra nadruk uitgesproken.
woord	‘Woord’ wordt sneller uitgesproken dan de omringende delen.
◦woord◦	Relatief zacht uitgesproken woord.
WOORD	Relatief luid uitgesproken woord.
woo:rd	Een dubbele punt geeft klankverlenging aan. Hoe meer tekens, hoe langer de uitspraak.
woo-	Afgebroken woord of zinsdeel.
(.) (1.0)	Een pauze van minder dan 0.3 seconden, resp. van 1.0 seconde.

[p. 272]

A. de [woorden	De haakjes geven het punt in A's uiting
B. [ja maar	aan waar B begint te spreken.
A. de woorden. =	De uiting van B sluit in de tijd
B. =Ja maar	naadloos aan op die van A.
woo(h)rd	Het woord wordt lachend uitgesproken.
((lacht))	Opmerking van de transcribent
(woord)	Waarschijnlijk ‘woord’.
(...)	Niet weergegeven deel van de tekst.