Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 12

[p. 132]

Discussie
Sequentiële redundantie en leren lezen
R.J. van Rijnsoever

Reactie op: P. Reitsma & V.H.P. van Daal. Effecten van sequentiële redundantie in de eerste fasen van het leren lezen. In: Tijdschrift voor Taalbeheersing 11, 1989, p. 204-214

Reitsma en van Daal (1989) doen verslag van een replicatie-onderzoek van een experiment dat ik in mijn proefschrift heb beschreven (van Rijnsoever 1988). Het betreffende experiment gaat over de ontwikkeling van orthografische kennis bij kinderen van groep 3. In het onderstaande zal ik eerst de essentie van het oorspronkelijke experiment weergeven en vervolgens reageren op Reitsma en van Daal.

Orthografische kennis is kennis van de regelmaat in de opeenvolging van letters in woorden. Lezers maken, zo wordt verondersteld, bij het lezen van woorden gebruik van die kennis. De orthografische regelmaat wordt in wetenschappelijk onderzoek vaak geoperationaliseerd in termen van de frequentie waarmee letters of lettergroepen op bepaalde posities in de woorden van een taal voorkomen. Ze zal het bigram en of er (een bigram is een lettergroep van twee letters) vaker voorkomen aan het einde van woorden (bijvoorbeeld in zaken en groter) dan aan het begin daarvan. Een positie- en woordleng- tespecifieke frequentie van een bigram wordt positionele bigramfrequentie (PBF) genoemd. Orthografische regelmaat, geoperationaliseerd in termen van PBF, staat bekend onder de naam sequentiële redundantie. De gedachte die aan deze operationalisatie ten grondslag ligt, komt erop neer dat wordt verondersteld dat hoog frequente lettergroepen door lezers als een eenheid kunnen worden verwerkt, maar dat laag frequente lettergroepen worden verwerkt als een opeenvolging van losse letters.

In mijn onderzoek heb ik gebruik gemaakt van een letterstreeptaak. De kinderen kregen een lijst met woorden met de opdracht de letter e aan te strepen overal waar deze voorkwam. Het bleek dat e's die deel uitmaken van lettergroepen met een hoge gemiddelde PBF door de kinderen veel vaker worden gemist dan e's in lettergroepen met een lage gemiddelde PBF. Deze bevinding mag worden geïnterpreteerd als een effect van kennis van sequentiële redundantie. Het verschijnsel doet zich al voor bij kinderen van groep 3, waaruit ik concludeer dat de ontwikkeling van sequentiële redundantie al zeer vroeg aanvangt.

Zoals gezegd hebben Reitsma en van Daal dit experiment gerepliceerd en op basis van hun bevindingen mijn onderzoek bekritiseerd. Hun kritiek komt erop neer, dat ik de bigram- tellingen heb verricht op een verzameling woorden ontleend aan voor volwassenen geschreven teksten, namelijk het corpus van Uit den Boogaart (1975). Bovendien heb ik als stimuli woorden gebruikt als ernstig en bordes, die jonge kinderen waarschijnlijk nog nooit geschreven hebben gezien en die voor hen dus een frequentie van nul hebben. De daarin voorkomende PBF's, aldus Reitsma en van Daal, kunnen daarom moeilijk als een voor kinderen valide operationalisatie van sequentiële redundantie worden beschouwd.

[p. 133]

Onderzoek naar orthografische regelmaat wordt in veel gevallen verricht met pseudowoorden als stimuli. Pseudowoorden zijn betekenisloze klank- of letterreeksen die, voor zover het letterreeksen betreft, zijn gevormd in overeenstemming met de orthografische structuur van de taal. Een voordeel van dergelijke stimuli is dat een eventueel effect van de orthografische regelmaat niet als een effect van de factor ‘woordbetekenis’ kan worden geïnterpreteerd. Het zal duidelijk zijn dat het in dit geval gaat om stimuli die de proefpersonen nog nooit hebben kunnen zien. Tegen deze achtergrond is de opmerking van Reitsma en van Daal dat ik stimuli gebruik die de kinderen nog nooit hebben kunnen zien, irrelevant. Het gaat immers om de vraag of de stimuli orthografische patronen bevatten die de kinderen hebben geabstraheerd van leesmateriaal dat zij tot dan toe hebben gelezen. Wel relevant is daarom de vraag of de frequenties van de PBF's in het leesmateriaal van volwassenen overeenkomen met de frequenties van de PBF's in de door kinderen gelezen teksten.

Reitsma en van Daal hebben hun kritiek nader uitgewerkt in drie subvragen die in het nu volgende apart aan de orde zullen worden gesteld. De eerste subvraag komt overeen met de door mij hierboven geherformuleerde vraagstelling.

De eerste vraagstelling van Reitsma en van Daal (1989) betreft de vraag of de frequenties van PBF's van mijn stimulusmateriaal overeenkomen met de frequenties van die PBF's in door kinderen gelezen teksten. Om deze vraag te kunnen beantwoorden hebben zij deze frequenties berekend in twee door kinderen gelezen tekstbestanden. Eén bestand bestond uit de teksten die door eersteklassers tot januari waren gelezen. Het tweede bestand bestond uit teksten die de kinderen tot juni van het schooljaar hadden gezien. Omdat de woorden van het januari-bestand korter bleken dan de woorden van mijn stimulusmateriaal (het januari-bestand bevatte uitsluitend woorden van vier of minder letters, terwijl het stimulusmateriaal van van Rijnsoever uitsluitend vijf-, zes- en zeven letterwoorden bevatte), was het voor Reitsma en van Daal niet mogelijk een woordlengte- en positiege- bonden vergelijking van PBF's te maken. Om toch een indruk te kunnen krijgen hebben zij in het januari-bestand de frequenties van de PBF's berekend zonder rekening te houden met woordlengte en positie. In het juni-bestand kwamen wel woorden van vijf, zes en zeven letters voor, zodat de vergelijking daar geen problemen opleverde. De resultaten van de vergelijking komen grofweg hierop neer, dat de frequenties van de PBF's van het januari-bestand niet overeenkwamen met die van de PBF's van mijn stimulusmateriaal. Met betrekking tot het juni-bestand pakt de vergelijking positiever uit: de frequenties komen wel overeen wat betreft de PBF's van de tweede lettergreep van woorden, maar niet wat betreft de eerste lettergreep daarvan. Het geheel van de tellingen overziend, aldus Reitsma en van Daal, dringt de conclusie zich op dat selecties van stimulusmateriaal uit teksten voor volwassenen niet kunnen worden gebruikt voor onderzoek bij beginnende lezers.

Ik heb in mijn proefschrift op pagina 9 gedocumenteerd dat in de literatuur over sequentiële redundantie een onderscheid wordt gemaakt tussen tellingen waarbij rekening wordt gehouden met woordlengte en positie enerzijds en tellingen waarbij deze factoren geen rol spelen anderzijds. De zin van dit onderscheid blijkt uit onderzoek: onderzoeksgegevens laten zien dat bevindingen wel correleren met positionele en woordlengte-specifieke tellingen maarniet met absolute tellingen. Kortom, positionele en woordlengte-specifieke tellingen blijken een relevante taalpsychologische factor, maar absolute tellingen blijken

[p. 134]

dat niet. Tegen deze achtergrond is het duidelijk dat de vergelijking tussen het januari- bestand van Reitsma en mijn stimulusmateriaal een vergelijking is tussen onvergelijkbare grootheden. Conclusies kunnen aan deze vergelijking dan ook niet worden ontleend. De vergelijking tussen het juni-bestand en mijn stimulusmateriaal laat geen heldere conclusie toe: de tellingen komen voor een deel overeen en voor een deel niet. De conclusie is dat Reitsma en van Daal op grond van hun bevindingen geen conclusie kunnen trekken.

De tweede vraag van Reitsma en van Daal was de vraag naar de betrouwbaarheid van mijn bevindingen. Zij hebben, gebruik makend van mijn experiment 3, het onderzoek met andere proefpersonen gerepliceerd. Zij verkregen vrijwel exact dezelfde resultaten. Ze hebben deze echter niet toegeschreven aan een effect van de factor PBF, maar getracht deze als gevolg van een factor positie te interpreteren. Reitsma en van Daal hebben namelijk geconstateerd dat de doelletter in enkele woorden van één van beide experimentele condities één of twee posities meer naar rechts stond dan in de andere conditie. Posities en bevindingen correlerend vonden zij een correlatie van .55, waaruit ze concluderen dat de resultaten niet alleen aan een effect van de factor PBF maar ook aan een effect van de factor positie kunnen worden toegeschreven.

De bevindingen van een aantal experimenten uit mijn proefschrift ondersteunen de hypothese van Reitsma en van Daal dat positie een rol speelt in letterstreeptaken, niet: in de experimenten 3, 4 en 8, waarin doelletters fors in positie verschillen maar met betrekking tot andere variabelen zijn gecontroleerd, wordt géén effect van positie gevonden. Een duidelijker aanwijzing dat positie géén rol speelt in letterstreeptaken, lijkt moeilijk te bedenken. Het is dan ook duidelijk dat de post hoc correlatie van Reitsma en van Daal, gebaseerd op minitieuze verschillen tussen een aantal woorden niet als een adequate basis voor de interpretatie van de bevindingen kan worden beschouwd.

Het derde probleem van Reitsma betrof de vraag of effecten, verkregen met stimuli ontleend aan leesmateriaal voor volwassenen, ook zouden kunnen worden verkregen met stimuli ontleend aan leesmateriaal voor kinderen. Om deze probleemstelling te onderzoeken stelden Reitsma en van Daal twee lijsten samen, één met woorden van drie letters en één met woorden van vier letters. De PBF's van de bigrammen van deze woorden worden berekend op basis van door de kinderen tot op het moment van het onderzoek gelezen teksten. De woorden van drie letters hadden alle de e op de tweede positie en waren van het type MKM. De woorden van vier letters waren van het type MKKM. De KK-combinatie was in alle woorden een ie, zodat de e in alle MKKM-woorden op de derde positie stond. De helft van de experimentele woorden had een hoge gesommeerde PBF, de andere helft had een lage gesommeerde PBF. Reitsma en van Daal vonden in een letterstreeptaak met de e als doelletter geen verschil tussen de experimentele condities van beide lijsten. Zij concludeerden hieruit dat óf de kinderen nog geen orthografische kennis hadden opgedaan óf de letterstreeptaak ongeschikt was voor onderzoek naar orthografische kennis.

De bevindingen van Reitsma en van Daal moeten worden geïnterpreteerd als een gevolg van artefacten van hun onderzoeksopzet. De doelletter bijvoorbeeld staat in alle stimuli van beide experimentele condities op dezelfde positie, zodat de proefpersonen in de gelegenheid zijn de aandacht exclusief op die positie te richten. Het gevolg hiervan is dat een verschil tussen de experimentele condities dan niet meer in de bevindingen tot uitdrukking kan komen.

[p. 135]

De lijst met vierletterwoorden van Reitsma en van Daal bevat een tweede factor die verhindert dat effecten van verschillen tussen de condities goed naar voren kunnen komen. Alle doelletters in deze lijst maken onderdeel uit van een ie. Deze ie kan in die lijst als markeerpunt van de e functioneren. Bovendien bevat de lijst van 120 woorden veertig woorden met een ie (zonder andere woorden met een e) en dat valt natuurlijk op. Daar komt bij dat de PBF van deze ie in de verschillende condities identiek is: alle experimentele condities bestaan uit vierletterwoorden met het bigram ie op de tweede en derde plaats. Concluderend kan worden gesteld dat de experimentele condities van Reitsma en van Daal meer overeenkomsten dan verschillen vertonen zodat het geen verbazing behoeft te wekken dat zij geen verschil tussen condities hebben kunnen vinden.

Reitsma en van Daal vermelden in hun conclusies dat hypothesen over de ontwikkeling van orthografische kennis op basis van mijn onderzoek kunnen worden bevestigd noch ontkracht. Ik meen echter hierboven aannemelijk te hebben gemaakt dat zij in geen van hun vraagstellingen adequate argumenten tegen mijn onderzoeksopzet of bevindingen hebben kunnen inbrengen. Mijn bevindingen en interpretaties kunnen daarom op basis van het replicatie-onderzoek van Reitsma en van Daal niet worden verworpen. Ik wil daarbij onderstrepen dat ik in mijn bevindingen niet alleen sta. In mijn inleidende deel I heb ik uitvoerig aandacht besteed aan onderzoek dat anderen reeds hebben verricht. Uit vergelijking van de resultaten van dit onderzoek met mijn bevindingen is gebleken, dat mijn bevindingen uitstekend sporen met wat anderen reeds naar voren hebben gebracht. Wanneer Reitsma en van Daal aan het einde van hun publicatie aanbevelen naar andere geschikte taken te zoeken teneinde de door mij veronderstelde ontwikkelingen te kunnen traceren, verwijs ik hen naar het in mijn inleidende deel I beschreven onderzoek dat de achtergrond voor mijn experimenten is geweest.

Heeft mijn verhaal een moraal? Repliceren is meer dan het herhalen van een onderzoek.

Bibliografie

Van Rijnsoever, R.J., Spelling en leren lezen. Proefschrift Katholieke Universiteit Nijmegen, 1988

Uit den Boogaart, Woordfrequenties in geschreven en gesproken Nederlands. Utrecht, 1975