Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 10

[p. 259]

Vaardigheden in de juridische opleiding: een overzicht
F.B.M. Kunneman

In de jaren zeventig en tachtig is aan de meeste juridische faculteiten een vorm van vaardighedenonderwijs tot stand gekomen. Een belangrijke aanzet tot deze ontwikkeling is gegeven op een bijeenkomst van de Nederlandse Juristenvereniging in 1972 over de juridische opleiding. Algemeen werd daar de noodzaak benadrukt van méér methoden tegenover minder kennis in de juridische opleiding.

Onderstaand overzicht geeft een indruk van het vaardighedenonderwijs dat op het ogenblik aan juridische faculteiten in Nederland gegeven wordt. Ter inleiding dient hierbij het volgende te worden opgemerkt.

-	Het overzicht is samengesteld op basis van studiegidsen, syllabi en ander lesmateriaal. De gegevens zijn mondeling bevestigd door studieadviseurs en docenten inleiding tot de rechtswetenschap. Ik houd me aanbevolen voor kritische opmerkingen en actualiserende gegevens.
-	Het overzicht is bijgewerkt tot en met juni 1988.
-	Aan verschillende faculteiten bestaan verschillende definities van, en opvattingen over vaardighedenonderwijs. Daarom is per faculteit afzonderlijk aangegeven welke onderwerpen er aan de orde komen. Uiteraard kunnen dezelfde onderwerpen ook op verschillende manieren worden behandeld. In het overzicht komt dit niet tot uitdrukking.
-	Op het gebied van vaardigheden gebeurt ook het nodige impliciet, bijvoorbeeld in het kader van de verschillende juridische specialismen, zoals het oplossen van juridische casus, het houden van een kort betoog en het analyseren van teksten. Deze impliciete vorm van vaardighedenonderwijs komt in het overzicht niet aan bod.
-	Aan sommige faculteiten wordt ook nog enig vaardighedenonderwijs gegeven in ‘mentorgroepen’ Het gaat dan meestal om basale vaardigheden zoals het gebruik van wetgevingsbundels, bibliotheekgebruik enzovoort.
-	Aan sommige faculteiten worden keuzevakken gegeven over onderwerpen die onder de noemer ‘vaardigheden’ kunnen vallen. Een voorbeeld is het keuzevak ‘Rechtspraktijk’ aan de U.v.A. In dit overzicht zijn alleen vormen van vaardighedenonderwijs opgenomen waarmee in beginsel alle studenten bereikt worden. In de praktijk vindt dit onderwijs vooral in de propedeuse plaats.

Overzicht van vaardighedenonderwijs
aan juridische faculteiten in Nederland

Rijksuniversiteit Groningen (RUG)
Vorm:	verplichte cursus
omvang/studie-belasting:	100 uur (12 bijeenkomsten van 2 uur)
onderwerpen:	spreekvaardigheid; schrijfvaardigheid, leesvaardigheid (arresten en andere juridische teksten);
	bibliotheekvaardigheden; casusoplossen; regelgeving

[p. 260]

afsluiting:	bibliotheektoets; het maken van een werkstuk in (sub-) groepsverband (3 à 4 mensen per groep)
bijzonderheden:	er is een aparte syllabus ‘juridische vaardigheden’; ‘casusoplossen’ is onderdeel van een blok rechtsvinding van 4 weken.
Vrije Universiteit Amsterdam (VU)
vorm:	verplicht project voor 1 ste jaars studenten; thematisch onderwijs
omvang/studie-belasting:	143 uur (inclusief ‘mentorgroepen’)
onderwerpen:	leren samenwerken; schriftelijke en mondelinge uitdrukkingsvaardigheid aan de hand van thema's zoals: ‘maatregelen tegen discriminerende politieke partijen?’
afsluiting:	schriftelijke rapportage door subgroepen
bijzonderheden:	bij het vak ‘Encyclopedie der Rechtswetenschap’ (met name bij ‘Encyclopedie I’) geeft men een algemene en summiere oriëntatie op het gebied van vaardigheden (‘landkaart’); hierbij wordt aandacht gegeven aan het onderwerp ‘juridisch argumenteren’. Omvang: 40 à 60 uur.
Universiteit Van Amsterdam (U.V.A.)
vorm:	verplicht project voor 1 ste jaars studenten; interdisciplinair, thematisch onderwijs: ‘Encyclopedisch Project’
omvang/studie-belasting:	165 uur
onderwerpen:	integratie van positiefrechtelijke en niet-positiefrechtelijke vakken aan de hand van thema's zoals ‘gelijkheid’ en ‘discriminatie’; daarbij wordt ook aandacht gegeven aan spreekvaardigheid, schrijfvaardigheid en sociale vaardigheden
afsluiting:	werkstuk in (sub-) groepsverband
bijzonderheden:	waarschijnlijk start met ingang van studiejaar '89/'90 een nieuwe cursus vaardigheden met in totaal drie onderdelen, die over de hele studie verspreid zijn. Het hier besproken ‘Encyclopedisch Project’ zal in gewijzigde vorm deel gaan uitmaken van deze cursus.
Rijksuniversiteit Utrecht (RU)
vorm:	verplichte cursus parallel aan het juridisch propedeuseonderwijs (het ‘lint’); men heeft in Utrecht blokonderwijs.
omvang/studie-belasting:	220 uur (inclusief de ‘integratiecasus’)
onderwerpen:	hanteren wetteksten; analyseren rechterlijke uitspraken; argumenteren/formuleren; methoden van casusoplossen; juridische informatica
afsluiting:	door tussentoetsen, alsmede door het in groepsverband maken van een ‘integratiecasus’
bijzonderheden:	dit programma start in augustus 1988 en is een grondig gewijzigde

[p. 261]

	versie van een vaardighedencursus die in voorgaande jaren is gegeven.
	In het nieuwe programma probeert men het vaardighedenonderwijs nadrukkelijker te verbinden met de thema's die in het juridisch propedeuseonderwijs aan de orde komen.
Rijksuniversiteit Leiden (RUL)
vorm:	verplicht practicum in 2 delen: ‘Practicum I’ en ‘Practicum II’; ‘Practicum I’ wordt parallel gegeven aan het vak ‘Inleiding tot de rechtswetenschap’; ‘Practicum II’ is een zelfstandige cursus
omvang/studie-belasting ‘Practicum I’:	275 uur (waarvan ± 175 uur inleidingsonderwijs en ± 100 uur vaardighedenonderwijs; t.b.v. vaardigheden 12 bijeenkomsten van 2 uur)
omvang/studie-belasting ‘Practicum II’:	150 uur (gedurende 8 weken 2 bijeenkomsten per week van 2 à 2,5 uur)
onderwerpen ‘Practicum I’:	hanteren wetteksten; analyseren rechtspraak; argumentatie; het schrijven van betogende teksten
onderwerpen ‘Practicum II’:	het methodisch leren oplossen van casusposities op het gebied van het privaatrecht, het strafrecht en het bestuursrecht
afsluiting ‘Practicum I’:	tentamen multiple-choice/essay; het vaardigheden-onderdeel wordt vooral in de essay-vragen getoetst
afsluiting ‘Practicum II’:	tentamen: het opstellen van een gemotiveerd betoog m.b.t. een grote casuspositie
bijzonderden:	beide practicum-onderdelen zijn met ingang van cursusjaar '86/'87 tamelijk ingrijpend gewijzigd; er is een aparte syllabus voor ‘Practicum II’
Erasmus Universiteit Rotterdam (EUR)
vorm:	keuzevak (‘Juridisch practicum’)
omvang/studie-belasting:	100 uur (kontakturen: 13 x 2 collegeuren)
onderwerpen:	schriftelijke uitdrukkingsvaardigheid; het analyseren en schrijven van betogen
afsluiting:	tussentijdse individuele opdrachten (6x); eindopdracht: analyseren en samenvatten van een betoog en naar aanleiding daarvan zelf een stuk schrijven
bijzonderheden:	het is mogelijk dat het keuzevak op termijn een verplicht vak wordt. Om dit vak op te zetten, te ontwikkelen en te verzorgen, is een werkgroep opgericht waarin onder meer drie neerlandici zitting hebben

[p. 262]

Katholieke Universiteit Nijmegen (KUN)
vorm:	er is geen apart studieonderdeel ‘vaardigheden’; het vaardighedenonderwijs maakt nadrukkelijk deel uit van en is inhoudelijk verbonden met het inleidingsonderwijs.
omvang/studie-belasting:	het inleidingsonderwijs beloopt in totaal 400 uur; naar schatting is daarvan ongeveer 100 uur aan vaardighedenonderwijs toe te rekenen.
onderwerpen:	het vaardighedenonderwijs wordt gegeven aan de hand van rechterlijke uitspraken; deze worden gelezen, samengevat, geanalyseerd, enzovoort.
afsluiting:	onderdeel van de inleidingstoets is een rechterlijke uitspraak die moet worden geanalyseerd en het uitgangspunt vormt voor vragen op het gebied van vaardigheden
bijzonderheden:	voor 2de en 3de jaarsstudenten zijn er (verplichte) studieonderdelen over juridische informatiesystemen, het schrijven van teksten, alsmede een oefenrechtbank.
Katholieke Universiteit Brabant (KUB)
vorm:	er is geen apart studieonderdeel ‘vaardigheden’; het vaardighedenonderwijs wordt gegeven als onderdeel van de verschillende vakken in de propedeuse en in de doctoraalfase; met name ‘taalvaardigheid’ wordt gegeven in het kader van de inleiding/encyclopedie
omvang/studie-belasting:	op het totale aantal uren van de inleiding (280) beloopt het onderdeel ‘vaardigheden’ 40 à 50 uur. Volgens de normen van de faculteit moet binnen elke vak minstens tien à vijftien procent van de beschikbare tijd aan vaardigheden worden besteed
onderwerpen:	het leren lezen en analyseren van juridische teksten zoals arresten en wetgeving; het juridisch formuleren van standpunten en problemen
afsluiting:	bij de inleiding/encyclopedie wordt het vaardighedenonderdeel niet apart getoetst. Bij sommige andere vakken wel.
Rijksuniversiteit Limburg (RL)
vorm:	thematisch onderwijs in blokvorm, met gedurende de gehele studie zeer veel aandacht voor vaardigheden
omvang:	moeilijk te schatten. ‘Calculated guess’: ongeveer éénvierde gedeelte van de totale studietijd wordt aan vaardigheden besteed
onderwerpen:	analyseren van teksten (wetgeving/jurisprudentie); onderhandelen; het schrijven van teksten; contracten maken; casus oplossen; argumenteren; vergadertechniek
afsluiting:	zogenaamde ‘bloktoetsen’; het schrijven van opstellen (gemiddeld drie per jaar gedurende de hele studie)

[p. 263]

De hierboven gepresenteerde gegevens kunnen als volgt in schema worden gebracht:

	RUG	VU	UVA	RU	RUL
Vaardighedenonderwijs	ja	ja	ja	ja	ja
Organisatievorm	verpl. cursus	verpl. proj.	verpl. proj.	verpl. cursus	pract. I en II
Omvang/studielast	100 uur	143 uur	154 uur	220 uur	250 uur
Contacturen	12x2 uur	24 uur	20 uur	40 uur	12x2 uur
					8x2x2 uur
Verpl. aanwezigheid	neen	ja	ja	ja	neen
Literatuur	eigen syllabus	eigen mat.+v.Eem.	eigen mat.	eigen mat.	eigen mat.
Afsluiting/examen	bibl. toets (groeps) werkst.	schr. rap. (subgr.)	werkst. (subgr)	tuss. toets integr. casus	m.c. en essay-tentamen

	EUR	KUN	KUB	RL
Vaardighedenonderwijs	ja	ja	ja	ja
Organisatievorm	keuzevak	bij inl. onderw.	bij alle vak	in de hele studie
Omvang/studielast	100 uur	100 uur	15%	(25%)
Contacturen	13x2 uur	pm	pm	pm
Verpl. aanwezigheid	neen	neen	neen	ja
Literatuur	eigen mat.+v.Eem.	eigen mat.	eigen mat.	eigen mat.+v.Eem.
Afsluiting/examen	ind. en eindopdr.	nvt	nvt (bij inl.)	bloktoets opst.

Figuur 1: Vaardighedenonderwijs aan juridische faculteiten in Nederland

Toelichting bij figuur 1:

In de figuur zijn per faculteit een aantal formele gegevens over vaardighedenonderwijs opgenomen. Dit betreft de organisatievorm (projectvorm of cursusvorm), de met het onderwijs gemoeide studielast, het aantal contacturen, het bestaan van een eventuele aanwezigheidsplicht bij het onderwijs, de literatuur (eigen materiaal of een bestaand boek - met name wordt ‘Argumenteren voor juristen’ door Van Eemeren e.a. gebruikt) en tenslotte de wijze waarop het vaardighedenonderwijs wordt afgesloten.

De volgende varianten van vaardighedenonderwijs blijken te kunnen worden onderscheiden:

[p. 264]

a	Studievaardigheden. Hieronder kunnen worden verstaan het hanteren van wetteksten, het bibliotheekgebruik, het lezen van arresten en het computergebruik (beginselen).
b	Sociale vaardigheden. Hieronder kunnen worden verstaan vergadertechnieken, het werken in (sub-)groepen en onderhandelen.
c	Taalvaardigheden. Hieronder kunnen worden verstaan het schrijven en analyseren van teksten, het betogen en kennis nemen van (beginselen van) argumentatietheorie en logica.
d	Juridische vaardigheden. Hieronder kunnen worden verstaan het oplossen van casus, het maken van contracten, het leren regelgeven, de ‘oefenrechtbank’ en het zich eigen maken van bijzondere juridische toepassingen in de informatica.
	Per variant en per faculteit is hieronder aangegeven welke onderwerpen bij het vaardighedenonderwijs aan de orde komen.

		RUG	VU	UVA	RU	RUL	EUR	KUN	KUB	RL
A	Studievaardigheden (juridische) basisvaardigheden
1	hanteren wetteksten	X	X	X	X	X	X	X	X	X
2	bibliotheekgebruik	X	X	X	X			X		X
3	leren lezen van arresten	X	X	X	X	X	X	X	X	X
4	beginselen computergebruik				X			X		X
B	Sociale vaardigheden
1	vergadertechniek									X
2	werken in (sub-)groepen	X	X	X	X		X	X		X
3	onderhandelen									X
C	Taalvaardigheden
1	het schrijven van teksten	X	X	X	X	X	X	X	X	X
2	het analyseren van teksten		X		X	X	X	X	X	X
3	betogen		X		X		X	X		X
4	argumentatietheorie/logica		X		X	X	X			X
D	Juridische vaardigheden
1	casusoplossen	X	X	X	X	X	X	X	X	X
2	oefenrechtbank							X		X
3	contracten maken									X
4	regelgeving	X			X					X
5	rechtsinformatica		X		X					X

Figuur 2: varianten van vaardigheidsonderwijs

[p. 265]

Uit deze gegevens kunnen ondermeer de volgende conclusies worden getrokken.

-	Aan alle juridische faculteiten in Nederland wordt vaardighedenonderwijs gegeven. Het meest expliciet geeft men vaardighedenonderwijs aan de Rijksuniversiteit Limburg, het minst expliciet aan de Universiteit van Amsterdam en de Katholieke Universiteit Brabant.
-	Op het gebied van sociale vaardigheden gebeurt nog niet zoveel, op het leren werken in sub-groepjes na.
-	Het leren omgaan met computers in een juridische context staat nog in de kinderschoenen.
-	Op het gebied van taalvaardigheden doet men het meest aan de Vrije Universiteit, de Rijksuniversiteit Utrecht en de Erasmusuniversiteit Rotterdam.