Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 10

[p. 155]

Boekbeoordeling
M.L. Komter

Bespreking van H. Houtkoop-Steenstra, Establishing Agreement. An analysis of proposal-acceptance sequences. Dissertatie Universiteit van Amsterdam. Foris, Dordrecht, 1987
1 Inleiding

In haar proefschrift: ‘Establishing Agreement’ analyseert Houtkoop voorstel-acceptatie sequences in telefoongesprekken. Een voorstel wordt omschreven als een klasse handelingen zoals: verzoek, aanbod, uitnodiging etc. Houtkoop maakt hierbij onderscheid tussen een verzoek om directe actie (‘immediate proposal’), en een verzoek om ache op een later tijdstip (‘remote proposal’). Een ‘immediate proposal’ genereert volgens Houtkoop een drie-delige sequentee: het voorstel, de acceptatie en de erkenning (acknowledgement); een ‘remote proposal’ genereert een vijfdelige sequentie: het verzoek, de acceptaie, het verzoek om bevestiging, de bevestiging en de erkenning. De analyse van deze vijf-delige sequentie vormt het hoofdbestanddeel van het onderzoek.

Een van de methodologische claims van de Conversatie Analyse is dat er niet wordt uitgegaan van vooropgestelde theorieën of modellen, maar dat men zich vanuit een strikt empirisch perspectief laat leiden door de data. De overtuigingskracht van deze benadering ligt onder andere in het feit dat de lezer de analyses zelf kan venfiëren met behulp van het gepresenteerde materiaal. In deze bespreking zal de nadruk liggen op de confrontatie van de uitspraken die Houtkoop doet over de voorstel-acceptatie sequenties, met het door haar gepresenteerde materiaal.

2 De vijf-delige sequentie

Een probleem van veel conversatie-analytische onderzoeksverslagen is, dat de onderzoekers de keuzes die ze maken bij de selectie van het materiaal en bij de beslissingen over de lengte van de gepresenteerde fragmenten, niet motiveren. Zoals Houtkoop terecht opmerkt gaat men er bij beschrijvingen van ‘adjacency pairs’ (zoals bijv, vraagantwoord sequences) vanuit, dat de lengte van deze sequences vanzelf spreekt, en dat men daarom niet hoeft te laten. zien wat er daarna gebeurt (p.40). Dit verhindert dat de lezer zelf conclusies kan trekken uit het materiaal. Een dergelijk probleem kan echter ook worden aangetroffen in het proefschrift van Houtkoop. Hoewel zij met enige stelligheid verklaart dat ‘remote proposals’ meestal een vijfdelige sequentie genereren, zijn er in de plus minus 160 voorbeelden die worden voorgelegd, slechts 5 te vinden die corresponderen met het prototype, en nog eens 4 die erop lijken. Een groot gedeelte van de voorbeelden die zouden kunnen passen in het schema wordt afgebroken na stap drie.

Bovendien blijkt dat ‘remote proposals’ meestal dienst doen als inleiding op de afsluiting van het telefoongesprek (p. 140). De vijfde stap van de sequentie wordt dan ook meestal gevolgd door: ‘dag’, ‘tot ziens’ etc. van beide sprekers. Als dat zo is, waarom heeft Houtkoop dan niet besloten dat er sprake is van een zes- of zevendelige sequentie?

[p. 156]

Van belang wordt dan de argumentatie van Houtkoop voor de orientatie van de deelnemers op de vijf-delige sequentie. Omdat de eerste drie stappen in het boek de meeste aandacht krijgen, zullen die hier nader worden besproken.

3 Het voorstel

Houtkoop hanteert voor het begrip ‘voorstel’ een zeer globale definitie: verzoek, aanbod, uitnodiging, afspraak etc. (pp. l, 4, 62). Alleen het tijdstip waarop de voorgestelde handeling moet worden uitgevoerd dient als criterium voor het onderscheid tussen de twee soorten voorstellen: de ‘immediate proposal’ en de ‘remote proposal’.

De bespreking van de ‘immediate proposal’ dient voornamelijk als contrast met de analyse van de ‘remote proposal’. Als wij naar de uitwerking van de ‘immediate proposal’ kijken, blijkt dat het hier gaat om voorstellen die aan het begin van een telefoongesprek worden gedaan door de opbellers die iemand anders aan de telefoon vragen (p. 145). Hieruit volgt dat de algemene definitie van het begrip ‘voorstel’ in ieder geval niet opgaat voor de ‘immediate proposal’, omdat het hier niet gaat om afspraken, uitnodigingen etc.

Aan de andere kant doen zoals gezegd de ‘remote proposals’ voornamelijk dienst als inleiding op de afsluiting van het gesprek. Dit betekent dat niet alleen de vorm en functie van de op deze verzoeken volgende sequenties van belang zijn, maar vooral de plaats die zij innemen in het gesprek.

Bij de analyse van de ‘remote proposal’ komt Houtkoop eerst tot de conclusie dat een voorstel kan veranderen in een afspraak (p. 119), en later blijkt een voorstel uit te lopen op een aanbod (p. 130) of een belofte (p. 157). Dit geeft aan dat voor de deelnemers de distinctie tussen voorstel en afspraak, aanbod of belofte wel degelijk relevant is.

Het materiaal dat Houtkoop presenteert had dus in ieder geval aanleiding moeten geven de definitie van ‘voorstel’ nader te preciseren, waarbij, vanwege het belang van de plaats van het ‘voorstel’ in het gesprek, een pragmatische omschrijving beter vervangen had kunnen worden door een gespreksorganisatorische.

4 De acceptatie

Wat betreft stap twee van de sequentie stelt Houtkoop dat er een voorkeur is voor acceptatie van het voorstel, met als voornaamste kenmerk de ‘full acceptance form’ (zoals: prima, okee, geen probleem etc.). Dat wil zeggen dat een ‘weak acceptance form’, zoals bijvoorbeeld een antwoord als ‘ja’ of ‘oh’ op het voorstel, een gedeeltelijke herhaling van het voorstel of een pauze na het voorstel, door de deelnemers wordt behandeld als onvoldoende evidentie om door te gaan met de volgende stap.

Als we dan kijken naar de voorbeelden elders in het boek, is het niet moeilijk een aantal voorbeelden te vinden die de beweringen tegenspreken (bijv.: 116, 121, 124, 126, 134, 153, 155, 156). Hieruit blijkt dat in veel gevallen het materiaal geen aanleiding geeft de ‘full acceptance forms’ te beschouwen als voorkeursreactie.

Dit hoeft nog niet te betekenen dat Houtkoop ongelijk heeft. In haar analyses van de ‘weak acceptance forms’ laat zij goed de subtiele wijze zien waarop de deelnemers onderhandelen over de betekenis van hun gezamenlijke bezigheden. Zij had echter wel de ‘afwijkende’ gevallen moeten bespreken. Ook al was zij dan misschien niet tot andere conclusies gekomen, zij had in ieder geval haar sequentie-schema's op een minder stellige manier beschreven. Nu lijkt het erop alsof zij alleen die voorbeelden heeft bestudeerd, die haar model ondersteunen.

[p. 157]

5 Het verzoek om bevestiging

De derde stap in de sequentie lijkt de belangrijkste. Immers, deze stap bepaalt of een drie-delige sequentie wordt uitgebreid tot een vijf-delige. Het prototype dat wordt gepresenteerd gaat als volgt:

1.	A:	Maar kom hier naar toe, dan kunnen we 't er allemaal even rustig over hebben.
2.	B:	Prima.
3.	A:	Ja?
4.	B:	Ik kom zo even bij je langs.
5.	A:	Okee. Tot zo.
	B:	Mazzel.
		(de transcriptie is enigszins vereenvoudigd)

Was die derde stap er niet geweest, dan had het zo kunnen gaan:

1.	A:	Maar kom bier naar toe, dan kunnen we 't er allemaal even rustig over hebben.
2.	B:	Prima. Ik kom zo even bij je langs.
3.	A:	Okee. Tot zo.
	B:	Mazzel.

De derde stap bestaat meestal uit: ‘Ja?’. Houtkoop noemt deze uiting in haar prototype een verzoek om bevestiging. In de loop van de analyse kent zij echter verschillende andere functies toe aan de derde stap. De meest uitgebreide behandeling van stap drie kan gevonden worden op blz. 144. Hier worden vier functies voor deze stap beschreven, die hierarchisch geordend zijn. In de eerste plaats kan stap drie ruimte bieden voor verdere vragen, ten tweede kan het een verzoek om bevestiging zijn, ten derde kan het een plek zijn om andere onderwerpen aan de orde te stellen, en ten vierde kan het fungeren als aanloopje voor het beëindigen van het gesprek. Met de hierarchische ordening van deze functies wordt waarschijnlijk bedoeld dat de eerste optie (het ruimte bieden voor verdere vragen) de belangrijkste orientatie is, en dat men, alleen als er verdere vragen zijn, besluit de derde stap op te vatten als ‘verzoek om bevestiging’ enzovoort. Dit betekent dat stap drie pas in de tweede instantie geldt als ‘verzoek om bevestiging’ en niet, zoals het model aangeeft, als belangrijkste orientatie van de deelnemers.

Ik vraag mij overigens af of Houtkoop's neiging om vooral die voorbeelden te presenteren die haar model ondersteunen, haar hier ook parten heeft gespeeld Sinds ik hear proefschrift heb gelezen let ik in mijn eigen telefoongesprekken op, om te ontdekken of die vijf-delige sequentie inderdaad zo vaak voorkomt in de omstandigheden die Houtkoop schetst. Het is mij opgevallen dat die derde stap: ‘Ja?’ inderdaad veel voorkomt als er aan het eind van het gesprek afspraken gemaakt worden, maar ook vaak niet. Dit is natuurlijk geen ‘hard bewijs’, omdat deze uitwisselingen zo snel voorbij zijn dat het moeilijk is goed te reconstrueren wat er gebeurd is. Maar toch lijkt mij de ‘verkorte’ driedelige sequentie die ik hierboven heb getoond heel plausibel als afsluiting van een telefoongesprek. Het lijkt mij erg onwaarschijnlijk dat dit soort afsluitingen niet in Houtkoop's materiaal zitten. Zij geeft weliswaar enkele voorbeelden (145 en 146) waar de derde stap afwezig is, maar die worden toch aangegrepen als ondersteuning van het vijf-delige sequentie-schema.

[p. 158]

6 Tenslotte

De stelligheid waarmee Houtkoop beweert dat een ‘remote proposal’ een vijf-delige sequentie genereert nodigt de geïnteresseerde lezer uit het gepresenteerde materiaal nader te onderzoeken. Dan blijkt dat er veel voorbeelden zijn te vinden die Houtkoop's analyses tegenspreken. Bovendien spreekt Houtkoop zichzelf tegen in de analyse van de belangrijke derde stap van de sequentie. Tenslotte kan de kritische lezer zich afvragen hoeveel materiaal gemakshalve buiten beschouwing is gebleven.

Het belangrijkste bezwaar tegen het proefschrift is de afwezigheid van twijfel. Houtkoop heeft ontegenzeggelijk een interessant verschijnsel in telefoongesprekken geïndentificeerd, en in haar beschrijvingen ervan klinkt een groot enthousiasme voor haar ontdekkingen. Dit is misschien de reden dat zij zich heeft afgesloten voor twijfels omtrent de werkelijke status van haar model. Juist het zoeken naar anomalieën en tegenvoorbeelden maakt onderzoek zo'n intrigerende bezigheid.

Een verdienste van het boek is de minutieuze aandacht waarmee de raadselen van de sequentie worden ontrafeld. Hiermee heeft Houtkoop een alledaags, tot nu toe onopgemerkt verschijnsel zichtbaar gemaakt en aangeboden ter discussie.