De Tijdspiegel. Jaargang 71

[p. 170]

Literaire kroniek.

Nico van Suchtelen. De tuin der droomen. Comedie der liefde in vijf bedrijven. Uitgegeven door de Maatschappij voor Goede en Goedkoope lectuur. - Amsterdam, Nederl. Bibliotheek, No. 255.

Zonder twijfel een interessant onderwerp, dat aan Jhr. van Suchtelen de stof verschafte voor een tooneelwerk: de flirt.

En een onderwerp dat bijkans onuitputtelijk is in het verleenen van nieuwe intriges: de flirt, die meer te gissen dan te begrijpen geeft, die met een blik of een handdruk de fundamenten waarop wij het gebouw van onze rechtschapenheid optrokken, doet schudden; de flirt, waarvan de dichter Kloos even goed als van de zee had kunnen zingen dat zij zich uitdrukt in duizenderlei lijning; de flirt, die òf amusement is, òf levens voorwaarde, òf beide tegelijk, die den leugen drapeert met waarheidjes, en de waarheid met leugentjes, zóó dat ze niet meer van elkaar te onderscheiden zijn; de flirt, die twintig maal op een dag het licht doet wisselen, waarin wij het leven zien; de flirt, die voor ons, arme mannen, das Räthsel Weib àl maar raadselachtiger maakt...

Zulk een sphinx-achtig wezen is Olga Murray, de vrouw, die in deze comedie der liefde de gemoederen in beroering brengt. Zij komt als paying guest in de woning van den jongen kunstschilder Hans Balder, die met zijn noorschen naamgenoot uit Gorter's Mei min of meer gemeen heeft, dat hij blind is. Blind althans voor de ware natuur van zijn nieuwe huisgenoote; hij meent in haar iemand te zien, die zijn kunstenaars-droomen tot werkelijkheid kan maken, tot hij voor de zooveelste maal ontgoocheld wordt. Voor de zooveelste maal, want Dr. van Berlevoort, de huisvriend van de Balders, legt in een onderhoud met Balder's vrouw, den tragi-comischen zielstoestand van den schilder in enkele zinnen treffend bloot:

‘... Waar had je eerst die Beatrice... hoe heette ze ook weer, die van het dak gevallen musch met haar weeige vromigheid en mystiekerigheid... heelemaal niet in zijn lijn, godbewaarme... maar alleen om haar naam werd ze door hem al direct verhemeld... en omdat hij net zoo'n beetje in Dante en de praerafaëllieten ploeterde. Enfin, dat liep gelukkig al heel gauw mis. Toen kwam dat incident met die rustieke barones die een park met wilde varkens hield. In dien tijd leende hij Rousseau van me en las de Bucolica en Hooft. Een maand later ging z'n Amaryl d'r van door met haar palfrenier... wàt ze gelijk had... was een veel passender partij voor haar. Nou, wat was 't daarna? Die melancholieke burgemeestersvrouw met haar leege leven, dat hij, uit pure goedigheid en verkeerd begrepen romantiek, zoo'n beetje probeerde te vullen... Onzin! lukt nóóit... 'n vrouwenziel is je reinste danaïdenvat!... Of hadden we eerst nog die idylle met dat modelletje... dat lieve kind met die diepe, onschuldige oogen dat jelui zoo bestolen heeft?... Toen de typiste bij de kredietbank, óók al om haar oogen... (weemoedig) ja, oogen zijn gevaarlijk... òf de mannen òf

[p. 171]

de vrouwen moesten blind zijn. Dat bleef geloof ik alleen maar bij verholen hunkerende blikken van achter de tralies van haar loketje... vrij platonisch. En nu eindelijk Olga... och, die is eigenlijk volstrekt niet de minste....’

En dan schiet het den dokter nog te binnen, dat hij bij het passeeren van de revue ‘die hysterische typiste’ vergeten heeft, die niet meer temperament bezat dan een pianola!...

Natuurlijk is Hans Balder niet de eenige, die de betoovering van Olga's oogen ondergaat, en er voor bezwijkt. Balder's zwager Oskar, een sportief jongmensch, uitstekend bokser en meester op alle wapenen, wordt tot over de ooren op haar verliefd; zij brengt hem zelfs zoover dat hij waant, haar verloofde te zijn - tot in het vierde bedrijf nòg een amant komt opdagen, een pianist, die ook met haar verloofd blijkt te zijn. Olga, die zich nu plotseling tegenover drie minnaars bevindt, geraakt in een moeilijk parket; doch slagvaardig weet zij hare houding te verdedigen, en den pianist gebruikt zij als middel om er zich geheel uit te redden, door overhaast met hem naar Ostende af te reizen.

Het is duidelijk, dat een gegeven als dit groote moeilijkheden medebrengt. Doet de auteur te veel concessies aan de flirt, dan gaat de fijne nuanceering verloren, waardoor èn de vrouw die haar bedrijft, èn de mannen die zich door onfijn vertoon van coquetterie laten boeyen, te weinig interessant zijn.

Is de auteur omgekeerd te scrupuleus, dan kan een zekere vaagheid van zegging, en daardoor eene onbevredigdheid om oppervlakkig woorden-spel, niet achterwege blijven.

Ik weet niet, of de schrijver deze moeilijkheden wel geheel en al heeft overwonnen. Hier en daar zou men misschien de scherts iets fijner, de flirt iets genuanceerder kunnen wenschen.

‘Combien de raisonnement et de babil vertueux pour coucher enfin avec un homme!’ zeide Madame de Pompadour naar aanleiding van de Nouvelle Heloïse. En zonder dat ik een dergelijke uitspraak - ten opzichte van Rousseau's hartstochtelijken liefdesroman was zij in den mond der vorstelijke courtisane zeker onwettig - naar lokale gesteldheid gewijzigd zou willen toepassen op den tooneel-arbeid van Jhr. Van Suchtelen, ik heb toch nu en dan een lichten twijfel niet kunnen onderdrukken, of een figuur als deze wel het gansche stuk door kan blijven boeyen.

Naarmate ik verder las, werd ik meer bevredigd; langzaam-aan completeert zich deze figuur, treedt zij duidelijker en levens-inniger uit het tragicomische fond van het stuk te voorschijn. Wij leeren deze Olga kennen als een vrouw, wie de flirt is geworden tot een onmisbare behoefte, min of meer zooals men het slachtoffer van morphine of cocaïne wordt.

Met fijnen tact en veel menschelijk-doorvoelde uitbeelding heeft nu de schrijver deze sfeer van spel en ernst, van amusement en levens-noodwendigheid zuiver gehouden, waardoor Olga van lieverlede de aandacht begint te spannen. Interesseeren doet zij van den aanvang af aan, doch er is méér noodig, speciaal voor deze figuur, omdat zij aan den eigenlijken hoofdpersoon zoo nauw verbonden is. En tot de drie andere mannen-figuren evenzeer.

De sportsman, de pianist en de schilder zijn natuurlijk bestemd tot ridders van de droevige figuur. Doordat wij hen evenwel niet geheel en al als slachtoffer van vrouwengrillen zien - immers, Olga-zelve wordt evengoed de dupe van hare jongleur-oefeningen met mannenharten als de drie helden zelven - komen zij ons niet te sullig voor, en daardoor niet tè onbelangrijk om er ons vijf bedrijven lang mede te vermaken.

[p. 172]

Speciaal de verhouding tusschen Olga en den kunstschilder trof mij door menig goed moment. In deze verhouding ligt de eigenlijke kern van het stuk, dat daardoor als geheel gered is: Balder wordt door zijn kunstenaarsziel gevoerd in den tuin der droomen, telkens wanneer hij de onbestemd in hem ronddolende liefde geconcentreerd meent te zien op een vrouw, ofschoon hij bij iedere nieuwe ontnuchtering ziet dat hij louter schimmen van onbereikbaarheid heeft nagejaagd.

Alleen in het vierde bedrijf, in de scène waar Olga zich tegenover de drie mannen bevindt, schijnt mij de situatie eenigszins te veel te naderen tot het kluchtspel-genre. Ik wil allerminst ontkennen dat ook op dit terrein ernstig kunstwerk kan worden opgericht. Maar als de auteur kluchtspel-effecten beoogt, komen er weer andere gedeelten in voor, die hiermede in één stuk moeilijk kunnen samenstemmen. Ik wijs dan op de figuur van Line, Balder's vrouw, die bijna tragisch wordt door haar te zwijgzaam, te passief optreden, en die op het einde bepaald zielig is, als zij haar man verzekert dat zij nu wèl in zijn kunst gelooft...

Toch wordt ook uit deze creatie duidelijk, vooral in het derde bedrijf, een gesprek tusschen Line en haar man, dat de auteur beschikt over diepte en juistheid van psychologische wedergave.

Enkele scènes konden iets meer voltooid zijn, iets breeder uitgesponnen; de dramatische beelding zou er bij gewonnen hebben. Misschien heeft de auteur dit zelf gevoeld en daarom veel, beslist tè veel aanwijzingen voor de mise-en-scène gegeven. Zoo op blz. 77, waar tusschen haakjes staat van den pianist Leo Crause, in gesprek met Balder:

half overtuigd dat er niets tusschen Hans en Olga is, maar voelend dat hij niet achteraf zijn komst als toevallig kan voorstellen.

Aanwijzingen als deze moeten feitelijk overbodig zijn. Die dienen uit het spel te blijken. Evenals op blz. 25:

Olga (niet meer in staat het gesprek in dezen trant voort te zetten).

Als het gesprek compleet en met psychologische juistheid is weergegeven, heeft men deze onmacht van Olga reeds begrepen!

Mijne bedenkingen betreffen slechts onderdeden. Als geheel, als eenheid van psychologisch weergeven is het een mooi stuk werk. Ik wijs nog op de sympathieke figuur van Frits van Berlevoort, den dokter, den eenigen man, die voor Olga's oogen gevoelloos blijkt te zijn. Een komisch hoogtepunt is bereikt in het tweede bedrijf, in een gesprek tusschen Olga en Frits. Olga doet kwijnend, om den dokter voor zich te winnen; deze houdt zich bezorgd, en stelt voor haar te onderzoeken, wat zij na eenig meesterlijk aarzelen toestaat. Dag en uur van het onderzoek worden vastgesteld, maar bij de deur keert de dokter zich nog even om, met de woorden:

‘Apropos, da's waar, dat vergat ik heelemaal, het spijt me erg, maar ik ben Woensdag in stad en kan dus niet zelf bij het onderzoek tegenwoordig zijn... maar... e... laat u dat volstrekt niet afschrikken; mijn assistent is een uiterst bekwaam man,’

waarna hij nog met vermakelijke breedvoerigheid over de zonderlinge gewoonten van zijn assistent begint uit te weiden.

Resumeerende mag men gerust aannemen, dat de drievuldige psychologie: de kunstenaar, de vrouw, de cynicus, deze comedie der liefde vormde tot een belangwekkenden arbeid.

Herman Middendorp.

[p. 173]

Henri Borel. Een Droom. Nieuwe uitgaaf. Uitgegeven door de Maatschappij voor Goede en Goedkoope lectuur. - Amsterdam, Nederl. Bibliotheek, No. 256-257.

Om twee oorzaken is het werk van den heer Henri Borel - een veelgesmaad auteur in onzen tijd, die nog altijd het uit-bloeyende materialisme der werkelijkheids-beschrijving wil vasthouden - mij bijzonder sympathiek.

Vooreerst hebben de personen, die hij ons in zijne boeken tegemoet voert, de wondere intuïtie der wijsheid. Een droom van exotische vroomheid droomt uit zijne werken op, verwant aan de sferen van het oosten, waarin de auteur een levensopvatting heeft gevonden, die men in elk zijner verhalen terugvindt.

Ten tweede treft mij altijd weer in zijne werken de subtiliteit van beschrijving, waardoor hij elke verschijning van natuur tot een openbaring van schoonheid maakt.

Beide eigenschappen zijn zeer aan elkander verwant; in beide gevallen zit er de sterke subjectiviteit van den schrijver achter.

Is dat dan geen nadeel, subjectief te zijn? Men heeft het wel eens als een levensgevaarlijke fout aangewezen in artistiek werk. Over dien tijd zijn we gelukkig al weer heen. Of subjectiviteit een nadeel is of niet, hangt geheel en al van den aard van den schrijver af. Van zijn fijnheid-van-ziel het meest. Is deze aanwezig, dan wijst de intuïtie wel den weg langs de wegen der schoonheid.

Sterke beelding, felle dramatiek, treffen van realiteit moet men in de werken van dezen schrijver niet zoeken.

Noem zijn kunst eenzijdig, ik zal het niet tegenspreken. Er is één thema, dat bij hem telkens terugkeert: het conflict van de schoonheid-zoekende ziel met de brute, niet-begrijpende werkelijkheid. Daarom is er veel wanhoop in zijne boeken: in Het jongetje, in Vlindertje, in Van de Engelen, in Leliane, in Leliënstad. Maar ook veel rust om door intuïtie gevondene verwantheden aan wat eeuwig en onvergankelijk is.

Een Droom, waarvan de Wereld-Bibliotheek thans een herdruk aanbiedt, is gehouden in deze zelfde sfeer. Eigenlijk is het weinig meer dan een rêverie over de bergen en wolken van Tosari, waar de verteedering voor eene vrouw met fijn-aangeduide nuanceering doorheen is gewerkt.

De eigenaardige dagboek-vorm is geheel in overeenstemming met het kader van het werk. In de inleiding schrijft de auteur naar aanleiding van het leven van den hoofdpersoon:

‘Want ik zeg u, hij is gelukkiger geweest met zijn verbeeldingen en fantasieën dan één van ons, verstandige menschen, en in stilte heb ik hem benijd om wat ik nooit zoo kon genieten in mijn grootere wijsheid.

Want gelukkig! o! gelukkig zijn zij, die niet het harde leven zien, maar veilig óprijzen in hun eigen, schoone droomen!...’

Het is waar - men zou de vraag kunnen stellen, of zij niet nòg gelukkiger zijn, die wèl het harde leven zien en toch, na door levens-smarten te zijn heengegroeid, oprijzen in hun eigen droomen van schoonheid, droomen, die dan het hoogere en lagere omvatten in één begrijpen van het leven.

Maar zoover komen zijne sujetten niet. Zij laven zich aan het schoone, dat zich, buiten levens-realiteit om, aanbiedt aan hunne ziel. In de sfeer van menschelijk doen en denken gaan zij onder.

Wat niet wegneemt, dat ook dit boek véél te genieten geeft, waarom ik den herdruk met blijdschap aankondig en de lezing met warmte aanbeveel.

Herman Middendorp.