De Tijdspiegel. Jaargang 35

[p. 165]

Letterkunde.

Scherpe pijlen uit een goedgevulden koker.

‘Nette’ menschen door Jan Holland, Schrijver van ‘Darwinia’. Deventer, W. Hulscher GJzn. 1878. Een deel kl. 8^o.

Dat Jan Holland de roede der satire met kracht weet te gebruiken, is algemeen bekend. Hij doet dit ook in het dagboek van Soepel, - een ‘net’ mensch bij uitnemendheid, - dat hij, door Meester Weetje voor de pers gereedgemaakt en voorzien van ‘eene geleerde verklaring van de woorden: vroom, deftig, galant, lief en net’, onder bovenstaanden titel uitgaf.

Soepel beantwoordt aan zijn naam, want hij is souple: hij weet zich in allerlei bochten te wringen, om een ‘net’ mensch te zijn en te blijven; wat hem volkomen gelukt. Zeer natuurlijk en geleidelijk ontwikkelt zich 's mans levensgeschiedenis: zijn dagboek geeft hiervan eene aanschouwelijke voorstelling. Hij trouwt met de dochter van zijn patroon, neemt zijne effectenzaak over, krijgt een paar kinderen, volgt de gedragslijn van alle ‘nette’ geldmannen, verrijkt zich door aan zijne klanten vijf of zes percent uit te keeren, terwijl hij van hun geld zelf twaalf of twintig trekt, gaat failliet en zet zich dan als rentenier te Laagwater neer. Het kapitaal zijner vrouw was er niet bij ingeschoten, - hiervoor had hij als een ‘net’ mensch gezorgd, - maar in landerijen, hypotheken en solide effecten belegd, zoodat hij daar als een rijk en ‘net’ mensch kan optreden. Hoe hij ouderling en lid van den raad wordt, weder geldzaken doet, opnieuw het vertrouwen wint, speculeert en ten tweeden male als een ‘net’ mensch zijne zaken liquideert, om op ‘Schuilrust’ in Noord-Brabant te gaan leven, - het wordt alles ‘netjes’ in 's mans dagboek ons verteld.

Ook hoe het onder dat alles met vrouw en kinderen gaat, hoeveel of hoe weinig vreugde en eer de ‘nette’ vader aan zijne spruiten beleeft, wat het lot wordt van zijne echtgenoote en eindelijk het zijne

[p. 166]

op het buitentje, door kwaadwilligen ‘Schurkrust’ gedoopt, kunt gij hier lezen.

Het verhaal begint wel niet met eene liefdesgeschiedenis; want Soepel treedt als man en vader aan het begin van zijn dagboek op; maar het eindigt toch met een dubbel huwelijk. Men zou het dus een roman of romannetje kunnen noemen, maar dan met eene strekking, een tendenzroman. Het doel van den auteur was wel een kunstwerk, wat den vorm betreft, te scheppen, maar de eigenlijke bedoeling bleef: eene zedekundige waarheid voor te stellen in eene autobiographie, die Soepel's dagboek ons geeft. Het genre moge niet gedoogen, dat men het toetst aan al de eischen der kunst, er behoort veel kunst toe, om zoo geheel in den geest van een ‘net’ mensch te schrijven; en het dagboek is alles behalve vervelend. Wie het niet amusant of vermakelijk vindt, - behoudens hetgeen hier en daar aan het platte en laffe grenst (iets, waartegen Jan Holland op zijne hoede moet zijn!) - is wel veeleischend.

Satire is hier echter de hoofdzaak, wel te onderscheiden van humor; want Jan Holland's manier om allerlei waarheden in allerlei vormen te behandelen heeft niets gemoedelijks; ‘lagchen met een traan in het oog’ laat hij u niet, veeleer slaat hij vaak een schrillen, sarcastischen toon aan.

Ongenadig krijgen de, volgens Weetje's definitie, ‘nette’ menschen erlangs, met menigen roedeslag zijdelings toegediend aan andere klassen van menschen, die met bedoelde ‘netheid’ niets te maken hebben. Vooral op de beoefenaren der moderne theologie, op moderne dominees en studenten, heeft hij het voorzien; maar als Jochem van Ondere aan Jan Holland de vraag deed, in ‘Van hemel en aarde’ aan Multatuli gedaan, toen hij zijne ‘Vorstenschool’ ter sprake bracht, de vraag: zijt gij waar? is de voorstelling der personen, die gij schildert, waar? geloof ik, dat Jan hierop geen voldoend antwoord zou kunnen geven.

Onder de modernen (‘modernisten’ en ‘modernasters’, zooals de Schrijver de voorstanders der nieuwe richting op Christelijk godsdienstig gebied elders noemt) mogen domkoppen en huichelaars schuilen, onder de theologische studenten dier richting lichtzinnige knapen, die spotten met het heilige; ik laat dit aan zijne plaats. Er zijn domkoppen met en zonder Doctorstitel, huichelaars in alle standen der maatschappij, zedelooze spotters onder allerlei jongelieden; maar ik kom in verzet tegen de wijze, waarop in het boek, dat ik hier aankondig, moderne dominees en studenten worden tentoongesteld, omdat zij niet ‘waar’ is.

Er moge eene oorzaak bestaan van Jan Holland's modernen-haat, hiernaar heb ik niet te zoeken. Wie hij is, of hij ook Jochem van Ondere zich noemt, ik heb er niets mede te maken. Niet wat een auteur is, maar wat hij schrijft is voorwerp van de critiek; en ik beaam ten volle het afkeurend vonnis geveld over heeren en dames, al

[p. 167]

behooren ze tot de corypheeën in de letterkunde, die de schrijvers critiseeren in plaats van hun werk. Ik hoop mij hieraan niet schuldig te maken, blijf bij ‘“Nette” menschen’, en protesteer alleen tegen de onware en onwaardige wijze, waarop in dit boek passim over de modernen gesproken, en een moderne dominee alsmede een moderne student geschilderd worden.

Psychologisch gesproken is Ds. Langswaard onmogelijk, een Gedankending, en Zwijner zulk eene afdwaling van het genre, dat er op de honderdduizend misschien één zoo'n mispunt gevonden wordt. Zulk een exceptie mag niet als type worden gebruikt, om der theologie-studeerende jongelingschap een Seitenhieb te geven.

Uit het dagboek blijkt duidelijk, dat Soepel wel eens iets van dat moderne gehoord heeft, maar er weinig van begrijpt, en dan ook slecht refereert. Als ‘net’ mensch is hij er niet voor, maar ook niet erachter; en hij laat zijn Dominee spreken van ‘onze eigenlijke leer’, zelfs op ‘modern worden’ aandringen, als op een veiligheidsmaatregel!.... Nergens in het boek vond ik iets - bijv. door neef, die het gezonde verstand zoowat vertegenwoordigt - in 't midden gebracht, om zulke absurde dingen, als ten eenen male met de geheele richting der modernen in strijd, tentoon te stellen. Natuurlijk niet, want de ‘nette’ man gaat niet om met menschen van veelzijdige kennis en waarachtigen levensernst: hij weet dus niet beter. Teekende de Schrijver zijn Soepel met opzet zoo, om hem voor te stellen als iemand, die meepraat over dingen, welke hij slechts oppervlakkig van hooren zeggen kent, dan is hij bijzonder goed geslaagd; maar dan doet dit schade aan de satire; dan is de ‘nette’ dagboekschrijver ook niet te vertrouwen, als hij over andere zaken en andere menschen schrijft: zoo min als een waar beeld van den moderne geeft hij ons dan een waar beeld van een ‘net’ mensch.

Ook Meester Weetje geeft in het voorbijgaan een trap aan de moderne theologie, waar hij haar voorstelt als de moeder van ‘het gekibbel over godsdienstlooze school’; een kolossaal anachronisme!....

Οὐδεν γελοῖον ἢ το ϰαϰόν, zette Jan Holland eens als motto boven een opstel (in De Tijdspiegel) over de materialistische richting van onzen tijd; en wie het met Dr. Vitringa eens is, dat de Phantasie ‘als zij gezond is ook godsdienstig is’, en, dat zij dan ‘gezond’ mag heeten, ‘als de door haar geïnspireerde gewrochten der kunst den aanschouwer boven al wat laag, gemeen en dierlijk is verheffen; als zij het zinnelijke zoo idealiseert, dat het met onweerstaanbare kracht de gedachte aan het eeuwige, oneindige, boven alle lage hartstochten en zelfzucht verhevene opwekt’; als zij het afschijnsel van het eeuwige en oneindige - van het ‘goddelijke’ te zien geeft; wie dit met den Dr. eens is, zal het zoeken van en het streven en jagen naar dat goddelijke, zal, in één woord, den godsdienst nooit onder το ϰαϰόν brengen en belachelijk vinden of belachelijk maken. Veeleer zal hij de pogingen waardeeren en

[p. 168]

steunen van hen, die ‘het heimwee naar een boven tijd en ruimte verheven orde der dingen’ (dat, volgens Vitringa, ‘als kern van het gemoedsleven in den mensch ligt’) trachten op te wekken, te leiden, te versterken, opdat het eene redelijke en zedelijke kracht worde, die het zinnelijke veredelt (‘vergoddelijkt’ noemt het Dr. Vitringa) en den mensch tot een waar mensch maakt, een kind van God, in dien zin, waarin Jezus dit was. Dat dit het streven is van de godsdienstleeraren der nieuwe richting is genoeg bekend. Het moest hen vrijwaren tegen schimp en spot van weldenkende mannen, die de door langdurig gebruik tegen Dominees afgestompte pijlen gerust kunnen overlaten aan Jan Rap en alle ‘nette’ menschen.

Kampen, Mei 1878.

J. Hoek.