De Tijdspiegel. Jaargang 34

Onderhoudend.

Freule Marie door Arnold Ising. 's Gravenhage, D.A. Thieme. 1876. Guldens-Editie No. 105.

Eenige jaren geleden kondigde ik ‘Verhalen en Schetsen van Arnold Ising’ (N^o. 80 en 81 der Guldens-Editie) in De Tijdspiegel aan. Ik zeide toen, dat de ‘begaafde novellist’ ‘bij uitnemendheid slag heeft van vertellen’, en, daar hij algemeen bekend is en gewaardeerd wordt, geen aanprijzing in eenig tijdschrift behoeft af te wachten, om gelezen te worden. Na kennismaking met ‘Freule Marie’ neem ik niets van dit gunstig oordeel terug. Deze novelle is eene nieuwe proef van zijn prettigen verhaaltrant. Jammer zelfs, dat hij er geen roman van gemaakt en ons ook te aanschouwen gegeven heeft, hoe de ‘freule’ er toe kwam, het kind van haar ontrouwen geliefde onder hare hoede te nemen. Iets van haar vroeger leven, hare eerste liefde enz., vooral het een en ander uit de jongelingsjaren van den baron, voordat hij naar

[p. 320]

Amerika vertrok, zouden het verhaal meer afgerond hebben...... Men mag echter een schrijver niet hard vallen over hetgeen hij niet gegeven heeft en alleen vragen naar het gehalte van hetgeen hij gaf. Welnu! Men leze de novelle zelve en men zal zien, dat zij eene aangename, onderhoudende lectuur aanbiedt, zeer geschikt voor verpoozing van ernstiger bezigheid.

In spijt van hen, die van aankondigers eene inhouds-opgaaf eischen van de verhalen, welke zij ter sprake brengen, doe ik dit in den regel niet. Voor degenen, die ze reeds gelezen hebben, is het onnoodig, en voor hen, die er nog kennis mede moeten maken, beneemt het te veel van de illusie. Van freule Marie zeide ik boven reeds, dat zij het lot van een kind zich aantrok: zij zelve en dat kind, thans tot volwassen leeftijd gekomen, zijn de hoofdpersonen van de hier geschetste tafereelen. De vader komt uit Amerika terug, en welken invloed hij op beider lot uitoefent...... dat alles vertelt u Ising, natuurlijk met nog velerlei er bij van de personen, met welke hij zijne freule en haar protégé in aanraking brengt.

Geheel overeenkomstig het lichtzinnig karakter van den baron, laat hij den in zijn vaderland teruggekeerden, tot een halven Amerikaan geworden man, allerlei materialistisch-deterministisch gekleurde denkbeelden uitkramen; maar ten bewijze, dat hij zelf het met deze zoogenaamde philosophie niet eens is, legt hij een paar zijner personen bedenkingen hiertegen in den mond, die aan den godsdienst ontleend zijn; en het verhaal eindigt met de verzekering van den would be philosoof: ‘Die gedachte, mijn jongen, die ons leidt door het leven, komt van hooger!’...... Goed zoo, Ising! Beter, indien er nog iets meer van dien ‘godsdienst’ in uw boek te zien ware gekomen! Niet, dat ik of mijne geestverwanten van den novellist verlangen, dat hij zal moraliseeren of theologiseeren, maar omdat hij ver beneden de eischen der kunst blijft, als hij een zeker aantal zoogenaamd fatsoenlijke menschen ten tooneele voert, die allen, zonder onderscheid, met woord en daad toonen ‘met allen godsdienst gebroken te hebben,’ zooals Jan Rap dit noemt. Hoeveel ongeloof, wangeloof, bijgeloof, materialisme, pantheisme, atheïsme..... of hoe die dingen ook heeten mogen, er in de wereld onzer dagen ook zij, de godsdienst is en blijft eene macht, met welker aanwezigheid of afwezigheid de kunstenaar rekening houden moet, wil hij aan de werkelijkheid ontleende, min of meer geïdealiseerde menschen schilderen. Ik ben het volkomen eens met dien spreker, een jurist, die onlangs in het openbaar eene lofrede hield op Thorbecke, en beweerde, dat ‘zonder zedelijke en godsdienstige beginselen niemand op den naam van mensch aanspraak maken (ik spatieer), veel minder iets groots tot stand brengen kan.’ Van die beginselen, - liever noemde ik ze ‘zedelijk-godsdienstige’ dan ‘zedelijke en godsdienstige’ - maar van de door dien redenaar bedoelde beginselen is, God dank! nog genoeg in onze samenleving aanwezig en zelfs werkzaam bij velen uit den be-

[p. 321]

schaafden stand, al zeggen ze met den godsdienst gebroken te hebben. Dit laatste is slechts begripsverwarring. Zij hebben gebroken met het traditioneele geloof, met hunne kerkleer of met godsdienstige begrippen in hunne jeugd op gezag van anderen aangenomen. Te hooghartig, te oppervlakkig of te onverschillig, om te onderzoeken, denken ze niet na en praten mee met de maats, die een hoog woord voeren. Er zijn er echter genoeg onder, die zich schamen zouden iets te doen of te laten in strijd met de boven bedoelde ‘beginselen.’ Ik zou het daarom betreuren, als het onder onze roman- en novellenschrijvers mode werd die beginselen te ignoreeren, of wel de ‘zedelijke’ in hunne personen te laten werken, maar met miskenning van den godsdienstigen grondslag, waarop zij rusten, met welken zij samen gegroeid d.i. één zijn. Ik zeg dit laatste minder met het oog op Ising's ‘Freule Marie,’ dan wel naar aanleiding van een onlangs verschenen roman eener begaafde Vaderlandsche schrijfster. Een der vrouwelijke hoofdpersonen van haar boek is doortrokken van echt christelijke beginselen. Zij brengt ze, vaak met groote zelfverloochening, in praktijk; maar van den godsdienst, met name van den christelijken, wil ze niets weten. Onder de overige karakters komen ook betrekkelijk goede, zelfs voortreffelijke menschen voor, maar dan zijn ze heel of half rechtzinnig in de leer. De minst geloovige of eigenlijk geheel ongeloovige in den roman is de beste, de edelste, de belangelooste persoonlijkheid! Ik kan mij in eene christelijke maatschappij wel zoo iemand voorstellen; een verwezenlijking van het ideaal, dat de godsdienst van Jezus ons voorspiegelt, is zij echter nog niet; veel minder is zij zoo ver gekomen zonder de door dien godsdienst aangeprezen beginselen; maar ik maak er de schrijfster een grief van, dat zij het alternatief stelt: geen òf een min of meer rechtzinnig gekleurd christendom. Zij miskent hierdoor den boom, waarop de zedelijke voortreffelijkheid van hare Eva is gegroeid, en doet zich voor alsof men die vrucht kan hebben zonder dat de boom er geweest is...... of nog is. Het kinderachtige denkbeeld, dat wij het christendom reeds te boven zijn en een hooger, een heerlijker zedelijk ideaal zouden hebben, dan dat van Jezus, kan zij, dunkt mij, niet deelen. Neen, hare Eva had wel van den boom der kennis geproefd en was uit haar paradijs van naïve geloovigheid verdreven; maar zij vergat later te erkennen, dat zij gegeten had van de vruchten van den arbeid, door mannen in het zweet hunnes aangezichts verricht, onder aanvoering van en bezield door den geest van hem, die het begreep, of liever gevoelde, dat godsdienst liefde en liefde godsdienst is. Ising maakt zich aan deze fout niet schuldig. Hij laat zijne freule handelen uit liefde voor haar voormaligen verloofde en uit medelijden met zijn kind; maar van het godsdienstige of ongodsdienstige in haar binnenste, of van het kerkelijke of onkerkelijke van hare levenswijze krijgen wij niets te zien, zoomin bij haar als bij de overige personen van de novelle, behalve in een paar gesprekken met den baron, waarop ik boven reeds doelde. Blijkbaar heeft de schrijver, om in beeld te brengen wat hij

[p. 322]

voorstellen wilde, het godsdienstige element niet noodig gekeurd, en zijne personen gekozen uit een kring van menschen, die zich zoo min mogelijk bemoeien met dat ‘hoogere,’ waarvan ‘de gedachten komen’, en, zooals ik er bijvoeg, waarnaar alle edele naturen streven, het hoogere, namelijk, dat het zedelijk ideaal van menschelijke volkomenheid ons voorspiegelt. Ik geef hem, en alle beoefenaren der kunst, in bedenking, of onze Nederlandsche Maatschappij inderdaad kringen oplevert, die zich zoo laag bij den grond bewegen, en zoo ja, of het dan goed is, d.w.z. aan de eischen der kunst voldoet, zijne gefingeerde persoonlijkheden uitsluitend uit zulke kringen te nemen. Hoe edel freule Marie ook handelt, - waarbij de quaestie of het, uit een maatschappelijk oogpunt beschouwd, goed is of niet, zich het lot van zulke onechte kinderen aan te trekken, onaangeroerd blijft, - maar hoe lief de freule ook handelt, een in allen opzichte lief vrouwenbeeldje vind ik haar nog niet. ‘Zoo zijn er!’ Zeker! Er zijn er echter ook nog genoeg, waarin wat meer degelijkheid zit. Maar ik herhaal, men mag van een schrijver niet meer vragen, dan hij geeft. Ising heeft nu eenmaal zulke dames en heeren willen teekenen, als wij hier vinden, en eene onderhoudende novelle gedicht, die van niet minder gehalte is dan velen in de Guldens-Editie.

Kampen.

j. hoek.