De Tijdspiegel. Jaargang 33

[p. 47]

Paedagogisch.

Zielkunde en Practische Redeneerkunde, door Dittes-Wendel. Groningen, bij J.B. Wolters.
Geschiedenis van de Opvoeding en het Onderwijs, door Dr. F. Dittes, vrij in het Nederlandsch vertaald door J. Versluys. Groningen, bij P. Noordhoff en M. Smit.
Dirck Adriaensz Valcoogh's Regel der Duytsche Schoolmeesters. Met inleiding door Dr. G.D.J. Schotel. 's-Gravenhage, bij Joh. IJkema.

Bij 't lezen van Dittes' paedagogische werken komt ons gedurig Diesterweg voor den geest. Bij beiden dezelfde klare, onbenevelde blik in het opsporen en waardeeren der feiten, hetzelfde juiste, onbevangen oordeel in het toepassen ervan of het afleiden van algemeene waarheden; bij beiden hetzelfde onverschrokken breken met en opzijzetten van overgeleverde wijsheid, die den toets der gezonde rede niet kan doorstaan, al wordt daarbij dan ook de heiligenmantel van 't feilloos-verklaarde aan flarden gereten; door beiden de eerekroon toegekend niet aan het gevonden-hebben maar aan het zoeken, het volhardend en ernstig streven; beiden eindelijk met al de kracht eener heilige overtuiging altoos en altoos weer op den eenigen grondsteen van alle waarachtige geestelijke vorming wijzende: de zelfwerkzaamheid des leerlings, - kennis toch kan niet gegeven, ze moet verworven worden. Hoor beiden aangaande 't laatste punt.

Dittes: ‘Alles wat een mensch zal leeren, moet hij van gronds af en wel zelf leeren. Er is geene lijdelijke (passieve) verstandsontwikkeling, maar alleen eene werkdadige (actieve); zij kan niet in ledigheid verkregen, maar moet door zelfwerkzaamheid verworven worden. Want de ziel is noch een met een' sluier omwonden microcosmos, die slechts onthuld behoeft te worden, noch een blad papier, dat zonder bewustzijn en buiten zijn toedoen doode vormen opneemt, - maar een levend en strevend wezen..... Het werk van opvoeders en onderwijzers met betrekking tot de verstandelijke ontwikkeling van den jeugdigen mensch bestaat enkel in het verschaffen van middelen en gelegenheden tot vorming, in opwekking, leiding en bespoediging van de werking des verstands. Die werking zelve echter verricht het kind.’.... ‘Het meeste en voornaamste moet de leerling zelf doen: de opvoeder is niet de schepper, maar slechts de vroedmeester van het verstand.’ (Dittes-Wendel, Schets der Opvoed- en Onderwijskunde).

Diesterweg: ‘Weg met alle lijdelijkheid in leeren en denken! Niet het weten geeft geestkracht, maar het begrijpen; niet de opgegaarde geheugenkraam, maar 't verwerken met het oordeel; niet de opéénstapeling der leerstof, maar de omzetting ervan; niet het beschouwen, maar het zoeken; niet het gelooven, maar het onderzoeken; niet het

[p. 48]

opnemen, maar het scheppen; niet het klaargemaakte, maar het klaarmaken; niet het napraten, maar het ontleden; niet het nemen, maar het maken.’

Zoowel Dittes als Diesterweg vraagt denkende lezers; - de eerste misschien in nog hoogere mate dan de laatste, want Diesterweg wint het van Dittes in aanschouwelijkheid van uitdrukking.

De beide boeken van Dittes, waarvan ik hierboven de titels vermeldde, vormen met nog twee andere werken van denzelfden schrijver eene reeks van leerboeken, die een volledigen cursus bevatten van opvoed- en onderwijskunde, in den ruimsten zin genomen. Voor eenige weken verscheen daarom van de hand des schrijvers eene zoogenaamde ‘Gesammtausgabe’ onder den titel van Schule der Paedagogik. Deze ‘Schule’ behelst: 1. De Zielkunde. 2. De Practische Redeneerkunde. 3. De Opvoed- en Onderwijskunde. 4. De Methodiek der Volksschool. 5. De Geschiedenis van de Opvoeding en het Onderwijs. In die volgorde wenscht Dittes - en zeker terecht - de verschillende onderdeelen der paedagogische wetenschap behandeld te zien.

‘De Psychologie - of algemeener nog de Anthropologie - is,’ zegt Diesterweg, ‘de grondwetenschap der Paedagogie, zonder welke deze in de lucht zweeft.’ Natuurlijk. Wie, die opvoeden wil, (d.i. den weg banen en effen maken, de geschiktste middelen aanwijzen voor eene geleidelijke zielsontwikkeling, in 't kort: het ontwikkelingsproces der menschelijke ziel bespoedigen) heeft zich niet in de eerste plaats bekend te maken met den aard en de eigenschappen der menschelijke ziel en de wijze, waarop zij werkt? Daarom is ook een cursus over opvoedkunde zonder een voorafgaanden inleidenden cursus over zielkunde een ijdel schermen in den wind, want elke regel voor leerstof, voor methode, voor tucht, enz. vindt enkel en alleen zijne verklaring in de wetten van het denken, het gevoelen, het willen.

Na de Zielkunde komt de Redeneerkunde, d.i. de wetenschap, die zich meer bepaaldelijk bezighoudt met de wetten van het denken en dus de fakkel is, die vóórlicht bij het eigenlijke onderwijs. Tusschen zielkunde en redeneerkunde bestaat dus dezelfde verhouding als tusschen opvoedingsleer en onderwijskunde, namelijk als die van het geheel tot één zijner deelen, als die van het ruimer tot een enger begrip.

Daarop volgt dan de Opvoed- en Onderwijskunde in engeren zin of algemeene beschouwingen over de vorming van het denkvermogen, het gemoed en den wil, en de regels, daaraan ontleend, die den opvoeder in zijn werk moeten leiden.

Vervolgens geeft de Methodiek voor de Volksschool aan den eigenlijken onderwijzer meer practische wenken aangaande de toepassing der algemeene methodeleer op de verschillende leervakken der lagere school.

En eindelijk komt dan de sluitsteen van 't geheel: de Geschiedenis van de Opvoeding en het Onderwijs. Na al 't voorafgaande rijst natuurlijk de vraag in ons op: Welke phasen heeft de wetenschap van

[p. 49]

opvoeding en onderwijs al doorloopen, vóór ze op haar tegenwoordig standpunt kwam, en welke groote denkers en paedagogen hebben het hunne bijgedragen tot eene steeds zuiverder opvatting van het begrip der opvoeding? En op die vraag geeft de geschiedenis der opvoeding het antwoord.

De dus opgesomde paedagogische geschriften van Dittes zijn achtereenvolgens in onze taal overgebracht en wel grootendeels door den heer Wendel, die op de hoogst verdienstelijk bewerkte Schets der Opvoed- en Onderwijskunde (1^ste druk: 1869; 2^de druk: 1874.) de Zielkunde en Practische Redeneerkunde (1875) liet volgen en thans nog arbeidt aan de vertaling van de Methodik der Volksschule, waarvan onlangs het eerste (algemeene) gedeelte in het licht verscheen, dat wel spoedig door het tweede en laatste gedeelte zal gevolgd worden. (Sneek, van Druten). De heer Versluys bewerkte de Geschiedenis van de Opvoeding en het Onderwijs (1874).

't Ligt geenszins in mijn plan, den inhoud, de wetenschappelijke waarde van de Zielkunde en Practische Redeneerkunde of die der Opvoedingsgeschiedenis hier te bespreken; dat zou - vooral wat het eerste boek betreft - ongetwijfeld boven mijne krachten gaan. Ook dient daarop naar mijne bescheiden meening bij eene beoordeeling van deze zielkunde niet in de eerste plaats gelet te worden. Aan eene zielkunde en redeneerkunde voor aankomende onderwijzers en onderwijzeressen dient men vóór alle dingen den eisch te stellen, dat ze uit het groote geheel juist datgene geeft, wat voor den aanstaanden opvoeder van het allergrootste belang is, en verder, dat ze dat belangrijkste langs bevattelijken, aanschouwelijken weg leert, altijd eerst de feiten, dan de waarheden geeft en niet omgekeerd, kortom: dat ze alle afgetrokken bespiegelingen vermijdt. Beantwoordt het boekje van Dittes-Wendel aan dien eisch? Ik kan niet anders dan ja zeggen. En daarom hecht ik groote waarde aan den arbeid van Dittes en laat het gaarne aan een ander over, om met hem of zijnen vertaler strijd te voeren over de beteekenis van een of ander zielkundig verschijnsel of - over de opvatting van een wetenschappelijken term.

De heer Versluys heeft, zooals hij op den titel vermeldt, Dittes' Geschiedenis van de Opvoedingen het Onderwijs vrij vertaald. De vrijheid, die hij gebruikt, is hem niet door iederen beoordeelaar van zijn werk in dank afgenomen. Er is eene vrijheid, die men zich veroorloven kan, ten aanzien van den inhoud van 't boek, dat men overzet, en er is eene vrijheid, die enkel betrekking heeft op den vorm of de inkleeding. Of de heer V. van de eerste niet al te ruim gebruikt heeft gemaakt, in aanmerking genomen, dat hij den naam van Dittes op den titel van het boek laat staan? De plaatsen uit zijn werk, ter staving van dat beweren elders aangehaald, wensch ik hier niet te herhalen.

[p. 50]

De Regel der Duytsche schoolmeesters is - gelijk ook het titelblad vermeldt - eene bijdrage tot de geschiedenis van het schoolwezen in het laatst der 16^de en in het begin der 17^de eeuw. Ieder, die eenig belang in het onderwijs stelt, zal het boekje stellig met onverdeeld genoegen lezen. 't Is uitgegeven door Dr. Schotel, die, behalve de verklaring van eenige verouderde woorden, ook eene korte inleiding geeft, waarin we zoo eenigszins op de hoogte worden gebracht van den tijd, waarin de schoolmeester-rederijker Dirck Adriaensz. Valcoogh leefde en zijne denkbeelden aangaande onderwijs en onderwijzers al rijmende voor zijne medeschoolmeesters van die dagen ten beste gaf.

De oorspronkelijke titel, dien ik ter wille van de curiositeit wil overschrijven, luidt als volgt:

Een Nut ende Profytelijck Boecxken, ghenaemt een Regel der Duytsche Schoolmeesters, die proghie-kercken bedienen. Nu eerst uitghegheven, ende ghepractiseert, door Dirck Adriaensz. Valcoogh, Schoolmeester tot Barsigherhorn.

De inhoud is zoo verscheiden, dat ik waarlijk niet weet, wat het beste tot een proefje van 't geheel te geven. Laat ik maar het begin van alles, namelijk de opdracht nemen. Ziehier:

Eerweerdighe, Vrome, Schoolmeesters wys,
Neemt dit werck in danck, niet gemaect om prys:
Want ter hooger scholen en heb ic niet geweest,
Een yeder punct en leeringhe, dat ghy hier leest,
Witter neerstigh op mercken als de vroede,
Scruteert het te rechte, en suyght het goede,
Ick hope ghy sulter geen quaet in smaken,
Nochtans is er yet gefaelt, geeft my schult der saken:
Want ick heb myn best ghedaen nae mijn scientie
Dit ist myne, een ander brenge voort beter sementie.
T'is den rechten regel der Schoolmeesteren fijn,
Ist dat ghy nacomet de leeringhe mijn,
Ghy sult comen tot grooter lof end' eeren.
Ick can u op dit pas geen meerder leeren,
Want Gods Gheest niet meer gingh openbaren,
Ick gheef u dit tot een Testament, willet wel bewaren.

m. leopold.

Arnhem, Dec. 1875.