Tijd en Mens. Tijdschrift van de Nieuwe Generatie. Jaargang 3

[p. 290/370]

De proppenschieter

Een nieuw hoofdstuk en een nieuwe bekommernis

Zodus, heren van de schoolboeken, bloemlezingen en geschiedenissen in vijf delen van onze literatuur, daar komt een nieuw hoofdstuk in uw zo nuttige standaardwerken. Niemand had er tot op heden wat van gehoord, maar de critiek, zij die ons zo regelmatig op de hoogte houdt van de hele, halve en mislukte meesterwerken, is formeel: onze literatuur telt een nieuwe school en reeds spreekt Urbain Van de Voorde van een nieuwe ‘bekommernis’. Julien Kuypers, Robert Roemans, Paul De Ryck en gij, prof. dr Frank Baur, die de constanten van de Vlaamse literatuur zo goed weet terug te vinden in Gezelle en Gezelle in die constanten, zet uw schrijfmachine klaar en verwittig uw uitgevers: hier zijn de Vlaamse existentialisten.

Mogen vooralsnog tot deze school gerekend worden: André Demedts (dixit Urbain Van de Voorde); Marnix Gijsen met Goed en Kwaad (dixit Hubert Van Herreweghen); Hugo Claus (in De Hondsdagen sterk beinvloed door Sartre volgens een zekere P.D.S. in ‘Vooruit’. Maar zou die man niet beter uitkomen voor zijn naam, alvorens werk van anderen te beoordelen? Is dat geen kwestie van eerlijkheid?); Maurice D'Haese (dixit Urbain Van de Voorde). Voor de schilderkunst: Jan Vaerten (dixit Hubert Lampo); als tijdschrift: ‘Tijd en Mens’ (dixit Veenstra); voor Nederland: P.H. Dubois (dixit M. van der Plas.) Van mezelf durf ik natuurlijk niet spreken: ik heb het existentialisme niet alleen voor het eerst in Vlaanderen bekend gemaakt (volgens de critici, maar ook dat is verkeerd: Mare Eemans in zijn tijdschrift ‘Hermès’, P.G. Van Hecke in ‘Vooruit’ en Pater Dondeyne in ‘Kultuurleven’ hadden voor mij in dit land over existentialisme geschreven, zonder te gewagen van de Leuvense hogeschoolleraar Alphonse de Waelhens), maar met Roerloos aan Zee

[p. 291/371]

heeft het existentialisme ook zijn intrede gedaan in onze letterkunde...

Men zal denken, dat hier voorlopig genoeg namen samen gebracht zijn, maar alles laat voorzien, dat het lijstje nog wel aangevuld zal worden. Men hoeft maar even na te gaan wat er die verschillende critici toe aanspoort om een stel schrijvers van zulke uiteenlopende geaardheid, geestesstrekking en stijlopzoekingen samen te brengen in één hoekje van het letterkundig domein, om te zien, dat zij het niet zeer nauw nemen met de orthodoxie. Is André Demedts een weemoedige, ondanks zijn katholicisme ietwat zwartgallige natuur; stelt Hugo Claus een paar abnormalen voor in een milieu waarvan de perversiteit hem walgt (de reactie van een gevoelig en rechtgeaard mens, zou ik denken); sluit Maurice D'Haese een boek met de woorden ‘Er was niets’, dan is dat existentialisme... Wie wanhopige mensen uitbeeldt, wie noteert hoe een voorbijganger wat spuwsel van zijn vest vaagt, wie aantoont (of vreest, of pijnlijk ervaren heeft, nietwaar Maurice D'Haese?) dat het schone en heilige verzet misschien tot niets heeft geleid omdat het geen nieuw geloof om nadien verder te leven, heeft kunnen brengen, wordt als Sartrist of existentialist gecatalogeerd, moet weer de schoonheid van het leven leren inzien (vooral het kind wordt vaak met die levenswekkende rol bedeeld) en wordt verzocht in een volgend boek ‘meer zuivere en minder verpestende atmosfeer’ te brengen. En leve Vivaldi! (Aan Maurice Roelants danken wij de geniale vondst: Vivaldí contra Maurice D'Haese. Wanneer worden de tekortkomingen van ‘De Metsiers’ bewezen in de tegenstelling met ‘Die Zauberflöte’?)

Gij zegt, waarde lezer, dat ge in de karakteristieken van André Demedts (de katholiek van de bent), Hugo Claus, Maurice D'Haese en enkele anderen wel overeenkomsten ziet met wat de moderne literatuur in het buitenland tot stand gebracht geeft, maar niet met de philosophie die tot uiting komt in ‘Ofwel...? Ofwel...?’ en in L'Etre et le Néant? Gij weet dat de tijdsdocumenten van Koestler en Malaparte - zoals dit

[p. 292/372]

van D'Haese - niet bijster rooskleurig zijn; dat ook Mort à Crédit en Big Money boeken zijn, waarin een schrijver zijn walg tegenover het grootste deel van zijn medemensen uitgedrukt heeft, en dat ook de helden van Georges Bernanos en Graham Greene treurige katholieken zijn (van treurnis gesproken: mag het niet karakteristiek heten, dat de eerste naoorlog Les Enfants terribles - Cocteau - en de tweede Les Enfants tristes - Nimier - zag ontstaan?), zonder dat één haar op uw hoofd er aan denkt die auteurs als existentialisten te betitelen? Dat de opvattingen van Sartre een scherp-omlijnde philosophische stelling tegenover het bestaan vormen, terwijl de inderdaad pessimistische en zich op het plan van het absurde bewegende literatuur van onze tijd in de meeste gevallen slechts de expressie is van een klimaat, dat die tijd eigen is. Dat we in Tous les Hommes sont mortels de confrontatie krijgen van de existentialistische levensbeschouwing met de evolutie van Europa, terwijl William Faulkner alleen een spectrale analyse geeft van het verval waarin de puriteinse planters uit de Zuidelijke Verenigde Staten gedompeld zijn...

Accoord met u, en zonder voorbehoud. Maar hoe de Vlaamse critici daarvan overtuigen? Enerzijds geloven zij argeloos, dat de wanhoop van de meeste moderne romans alleen toe te schrijven is aan de ‘sombere’ existentialistische philosophie (niet alleen de wanhoop, maar ook de wil om al wat betrekking heeft op de sexualiteit bij zijn volle naam te noemen, het gevoel dat wij leven in een wereld die zijn ideologische bases verloren heeft, de opstand tegen de geleidelijke ontmenselijking van de samenleving); anderzijds vrees ik, dat zij niet veel zullen voortvertellen van het authentieke existentialisme en slechts vage dagblad-begrippen hebben van wat termen als vrijheid, overlijden van God, de Andere, de slechte wil, het ‘men’, de worp en het ‘zijn voor de dood’ of het ‘zijn voor het leven’ te betekenen hebben voor de existentialist. Let wel, dit laatste verwijt ik hen alleen in de mate, dat zijzelf zo kwistig en zo belachelijk omspringen met het ephiteet ‘existentialisme’. Er schuilt helemaal geen oneer in Kierkegaard en Heidegger

[p. 293/373]

nooit of slechts met een boek gelezen te hebben. Maar waarom hun namen dan zo vaak en zo dom citeren?

In feite zoeken zij slechts een etiket - welke moedige jongeman zal ooit de studie maken van de rol die de etiket in de Vlaamse literatuur gespeeld heeft? Hij moet maar het antwoord van Paul Van Ostaijen aan Maurits Sabbe over de invloed van het Duits expressionisme op zijn poëzie lezen, om te begrijpen hoe prachtig het onderwerp is - teneinde daarmee een algemeen klimaat te karakteriseren, dat Claus inderdaad gemeen heeft met Joyce en D'Haese met Malaparte: de atmosfeer van Buchenwald toen de G.I.'s daar toekwamen en de atmosfeer waarin de dronken reporter van Pylon evolueert. Dat klimaat is ook aanwezig bij Sartre. Maar bij de schrijver van La Nausée wordt het natuurlijk opgeheven tot een argument voor zijn existentialistische verklaring van de wereld (en dan nog; in zijn herinneringen vertelt Gengenbach hoe Sartre en Simone de Beauvoir hem ironisch lieten opmerken: ‘Nous faisons de l'existentialisme comme Monsieur Jourdain faisait de la prose’. Maar dat is een ander probleem). Bij Claus en Malaparte is dat klimaat niets meer dan van onze tijd.

De vraag kan gesteld worden of de term existentialisme ooit zal uitgroeien tot een universeel stijlbegrip voor de cultuur na 1910, zoals de romantische theorie van Wackenroder de omvang genomen heeft van een algemene conceptie van al wat Europa gedacht en gevoeld heeft tussen Jean-Jacques Rousseau en Jacob Wasserman. Zo ja, dan komt er tóch een hoofdstuk van het Vlaams existentialisme, tegen wil en dank. (Dat existentialisme zou dan een vreemd aspect hebben, vindt gij niet? Want de etiketwoede van het jaar 2000 zou zich ook tegen de etiketmakers van 1953 kunnen wenden. Door de wet van de veralgemening wordt dan al wat nu in Vlaanderen gepubliceerd wordt... existentialisme, zoals al wat de negentiende eeuw voortgebracht heeft - zelfs Zola en niet het minst Wagner - voor de literaire geschiedschrijvers in wezen romantisch is. Dan worden zelfs Herman Teirlinck, Raymond Herreman en Albert Westerlinck existentialisten! Hoe ze dat

[p. 294/374]

zullen klaar spinnen...)

Maar ik zie het existentialisme als een te beperkt en terzelfdertijd te sterk geaffirmeerd geheel van philosophische concepten, opdat de naam er van ooit als stoplap zou dienen voor al wat onze tijd voortgebracht heeft. Ik denk trouwens dat die stroming een tijd van verduistering tegemoet gaat. Maurice Merleau-Ponty doceert nu in het Collège de France, vergeet het niet, en Sartre's jongste politieke houding is veel te gevaarlijk (ik laat de lezer beslissen voor wie). Maar zelfs buiten dat, is het verkeerd een woord te beladen met een betekenis die het absoluut niet heeft en die in de meeste gevallen slechts dienen moet om een zeker aantal schrijvers te discrediteren en af te wijzen.

Misschien valt er tóch een nieuwe bekommernis waar te nemen in onze letterkunde: het experiment van enkele schrijvers, jonge en oude, die zich resoluut van de gedesincarneerde thema's afgewend hebben en die boeken schrijven waarin zij zich resoluut tegenover de problemen van hun tijd stellen, die hun lezers (en zichzelf) wat klaarheid willen brengen over hun tijd, die de eeuwige tormenten van het menselijk hart steeds geconditionneerd zien door het eigen karakter van een ‘époque’ en die noch de wanhoop noch de ontering van zovele hunner medemensen willen ontwijken door het aaneenflansen van rethorische liefdesverzen en het verdedigen van een schimmige en alleen in de musea te vinden traditie. Dit is de groep der existentialisten niet, maar van Walschap en Van Hoogenbemt, van Boon en Duribreux (met De zure Druiven), van Claus en D'Haese, en in Nederland: van P.H. Dubois.

Misschien, misschien wordt dat het nieuwe hoofdstuk?

jan walravens