De Tijdstroom. Jaargang 4

[p. 407]

Franse Letteren
Julien Green en ‘le Visionnaire’ (Plon, Paris)
Joost Van de Venne

Julien Green is een zonderlinge, markante personaliteit; de vreemdsoortige onderwerpen die hij, met een gewilde ongevoeligheid, maar in werkelikheid met een verborgen heftigheid behandelt, zullen misschien in menig opzicht de lezers van zijn werk verwijderen, om ze onmiddelik daarna te weerhouden door de niewsgierigheid die bij hen verwekt wordt door het behendig samengestelde drama dat, ware het niet ter oorzake der onbenulligheid van de personages, soms tot de tragedie zal overslaan. In schijn gaat zijn pessimisme zeer ver, maar in werkelikheid is het minder definitief dan het blijkt op het eerste zicht. Er is voortdurend een poëzie aanwezig, die, zonderling genoeg, altijd uitgaat van een realiestiese beschouwing; dat geeft de wondere indruk van een voortdurend konflikt tussen de tendens van de auteur en de tendens van de personages. Het is best mogelik dat dit de weerschijn is van het konflikt dat zich afspeelt in Julien Green zelf, tussen zijn oorsprong die Amerikaans is en zijn geestelike formatie die Frans is. Hij bezit ongetwijfeld veel smaak, en wat meer is, de gave der ontleding; maar hij bezit ook de smaak van het inwendig miesterie waaraan hij voorzekers het grootste belang echt, t.t.z. hij bestudeert zorgvuldig het bewuste gevoel dat zijn personnages doet handelen; maar vlak daarnaast is het een zoektocht in het onbewuste der verborgen gebeurtenissen die deze gevoelens doet ontstaan. Het gevolg daarvan is dat de aksie van de personages onverstaanbaar wordt, zij wordt zelfs onuitstaanbaar en geheel waardeloos; zij is niet anders dan de minderwaardige uitdrukking van abnormalen, grijnzende figuren, monsters, demonen, die met een ziekelike, betoverende kracht op de lezer inwerken. Want Julien Green kan zinsbegochelend zijn. Hij heeft donkere, intense, ruwe diepten. Vooral zijn boeken ‘Mont-Cinère, Adrienne Mesurat, Leviathan’ hebben ons die indruk gelaten.

Met zijn laatste boek ‘Le Visionnaire’ is er stellig geen veran-

[p. 408]

dering vast te stellen in de houding van de auteur; alleen heeft hij het ‘fait divers’ meer op het achterplan geschoven om een des te groter waarde aan het miesterie te kunnen geven. ‘Le Visionnaire’ is de geschiedenis van een armzalige, lijdende jongen, Manuel, die vlucht uit het gewoon dageliks leven waar hij niets anders ontmoet dan smart en tegenkanting, en die, door zijn geweldige verbeeldingskracht, zich een eigen, meer intens leven schept, zijn werkelik leven. Een oud kasteel met een toren, dat men kan zien van tussen de woud-dreven, wordt het vertrekpunt van de droom.

Dit alles doet onmiddelik denken aan het onvergetelik werk ‘Le Grand Meaulnes’ van Alain Fournier; al merkt men terstond, dat de eerste roman vlak het tegenovergestelde is van de twede. Twee verschillende visioenen op de wereld. ‘Le Grand Meaulnes’ één poëzie, tintelend van spontane hartstocht, met een ietwat fijne melankoliese stemming, doordrenkt van al het geloof, het schone, de gratie van een waarachtige jeugd. ‘Le Visionnaire’ daarentegen is één wanhoopsidee. Indien men ‘Le Grand Meaulnes’ positief zou heten, dan zou men verplicht zijn ‘Le Visionnaire’ negatief te heten.

Evenmin is dit werk, wat men er ook van denke, te vergelijken met ‘Les Enfants Terribles’ van Jean Cocteau, waar kinderen uitsluitend voor zichzelf een eigen wereld scheppen, een wereld die zij boven de reeële wereld plaatsen en waar de woorden niet langer de zelfde betekenis hebben. Deze kinderen zijn dichters. Zij uiten hun levensvreugd. Hun daad is niet langer meer een daad, zij is een waarachtig spel. ‘Le Visionnaire’ daarentegen is een personage dat de werkelikheid vlucht, een personage dat eindeloos wordt voorgedreven door de wanhoopsidee. Alleen, krachteloos, verloren temidden een onmenselike wereld die hem overheerst en verplettert, tracht hij het hatelik bestaan te vernietigen en schept in alles en door alles een ànder leven. Het is vooral in dit thema, waarin iets naklinkt van het surrealisme, die magiese kultus van alle donkere tendenzen, dat het onzettend fatalisme, dat leeft in gans het oeuvre van Julien Green, tot uiting komt: dit niew heelal, dit gedroomd heelal is zo afzichtelik als het àndere. Manuel is in het werkelik leven een teringlijder en is bovendien de prooi van verschrikkelike morele folteringen. Hij is er nooit in geslaagd, in het werkelik leven en in het aanschijn der mensen, ànders te zijn

[p. 409]

dan laf. Neen, een ruwer foltering kan men zich niet inbeelden! In het ingebeeld leven van Manuel gaat ook alles zijn eendere gang; er verandert niets. Deze geweldige en poëtiese wereld, die de auteur ons wil schilderen, verschilt in bijna geen enkel opzicht van zijn reeële wereld; het is precies dezelfde, maar met een sterker aksent. Een versmachtende lucht. Een zwaardrukkende hemel vol nachtmerries.

De eerste verhalen van Julien Green ‘Mont Cinère, Adrienne Mesurat’ deden denken aan sommige prenten van een Goya; de personages waren ruw en krachtig, maar niet te min bezeten door het kwaad. In ‘Epaves’ en in het laatste nu ‘Le Visionnaire’ kan men ze niet langer meer vergelijken met Goya. Er ontbreekt de grijnslach, de afschuwelike lach, die als doorhuiverd was van een heftig wraaknemingsgevoel. Julien Green schildert een zinsbegochelende en afzichtelike wereld, maar zonder de geniale, supreme eigenschap van Goya die al zijn figuren weet te ordenen in de betekenis van een doffe opstandigheid. Juist door dat gebrek worden de zinsbegochelende personages van Green geheel waardeloos. Men kan ze niet beter vergelijken dan met het schuim der bruisende baren in een hopeloos en lichteloos orkaan.

Maar de schoonheid van het orkaan is: in het orkaan, de mens te zien staan die onverzettelik blijft met de volle maat van zijn krachten, zonder mekaniese hulp, gans alleen met zijn arm, onbehendig lichaam, maar altijd groots in het eeuwig bezit van zijn ziel die tart en die beheerst de verscheurende chaos! Manuel ‘Le Visionnaire’ bezit maar alleen de ziel van een lafaard. Hij is onbekwaam zijn leven te veredelen, onbekwaam zelfs enige krachtinspanning aan de dag te leggen. Zonder enige reaksie zit hij vastgeklonken in het ontzettend determinisme van deze wereld, geschommeld door onoverbrugbare krachten waartegen wij machteloos staan. Dat zelfde determinisme dat in het gekend werk ‘Le Paquebot Tenacity’ van Charles Vildrac zo scherp is onderlijnd. Al de andere personnages in het verhaal zijn eveneens verbitterden of zieken. Het is een wereld van monsters! In deze wereld bestaat er niet anders dan de wanhoop en het afstand doen van zichzelf. Nu, dit is geen Goya meer, het

[p. 410]

is Gide. Maar met veel meer talent dan Gide die tenslotte geen artiest is, terwijl Green artiest is van top tot teen. Dit afstand doen van zichzelf voor de duistere krachten, of juister deze onverschilligheid, is wel de eigenschap van Gide. Ik vraag me af in hoeverre en hoelang de invloed van deze schrijver nog zal duren?

Zal het tevergeefs zijn dat de hedendaagse litteratuur der jongeren de moed verheerlikt, de grootheid en alles wat de mens boven zichzelf verheft? Zal het bewonderenswaardig voorbeeld van een Michel Vieuchange van geen tel zijn? De hartstochtelike vierentwintigjarige schrijver stierf op de terugreis ener dodende ekspeditie naar Smara, in Mauritanië. Vieuchange walgde van alle dilettantisme. Hij droomde van aksie. Hij dacht zichzelf alleen te verwezenliken door zichzelf te binden. Door orde en tucht heeft hij langzamerhand zijn ziel gevormd. Al heeft de dood hem op de terugreis getroffen, toch is hij er in geslaagd te bewijzen dat de mens kan reageren tegen zijn eigen lotsbestemming in, en dat hij, enkel door de kracht van zijn eigen wil, de grenzen van zijn bestaan kan overschrijden. Zijn ‘Carnets de Route’ die, ongeveer een jaar geleden werden gepubliseerd, zijn een der meest doeltreffende en ontroerende getuigenissen van de menselike kracht. Wanneer men éénmaal deze ijzige, zuivere lucht der hoge bergtoppen heeft ingeademd, dan kost het meer dan een pijnlike inspanning om het werk van Gide met zijn vergiftigde atmosfeer, in een of ander opzicht nog te kunnen aanvaarden.

Juist omdat wij de machtige kunst van Julien Green bewonderen, omdat we geschokt werden door ‘Mont-Cinère’ en ‘Adrienne Mesurat’, en omdat we kunnen vaststellen hoe deze schrijver, een der sterkste van deze tijd, nu volop in de bloei van zijn krachten is, aarzelen wij niet om hem in alle overtuiging te verwijten: de weg die gij volgt leidt naar het rijk der dodende wanen!

[p. 411]

Frans VAN IMMERSEEL
En Christus keerde zich af.