De Tijdstroom. Jaargang 4

[p. 161]

Verweerschrift   J. Decroos

III

Dann hat er Teile in seiner Hand,
Felht leider! nur das geistige Band.

Goethe's Faust.

W.v.d.A. - Tot 1916 (Van Ostayen, Het Sienjaal) is er in de Nederlandse letteren niet hoorbaar dan naklanken van dit ‘eigen’ estetisisties inzicht. Met Van Ostayen begint de vernieuwing die aansluit bij paraleel gaande bewegingen in het buitenland. Deze vernieuwing breekt met het estetisisme (kunst om de kunst) en huldigt de nieuwe leuzen der gemeenschapskunst: humanisme, antimilitarisme, broederschap tussen de mensen, als reaksie op de sociologiese stelsels die de wereldoorlog 1914-1918 ontketenden, orientering van een nieuwe kunst naar een nieuwe tijd, tans volop prakties in wording. Het zuiver-estetiese element in deze nieuwe kunst is ondergeschikt aan de etiese inhoud en doelstelling. Expressionisme.

D. - Haast zooveel onjuistheden als beweringen!

1^o De heer W.v.d.A. is slecht ingelicht als hij meent dat in de Nederlandsche letteren tot 1916 niets hoorbaar was dan naklanken ‘van dit “eigen” estetisisties inzicht.’

2^o Die zoogenaamde vernieuwing is veeleer gebleken een ziekelijk cultuurverschijnsel te zijn. Afgezien van een paar goede dichtbundels (De Boodschap van Wies Moens, Het Huis van M. Gijsen) die echter nauwelijks expressionistisch te noemen zijn, is het Vlaamsch expressionisme grootendeels een klakkelooze en bovendien flauwe en fletse navolging geweest van het Duitsch expressionisme, dat er overigens aan voorafging, en van enkele Fransche dichters als Apollinaire, Vildrac, Claudel, Cocteau. Een wonderlijk mengelmoes.

3^o De heer W.v.d.A. verwisselt humanisme en ethischen inhoud met zoogenaamd humanitarisme.

4^o Is de wereldoorlog door ‘sociologiese stelsels’ ontketend?

[p. 162]

Die wijsheid komt me verdacht voor, ze riekt naar klassenstrijd en klassenhaat.

5^o Het expressionisme is niet aldus te karakteriseeren als de heer W.v.d.A. doet. Die karakteristiek is tendentieus. Bij veel expressionistische dichters heeft die doelstelling ontbroken.

W.v.d.A. - Ook in de filosofie der kunst heeft het esteties principe slechts bijkomende waarde. Muller-Freienfels, na een meesterlike uiteenzetting over de waardebepaling van kunstwerk, besluit tot bewuste of onbewuste subjektiviteit, in laatste instansie, van elk oordeel, hij verwerpt nadrukkelik de stelling der zuivere estetiek en houdt zich aan dit ‘enig absolute’: ‘het immer nieuwe leven, naar nieuwe uitdrukkingsvormen strevend’. (Spatiering VdA.).

D. - Inderdaad, ieder oordeel over poëzie bevat m.i. noodzakelijk een subjectief element, dewijl poëzie slechts subjectief aanvoelbaar, doch objectief onomschrijfbaar, onbepaalbaar en onontleedbaar is. Is echter ‘het immer nieuwe leven naar nieuwe uitdrukkingsvormen strevend’ iets absoluuts, het ‘enig absolute’? De heer W.v.d.A. gelieve dat te verklaren. Ik houd die nieuwigheid integendeel voor zéér relatief. En komt het dan in de kunst meer op het nieuwigheidsgehalte dan op het kunstgehalte aan?

W.v.d.A. - Indien men zich dan tot beschouwen der kunst gaan laat vanuit een histories standpunt, en niet vanuit een zuiveresteties, dan zal men noodgedwongen tot de konklusie komen, dat kunstwerk wel degelik in stijgende lijn evolueert.

D. - Wie evolutionist is zal de geschiedenis van het menschdom en ook de kunstgeschiedenis tengevolge van zijn evolutionistische wereldbeschouwing aldus zien, of, zoo niet, dan zal hij ze in zijn systeem persen zoo goed en zoo kwaad als het gaat. Wie onvooringenomen de geschiedenis van het menschdom en van de kunst nagaat komt tot andere conclusies!

W.v.d.A. - Prof. De Bruyne omschrijft het probleem zeer raak: ‘Onder de minnaars der klassieke kunst leest elk volgens “zijn” persoonlikheid “zijn” Homeros. Maar tot welk besluit leiden deze vaststellingen. Tot het volgende: dat de mensheid streven moet naar hogere kultuur. Omdat zij formeel aan dezelfde struktuurwetten onderworpen is, en daarenboven dank zij

[p. 163]

vooruitgang van beschaving en opleiding haar beeldenwereld oneindig kan verrijken, is zij ertoe in staat, van teoreties standpunt beschouwd, door alle mensen individueel-oorspronkelik de objektieve wezenheid van de kunst te laten genieten. Steunt geheel onze teorie dan op een metafyzies geloof aan een bepaalde ontwikkeling, die de goede is? Ja. En juist omdat de mensheid instinktief hetzelfde metafyziese geloof deelt, hecht zij belang aan de sociale sanksie, dwz. aan het oordeel van het nageslacht en van de beter ontwikkelde eeuwen. Met dit geloof houdt trouwens de sociologiese hypotese onbewust rekening’. (Spatieëring VdA.).

D. - De heer W.v.d.A. zou wijzer doen door aan dichters te vragen wat ze aan Homeros hebben dan om inlichtingen te gaan bij een geleerde. Gezelle heeft eens over Homeros geschreven dat alle dichters die na hem gekomen zijn ‘uit zijn volheid ontvangen hebben’. Goethe heeft Homeros nagevolgd in zijn Hermann und Dorothea, een zijner liefelijkste scheppingen, en heeft zich allerminst over die navolging geschaamd:

‘Homeride zu sein, auch nur als letzter, ist schön’. Eeuwige, onsterfelijke poëzie, dat is het wat ieder die voor poëzie ontvankelijk blijkt, in Homeros vindt. Voor 't overige heb ik aan dat citaat, uit ik weet niet welk werk van Prof. de Bruyne, ronduit gezegd, niet veel. Wat is bedoeld met dezelfde struktuurwetten? Dat de menschen moeten streven naar hoogere cultuur beaam ik gereedelijk. Tegen het persoonlijk ‘metaphysisch geloof’ van Prof. De Bruyne, opper ik, dat spreekt van zelf, geen bezwaren. Bewijzen echter, vind ik in dat citaat niet. Wél optimistische beweringen.

W.v.d.A. - Uit dit alles blijkt dat onze anti-moderne kritici in Vlaanderen - waaronder J. Decroos - er zich bij hun uitspraken nogal goedkoop van afmaken. En zoals dit bij epigonen steeds het geval is, door het ontbreken in hun werk van de hun tijdvreemd geworden ‘heilige vlam’ die hun voorgangers bezielde en in hun werk ongetwijfeld beantwoordde aan een noodzakelikheid van de tijd, waardoor de gebreken op het achterplan bleven, illustreren zij deze gebreken van hun voorgangers, nl. hier het over het hoofd zien van het feit dat een kunstwerk, buiten zijn estetiese elementen,

[p. 164]

een gehele kompleksiteit van filosofiese denkbeelden - en hun derivaten! - in zich sluit.

D. - Daaruit blijkt m.i. heelemaal niets. Dat in een gedicht b.v. nog wat anders schuilt dan aesthetische elementen is zonneklaar. Het schoone is maar een eigenschap van de dingen. Een gedicht kan niet de schoonheid geven, het geeft hoogstens iets dat schoon is. Er is dus nog iets anders in dan het schoone. Dat zegt ons het abstraheerend en ontledend intellect. Als men met zijn intellect den inhoud van een gedicht ontleedt, kan men eventueel aesthetische, ethische en philosophische bestanddeelen en ‘derivaten’ onderscheiden (wellicht ook nog andere bestanddeelen en vaten).

Zoo'n atomistische, anorganische beschouwingswijze heeft echter met de beschouwing van kunst als kunst niets te maken. Evenmin als men een gedicht kan schrijven door eerst zooveel aesthetische bestanddeelen te nemen, door er dan wat minder of meer ethische dito's onder te mengen, door er verder een geutje humanitaire saus over uit te breiden en die hutspot ten slotte met philosophische derivaten te kruiden, al evenmin kan men, doordat men een gedicht in zulke of dergelijke bestanddeelen ontleedt, het geheimzinnig leven ervan benaderen. Een waarachtig gedicht is geen chemisch praeparaat, critiek van poëzie geen chemisch onderzoek. De gezamenlijke bestanddeelen van een gedicht, aldus door analyse uit het gedicht losgemaakt, zijn veel minder dan het geheele gedicht. Er ontbreekt dan juist datgene waardoor een gedicht een gedicht is: het leven, de bezieling. Omdat de heer W.v.d.A. dat niet gevoelt, merkt hij ook niet dat de meeste gedichten van Van Ostayen b.v. geen kunst zijn, dat het eenvoudig levenlooze, anorganische namaak is van kunst. Het oneindig groot verschil immers tusschen om 't even welk gedicht van Guido Gezelle en een gedicht van Van Ostayen als het volgende:

Slaap als een reus
slaap als een roos
slaap als een reus van een roos
reuzeke
rozeke
zoetekoeksdozeke
doe de deur dicht van de doos
Ik slaap

[p. 165]

bestaat hierin dat Van Ostayen's gedicht een koud en gekunsteld, levenloos geknutsel is (de stafrijmen zijn overigens nabootsing van Gezelle) terwijl een gedicht van Gezelle als

Het bietje maakt den heuning en

de kobbe weeft heur webbe;

zijn geuren bloeit het blommeken uit

en stralen doet de sterre; enz. (zie Kleengedichtjes)

levende kunst is, echt, natuurlijk, gegroeid. Gezelle's gedicht is te vergelijken bij een bloeiende bloem, Van Ostayen's bij een papieren, gemaakt ding dat een bloem moet verbeelden.

Of nemen wij een ander gedicht van den door den heer W.v.d.A. geprezen van Ostayen.

Mijn ogen zijn omfloersde tamboerijnen
al roert de hand daarbuiten luide de huid
hun klank in zich gekeerd blijft dof

Mijn ogen zijn omfloersde tamboerijnen
maar heb daarom geen medelijden

Ook dit product is geen kunst, doch pure en bovendien onbehendige namaak van kunst. Hoe komt van Ostayen ertoe zijn oogen met omfloerste tamboerijnen te vergelijken? Tengevolge ofwel van een onbewuste, onduidelijk geworden reminiscentie ofwel van een bewuste - doch hoezeer onbeholpene! - navolging. In Longfellows gedicht ‘A Psalm of Life’ komt de volgende, heerlijke strophe voor:

Art is long, and Time is fleeting,

And our hearts, though stout and brave,

Still, like muffled drums, are beating

Funeral marches to the grave.

Hoe treffend is die vergelijking van het kloppen van onze harten met befloerste trommen die een doodenmarsch slaan! Doch

[p. 166]

hoe arm aan zin en aan poëzie tevens wordt ze als men de kloppende harten vervangt door oogen die immers niet slaan!

Bovenstaande verzen van Longfellow zijn ook door Baudelaire nagevolgd:

Loin des sépultures célèbres,
Vers un cimetière isolé,
Mon coeur, comme un tambour voilé,
Va battant des marches funèbres.

Baudelaire's navolging - of liever plagiaat (Baudelaire zelf gebruikt dat woord met betrekking op die verzen) is echter poëzie gebleven. Van Ostayens bewuste of onbewuste navolging is geknoei. (Wellicht heeft van Ostayen overigens niet Longfellow doch Baudelaire nagevolgd, dan is hij, wat dit geval betreft, de knoeiende navolger van een plagiaris).

Niet minder verwerpelijk dan de poëziebeschouwingswijze van den heer W.v.d.A. is zijn terminologie. Natuurwetenschappelijke termen (in hoeverre deze, van natuurwetenschappelijk standpunt uit beschouwd, juist zijn blijve hier buiten bespreking) past hij klakkeloos toe op een levend uitvloeisel der menschelijke psyche dat van een heel anderen aard is dan de ‘stof’ der natuurwetenschappen.

W.v.d.A. - De nieuwe kunst, in het geval dat ons bezighoudt, de poëzie, heeft zich intussen sinds haar opkomst weer inzoverre ontwikkeld, dat, terwijl wij in Rusland en de overige westers-beschaafde landen een bewust en direkt zich orienteren aantreffen naar een eenvoudige, klare, ‘proletariese’ kunst (ook Holland heeft zijn ‘proletariese’ dichters, gegroepeerd in het tijdschrift ‘Links Richten’), wij in Vlaanderen, waar de nieuwe kommunistiese idee slechts langs omwegen doordringt (Quadragesimo Anno, de Sociaaldemokrasie) vooralsnog kunnen gewagen van een post-expressionnistiese generasie, die, het individualisme ontgroeid, zich naar de eenvoud en de klaarheid van een neo-klassicisme, dat bestemd is het klassicisme te worden van de nieuwe tijd, ontwikkelt.

D. - Terwijl de heer W.v.d.A. het blijkbaar wenschelijk acht dat de kunst proletarisch worde en betreurt dat ‘de nieuwe kom-

[p. 167]

munistiese idee’ slechts langs omwegen in Vlaanderen binnendringt (een dier omwegen is Quadragesimo anno!) ben ik integendeel van meening dat die achterwaartsche cultuurbeweging te vermijden is en ook zal vermeden worden. (Hoe strookt overigens die achterwaartsche cultuurbeweging met de onafgebroken evolutie-in-stijgende-lijn van den heer W.v.d.A.?) Cultuur- en kunstpeil hoeven m.i. niet verlaagd te worden ten behoeve van de proletariërs, doch de zoogenaamde lagere standen moeten in staat gesteld worden te deelen in hoogere cultuur en beter kunst dan hun tot nog toe toegankelijk waren.

Opdat de heer W.v.d.A. nu niet de hoofdzaak uit het oog verlieze en niet eenige zinnen of zinsdeelen uit hun verband rukke om er dan weer op los te vitten, herinner ik hem hier nog eens aan de hoofdpunten van mijn repliek:

1^o Moderne kunst waardeer ik als ze niet alleen modern doch ook en vooral kunst is.

2^o Een noodzakelijke, doorloopende evolutie-in-stijgende-lijn valt in de kunst (als kunst beschouwd) niet waar te nemen (evenmin als zoo'n evolutie waar te nemen valt in de cultuurgeschiedenis of in de geschiedenis van het menschdom).

3^o Niet ‘kunst om de kunst’ doch kunst om haar aesthetische en cultureele waarden, kunst tot vorming, verrijking, veredeling van geest en gemoed, dat zij de leus.

4^o De beschouwingen over poëzie van den heer W.v.d.A. zijn atomistisch en anorganisch en bewijzen afdoende dat hij hoegenaamd geen zin heeft voor waarachtige poëzie.

(Wordt voortgezet).