De Tijdstroom. Jaargang 4

[p. 51]

Middeleeuwsche geestelijke lyriek   J. Decroos

Samuel Singer. Die religiöse Lyrik des Mittelalters. Das Nachleben der Psalmen. Brosch. Fr. 5.50/ Mk. 4.40. Neujahrsblätter der literarischen Gesellschaft Bern. Heft 10. Verlag A. Franke A.G. Bern.

Professor Samuel Singer ziet in de heele religieuze lyriek der middeleeuwen een voortleven der psalmen. Wel kan men het met den schrijver daarover eens zijn dat de psalmen het uitgangspunt of liever een der voornaamste uitgangspunten der middeleeuwsche geestelijke poëzie zijn geweest, doch men kan bezwaarlijk aannemen dat het grootste deel der middeleeuwsche religieuze lyriek niet zou bestaan hebben of in aanzienlijke mate anders zou geweest zijn, indien dat uitgangspunt ontbroken had. Wat het uitgangspunt is geweest blijkt m.i. niet van zoo groot belang. Al zijn de psalmen het (of een) uitgangspunt geweest, de religieuze lyriek is daarom uit de psalmen niet ontstaan. De ‘bronnen’ der middeleeuwsche geestelijke lyriek immers, inzooverre men van de bronnen van lyrische poëzie kan spreken, zijn grootendeels elders te vinden dan in de psalmen.

Het is hier overigens niet de plaats om de wetenschappelijke waarde van des schrijvers uiteenzettingen in bijzonderheden na te gaan. Liever beschouwen we even het boek van een ander gezichtspunt uit. Immers niet alleen voor den literatuurgeschiedschrijver doch meteen voor elken, voor verheven poëzie ontvankelijken, lezer blijkt dit werk hoogst belangwekkend. Het bevat niet slechts de geschiedenis - ik verkies dit woord boven het moderne, doch onjuiste, ontwikkeling - van de geestelijke lyriek der middeleeuwen maar ook een groot aantal voorbeelden meestal in een genietbare Duitsche vertaling. De overdichtingen die door den schrijver zelf gemaakt zijn blijken, hoewel ongelijk in waarde, doorgaans goed: ze laten de poëzie van het origineel aanvoelen en dààr komt het op aan. Derwijze leeren we een dichtkunst kennen hemelwijd verschillend van de steeds meer naar oorspronkelijkelijkeid strevende, steeds meer individualistisch wordende poëzie van het tijdperk dat onmiddelijk achter ons ligt. Stuurloos geworden oorspronkelijkheidszucht en individualisme die ten

[p. 52]

slotte op de klippen van onzin en waanzin schipbreuk moesten lijden. Geen afdoender bewijs dat er nog een andere, overigens waardevoller en verheffender poëzie buiten de ‘allerindividuëelste expressie van de allerindividuëelste emotie’ mogelijk is dan de geestelijke lyriek der middeleeuwen. In dit opzicht is het buitengemeen leerrijk het ontstaan na te gaan van gedichten als het Dies Irae, dat een toppunt der Europeesche lyriek beteekent. Dat gedicht verwoordt geen individueele emoties, het is de uitdrukking van een algemeen religieus gevoel. Van een persoonlijke schepping in den modernen zin kan hier evenmin sprake zijn. Het is veeleer een in den loop der eeuwen totstandgekomen kristallisatie van onderscheiden bestanddeelen waarvan de oudste tekstuëel in het Oud Testament teruggevonden worden. De scheppingsdaad van den dichter bepaalt zich hier tot het samenvoegen tot een organisch geheel van de reeds voorhanden, verspreide elementen. Van oorspronkelijke vinding, van individueel voelen dus geen spoor.

Een bijzondere plaats wordt in de geschiedenis der middeleeuwsche geestelijke lyriek verder ingenomen door de Dietsche en Duitsche geestelijke volksliederen die eveneens onze volle belangstelling verdienen. ‘Zooals deze Teutoonsche volksgenooten, zoo heeft geen romaanschsprekend volk zijn eigen liederen’ schreef reeds de heilige Bernhard.

Hieronder laat ik de verdietsching volgen van twee van de voortreffelijkste gedichten die in het boek van Professor Samuel Singer aangehaald worden. Het eerste, een geestelijk volkslied is vertaald naar den oorspronkelijken, middelhoogduitschen tekst die op bl. 139 van het besproken boek te vinden is. Het daaropvolgend sonnet is vertaald naar den Duitschen tekst op bl. 94.

Daar komt een schip beladen
Tot aan zijn hoogsten boord,
Het brengt ons den zoon des Vaders,
Het brengt ons het eeuwig Woord.

Het schip komt aangevaren
Over de stille zee,
Het brengt ons een hemelsche gave:
De Koninginne mee.

[p. 53]

 

Maria, o edele roze,

 

Gij nieuwe levensboom,

 

Maak, schoone tijdelooze,

 

Ons vlekkeloos en vroom.

 

 

 

Daar drijft het schip zoo stil en

 

Het brengt ons een rijken last,

 

Het zeil is de heilige minne,

 

De heilige Geest de mast.

Geen hoop op 's hemels zaligzoet verblijden
heeft, o mijn God, mij aan uw dienst gebonden;
geen vrees voor helsche straf van zware zonden
heeft mij genoopt der kwaden weg te mijden.

Gij noopt mij zelf, o Heer, mij noopt uw lijden,
uw aanblik in de laatste, bange stonden,
de geeseling, uw hoofd dat dorens wondden,
de last des kruises en uw bitter scheiden.

Zóó heerscht gij in mijn ziel en al mijn zinnen
dat ik u minde, al stond geen hemel open,
dat ik u vreesde, ofschoon geen afgrond dreigde;

niets kunt gij geven wat mij tot u neigde,
want kon ik niet, hetgene ik hoop, verhopen
nog zou ik u, zooals ik min, beminnen!