De Tijdstroom. Jaargang 2

[p. 183]

Twee Vlaamse Boeken   Jan Vercammen

1. Karel Leroux: De barmhartige samaritaan. - Uitgave ‘Het Kompas’, Mechelen. (Reeks: het zilveren Bronneken).

Karel LEROUX

De hospita van mijnheer Carlos is de altijd dronken Madame Cappuyns die een veertienjarig dochtertje heeft: Corduleken. Het kind is tuberkuleus. Mijnheer Carlos is hier gekomen om de moeder toe te laten niet meer naar de fabriek te gaan, en hij moet beiden onderhouden. Want iedere dag bedrinkt Madame Cappuyns zich. Ze verdrinkt zelfs het geld dat hij haar geeft voor Corduleken. Mijnheer Carlos - de Barmhartige Samaritaan, walgt er van. Voorzichtige raadgevingen hielpen niet, zelfs dreigingen niet. Tot dat hij er van onder trekt. Als dank krijgt hij van Madame Cappuyns het woord: Smeerlap! achterna.

Maar hij had van Corduleken zijn levensdoel gemaakt. In het andere kosthuis is hij dan ook niet gelukkig. Hij voelt dat hem altijd iets heeft ontbroken: plezier. Nu wil hij het krijgen; hij is niet in de wieg gelegd om askeet te worden. Maar hij weet niet, hoe het aan boord te leggen. Hij zoekt het overal, maar kan het nergens vinden. Op een keer hoort hij een kinderkoor zingen, dat hem danig ontroert, want hij denkt aan Corduleken. Maar hij is niet gelukkig. Hij twijfelt er aan of hij aan Corduleken wel meer heeft gegeven dan... medelijden. Daarom heeft zijn toewijding hem geen voldoening ge-

[p. 184]

schonken. Zelfs ziet hij nu klaar en zijn fyzieke afkeer voor de kwaal van het kind. De Barmhartige Samaritaan, die hij meende te zijn, wat blijft et van over? Hij zocht het plezier, en nu weet hij, dat het de liefde is die hij ontbeert. Hij ziet Madame Cappuyns in een nieuw licht, want de overgave, waarmede zij haar kind liefheeft, heeft met haar drankzucht niets uit te staan. Nieuwe tocht: komt de liefde niet tot hem, hij zal tot haar gaan. Maar hij ondervindt alras dat, als het moeilik is de liefde te belijden, het even moeilik is haar in ontvangst te nemen. Altijd is zijn medelijden de sterkste. Dan wil hij dierlik beminnen. Maar het gaat niet: hij is geen beest. Hij walgt van zichzelf. Hij komt er toe zichzelf te verdenken, anders te zijn dan de gewone mensen. Hij denkt meer aan Madame Cappuyns en Corduleken, maar nu zonder ergernis. Zelfs gaat hij zich schuldig bevinden.

Dan komt hij terug bij de vrouwen, want Corduleken is nu ook ‘vrouw’ geworden. Ze halen hem aan, en hij vermoedt een komplot. Hij is klaarblijkelijk niet mis. Madame Cappuyns legt strikken om hem te vangen voor Corduleken. Hij zet zich schrap. Toch houdt hij van Corduleken. Maar zoals anders: uit medelijden. Hij zou immers niet gek worden, als hij haar missen moest.

Na enige tijd hoort hij dat Corduleke een vrijer heeft (weer een strik voor hem van Madame Cappuyns?) die zal komen inwonen. Het loopt al spoedig mis met het meisje. Hij is er het hart van in. Hij denkt niet, hij lijdt, ‘toen hij tot bezinning kwam gevoelde hij dat er iets was gebroken in hem, iets dat met groot geweld was gebarsten. Het was de uitzinnige trots, waarmee hij zich hardnekkig had vastgeklampt aan die zucht naar perfecte liefde... Zolang Mijnheer Carlos Corduleken kon hebben, had hij gemeend haar te kunnen missen. Thans voelde hij wat het kind voor hem was, hoe gaarne hij haar aan zijn hart zou hebben geprangd. Maar hoe zou hij Corduleken nog onder de ogen durven komen, na haar zo roekeloos aan het gevaar te hebben bloot gegeven?’

De razernij slaat hem naar het hoofd, als hij denkt dat zij in 't kraambed kan sterven. Daags nadat het kind geboren werd, komt hij bij haar, en belooft haar dat haar kind een vader zal hebben.

Het is een koud boek. Leroux vertelt alsof het ham eigenlik niet aangaat. Aan het slot verlochent hij zijn held zelfs heel en al: ‘We zullen er (de plannen van Mijnheer Carlos) de schaduw van onze skepsis niet over werpen. Laten we hem gaan en geven we hem onzen

[p. 185]

zegen.’ De schrijver krijgt het gedaan, dat we dat met hem moeten zeggen en dat getuigt voor zijn kunnen. Het is met een zeker wantrouwen dat we naar hem geluisterd hebben, zelfs bij de belofte van Carlos aan Corduleken moeten we even glimlachen. Ontroering is er niet. We weten niet goed of het verhaal realisties, dan wel romanties is. Het is dat romantiese element vooral, dat we niet vertrouwen, omdat we er gedurig ironie in zien. Als Mijnheer Carlos tot de bevinding komt, dat ‘men redelik moet zijn in zijn verlangens’, dan horen we geen ‘zedeles’ maar wel het leedvermaak van de schrijver.

Hebben we met wantrouwen geluisterd, we hebben toch geluisterd. Er ligt een zekere bekoring in de vage tonen en in de schaarse lyriese, laat ik zeggen: dissonanten, een bekoring, die we ook graag eens proeven. Er ligt trouwens niets alledaags noch in de taal, noch in de hoofdpersoon. Maar allebei ne cassent rien. Mijnheer Carlos is niet abnormaal, zegt Gerard Walschap, en we voelen ietwat begrijpelike bitterheid in dat woord. Mijnheer Carlos is inderdaad hoogstens ongewoon. Maar de schrijver neemt hem zeer gewoon op. Het is misschien meer het vertellen, dat hem zijn ongewoonheid geeft.

Het pleit intussen voor de smaak van Leroux dat hij voor dit verhaal niet de roman-, maar de novellevorm koos. Een goed-geschreven goed verhaal. We moeten ‘Het Kompas’ er voor danken, ook voor het verzorgde kleedje (met de mooie band van Elza van Hagendoren) dat bij de inhoud past: ik denk aan bevrozen sneew.

[p. 186]

Maurits Roelants: Het leven, dat wij droomden... - ‘Het Kompas’, Mechelen. - Ing. 35.00 fr., geb. 48.00 fr.

Maurits ROELANTS

Maria en Irène: twee vriendinnen, studenten aan de universiteit te Gent. Irène, de vlinder, l'enfant terrible, voor wie alles speelgoed is, verloofd met de diep-ernstige Richard.

Maria vindt dat buitengewoon dom van Irène, zo in het spoor van alle vrouwen te lopen. Haar droom: ‘leven als vader (een dokter in de Polders) een dierbaar leven van den geest, bewust van de betrekkelijke harmonie, die het hart kan vinden in een vaste liefde tot den Heer, de natuur en de menschen’.

Maria verafschuwt Richard, omwille van haar vriendschap: ‘Mijn ware vrienden hebben me steeds dit opperst bewijs van gehechtheid gegeven: een spontane afkeer voor den man dien ik liefhad’. Ze weet trouwens dat Irène zijn derde is, en ze kent zijn naam van vrouwenloper.

Gedrieën doen ze een tocht langs de Leie. Er worden duiven geschoten. Ook Maria schiet en treft altijd weer, wat Irène telkens schokt. De handdruk van Richard is voor Maria ‘als een beloning die scherper aandoet dan het genot van een harde karabijn te schouderen en te beschikken over leven en dood’.

Maria is nog nooit in aanwezigheid van Richard en Irène zo met hun verloving verzoend geweest. Ze looft Irène uitbundig. Maar ze weet het ‘ze koestert de dolle hoop te behagen. Ze kiest de sluwste weg. Tenslotte moet Richard ook de ogen slaan op wie zoo zeer van

[p. 187]

Irène houdt. Verbinden wat verenigd is. Verenigen om misschien beter te ontbinden!’

Maar neen, ze is eerlik. ‘Verbinden wat verenigd is’ dat wil ze als ze op de terugrit het stuur houdt en de beide verloofden samen laat zitten, dat wil ze, als ze op haar kamer een schijnreden vindt, om beiden alleen te laten. Maar naderhand blijkt het dat Irène en Richard enkel hebben gekibbeld. En ze moet zichzelf bekennen, dat het haar verheugt: er is niet gebeurd, wat ze had geschikt. Maar altijd voort wil ze eerlik zijn tegenover Irène: Richard ontwijken. Maar het gaat verder: ze wil Richard en Irène en alle Gentenaars gaan haten. Ook voor haar is de haat een andere vorm van liefde: ze weet nu klaar dat ze Richard lief heeft gekregen. Irène ontwijkt ze stelselmatig.

Tot ze het niet meer houden kan en naar huis vlucht, naar het stille polderdorp, waar vader en moeder leven in ewig niet-begrijpen. Van vader loopt ze naar moeder en dan weer terug. Ze begrijpen haar niet; geen van beiden weet haar het juiste woord te zeggen. Ze denkt aan zelfmoord. Maar het gaat over. En eindelik weet vader het woord dat haar redt: al onze teleurstellingen komen uit vooropgezetheid voort, zegt hij.

Ze is gered. Ze wil weer het leven vertrouwen en aanvaarden. Een brief van Irène: Richard heeft zijn woord verbroken. Is dat zijn roep? Komt nu het geluk? Ze spoort terug naar Gent. Irène haalt haar af aan het station, en vertelt veel kwaads over Richard. Maria zou haar kunnen slaan, en ze weet dat Irène haar de waarheid zegt. - O, die onrust, die slechts de marteling der onzekerheid is.

Naar Irène zal ze intussen nooit meer terugkeren. Ze wil zekerheid. Ze roept Richard op haar kamer. Uit duizend kleinigheden heeft ze zijn liefde voor haar opgebouwd. Maar ze wil zekerheid hebben, dat zij in het gemoed van Richard doordringt tot maagdelike gebieden waar zij de eerste is. En als zij die zone in Richard heeft ontdekt (een man wisselt zijn diepste geheimen alleen met zijns gelijken uit, - of hij zwijgt!) geeft ze zich gewonnen aan haar liefde.

Vaarwel dan, dierbaar leven in het Polderdorp. Het leven is anders dan zij het droomde evenals het geluk: Maar het is er. Dat is alles. ‘Als gij 't leven maar vertrouwt en aanvaardt biedt het nooit vermoede uitkomsten.

Er liep al heel wat water naar de zee, sinds Zola zijn ‘Rougon

[p. 188]

Macquart’ schreef: ‘histoire naturelle d'une famille sous le deuxième empire’ en zijn ‘Rêve’: ‘une expérience scientifique’. Reeds in 1896 schreef Brunetière ‘Le Roman Expérimental’ (contra) en ‘La Renaissance de l'Idéalisme’ nadat K.J. Huysmans in 1891 reeds het naturalisme had bekampt in ‘La-Bas’. Nog daarvóór schreef Paul Bourget in zijn inleiding tot zijn ‘Disciple’. ‘Il y a une réalité dont tu ne peux pas douter, car tu la possèdes, tu la sens, tu la vis à chaque minute: c'est ton âme.

Het naturalisme had geleefd. In de plaats kwam de psychologiese roman, die echter, wat ons minder verheugen kan, een uitloper had in le roman à thèse, waarvan Bourget de meesterlike en zuiverste vertegenwoordiger is (was?) Die tak wordt echter meer en meer verlaten voor het inzicht in de eigen waarde der kunst. De psykologiese roman werd intussen in Frankrijk jong bloed bijgezet door o.a. Mauriac en Bernanos. We kennen zijn bloei in Rusland. In Vlaanderen evenwel ligt het terrein nog bijna zo goed als braak. Daarom doet het ons zoveel te meer genoegen te kunnen wijzen op iemand als Maurits Roelants, neven de ‘verteller’ Walschap.

Roelants heeft zich gewend tot die hogere realiteit, waar Bourget van sprak. En in die zin is hij een zeer knap realist. Men (altijd diezelfde men!) meent al te veel dat dichters vreemd zijn aan de realiteit, of die op zijn minst toch verkrachten nog wel omdat ze die niet kunnen zien.

Mis, zegt Anthonie Doncker: ‘Ze hebben enkel die onvoorwaardelike nuchterheid bereikt, die nodig is om te gaan inzien, dat de gangbare, uitwendige, tastbare werkelikheid niets anders is, dan een slordige, globale afdruk der wezenlike werkelikheid, en zij doen een poging die onbenaderbare werkelikheid achter de dingen nader te komen.’

Het kan ons dan ook niet verwonderen dat Roelants (die ook dichter is, zelfs in deze, zijn roman) de uitwendige realiteit zoveel mogelik uitschakelt, behalve waar ze voor de zielegang der personen van belang is. Zo komt het, dat we o.a. een uitvoerige beschrijving krijgen van het Polderdorp.

Het zwaartepunt van Roelants' kunst valt echter op wat genoemd is ‘het stil, onzichtbaar verschuivend spel der menselike verhoudingen’. Zo meesterlik weet Roelants ons dat spel voor te toveren, dat we met enige psychologiese intuitie, net als bij een aan onze zijde levend mens, de uitkomsten van dàt spel kunnen voorzien, echter

[p. 189]

zonder dat het zijn spanning ook maar eens verliest. We zien hier weer, hoe de daad (de zgz. realiteit) achteraan komt, nadat ze reeds in de ziel, de echte realiteit, werd gesteld. Hoelang reeds bemint Maria Richard en Richard Maria, voor ze antwoorden op de bedwelmende stille roep? Hoelang voor het gebeurt, hebben we voor Irène de breuk met Richard gevreesd? - Wat doet het deugd, die enkele stukken uit mensenlevens mee te leven! - Het is tekenend voor Roelants' vizie, dat Maria, voor ‘de duizeling van de aanraking’ het licht uitdraait: De ziel alleen telt hier. De wereld bestaat niet voor het mysterie, dat zich in hun ziel voltrekt. Alles wat neven het leven staat is verzonken. Het leven triomfeert altijd weer, het wrede, maar toch zoo zoete leven!

Want dat wil ik van dit boek ook nog zeggen: dat het overstroomt van warme levensliefde, en van even-warme deernis voor de spelers op het toneel van zijn verhaal. Dat maakt het boek treffend en schoon-menselik.

Ik ken geen schrijver in Nederland die zo zuiver (ik zeg niet: wetenschappelik al kon dat wel!) de diepten van de jeugdpsykologie kan peilen. Aan de zielkundige roman is evenwel per se een gevaar verbonden, nl. de uitrapeling. In die zin moeten we het betreuren, dat er nog een 25^e hoofdstuk in het boek staat. Met het ‘einde’ na het 24^e hoofdstuk, ware de indruk direkter geweest en ook dieper gebleven. Dat voelt de lezer zeer goed, want na het 24^e hoofdstuk heeft hij het boek willen sluiten. Ook op sommige andere plaatsen wordt Roelants wel eens langdradig, maar dan komt dat meestal doordat hij eens een zijpaadje inslaat, waarvan we het belang voor het verhaal niet kunnen vatten, als het bestaat. Een vergelijking op dit punt met ‘Komen en gaan’ doet ons evenwel geloven in de stijgende ontwikkelingsgang van de echte kunstenaar, die Roelants is.

Na het lezen van dit boek heb ik even gedacht aan het ‘arme Vlaanderen’ en tevens aan de rede van Aug. Van Cauwelaert in de K. Vl. Academie. En ik dacht: Eric van Walschap, dit boek van Roelants, Blauwbaard van De Pillecijn en de Barmhartige Samaritaan van Leroux: dat alles op een paar maanden. Of willen we liever nog wat wachten (er komt toch nog meer?) om het op de weegschaal te leggen en tezeggen: Dat is Zuid. Noord, de andere schaal is tot úw beschikking.

Het evenwicht wordt een benijdenswaardig iets. Maar dan misschien niet voor ons.