De Tijdstroom. Jaargang 1

[p. 124]

De Stalen Tempel.   Fragment

Joos, leek opgevoed, is, met het vaderlik kasteel, ook zijn erfelike rijkdommen ontvlucht naar de wereld, naar de mensen, naar God. - Want hij voelde aan zijn eigen leven, dat zoveel in de wereld tenonderging door het bloedloze-beschaving-opbouwende verstand, en de daaruit volgende verafgoding van de stof. - Hij kreeg het besef: dat is de omwaardering der levenswaarden. Daarom wil hij de liefde vestigen onder de mensen.
Dat is natuurlik opstand tegen alle traditie. En een stand, die leeft van traditie, wil van geen revolutionairen. Van allen blijft een hem trouw: Else, zijn verloofde.
Illuzies zinken weg, en eens heeft hij zich laten ontvallen:
- Het is zo moeilik, Else... je moest altijd bij me zijn.
En zij heeft alleen geantwoord:
- Dan kom ik, morgen!
Maar ook zij heeft te breken met een traditie.

En als hij haar 's anderendaags weervond in de veranda, zei ze eenvoudig: Hier ben ik. En dat gebaar van haar was zo kinderlik-mooi, in die overgave van zichzelf lag iets zo groots, dat Joos haar een ogenblik aankeek zonder te kunnen spreken.

Zo stonden ze tegenover elkaar, beiden gelukkig om die onverwachte wending van hun leven. Dan gingen ze naar Joos' kamer.

- Is het moeilik gegaan? vroeg hij zacht.

- Als ik zei, dat ik naar je wou, werd vader vreselik opgewonden, zodanig dat ik schrik kreeg voor hem. Moeder weende maar sprak niet.

Dan begon vader erg-lelike dingen over je te zeggen. Dat wond me maar op. Het kwam tot een woordenwisseling, die altijd heviger werd. Tot vader, in zijn uitzinnigheid, me vervloekte. Dan stond moeder op, en smeekte dat het zou ophouden. Ze beproefde vader te bedaren. En ze bad me, dat ik zou weerkeeren van mijn gek idee.

Toen werd het me moeilik.

Een ogenblik doofde de herinnering haar stem, maar dan vertelde ze voort:

- Ik zegde haar, dat het moest, dat het niet anders kon. Och, mijn moedertje... Wat 'n vertwijfeling in haar nat-glanzende ogen, Joos, en in dat gebaar, waarmee ze me naar zich toe trok. Ik geloofde, dat ik ging begeven. We weenden samen, en zo was het heel goed... Maar dan is vader weer over je begonnen. En er keerde iets in me. Het scheen me, dat ik je niet beter verdedigen kon, dan door niet meer te antwoorden en maar seffens weg te gaan. Dan heeft ie me onterfd. Ik keek hem vlak in de ogen, en zei, dat ik er niet om gaf. Het was me zo, of ik hem in het aangezicht spuwde. Dat was voor de hartelikheden, die hij van jou had gezegd. Dan ging ik nog eens bij moeder, die almaardoor huilde. Ik trachtte haar te troosten. Ik zei altijd weer, dat het moest.

- Waarom moet het? vroeg ze.

- Er zijn van die dingen, moedertje, waarvoor er geen reden is...

- Hou je dan niet meer van me, kindje?

Ik zoende haar lang en veel en tussendoor hakkelde ik:

- O ja, moedertje... ik hou zo dolveel van je... zo dolveel... Maar als het nou niet anders kan... niet kan... O dat je 't wist! Ik mag niet, ik kan ook niet weerstaan aan die roep van Joos. Het is zo heerlik, moeder! Maar om jou spijt het me... dat het moet.

En ze kon niet meer dan gedurig herhalen:

- Doe het niet, Elsje, doe het niet, kindje!

Maar dan kwam vader weer binnen. Hij was woest en hij heesde:

- Vermoord haar niet helemaal! O wat ben je een slechte meid! Voort maar! Nou kan je niet te snel opdoeken! Maak

[p. 125]

dat je wegkomt! Loop maar gauw naar die gek, die je behekst heeft. Maar zie dat je me niet meer onder de ogen komt, nooit meer! -

Ik dacht dat hij me ging slaan. Hoe ik hem weerhouden heb weet ik niet. Plots bleef hij staan en onze ogen wierpen naar elkaar een van die blikken, die men niet licht vergeet. Dan zei ik: Vaarwel moedertje... en dan ben ik weggegaan, -

Ze rustte of ze vermoeid was.

- en hier ben ik, zei ze nog en liet haar hoofdje zacht tegen zijn schouder zinken.

Joos zei niets. En Else had verwacht dat hij nu wat zeggen zou. Hij hoorde hoe ze stil begon te wenen. Nog zweeg Joos. Dan hief ze haar betraand aangezichtje naar hem op en lei haar hand zachtjes-strelend op zijn slaap.

- Nietwaar, mijn jongen, dat het niet anders kon?

Haar hand zonk traag weer naar beneden. Wat was hij wreed voor haar door zijn zwijgen. Ze vocht tegen een bangheid, die op haar geschokte zieltje aansluipen wou. En nog nooit had Joos haar zo horen smeken, als ze herhaalde:

- Joos, mijn lieve jongen, zeg me dat het moest, zeg jij het me.

Ze gleed bijna op zijn knieën. Hij voelde de radeloosheid van haar kus op zijn mond, en hij ruiste:

- Kán ik dat zeggen, Else?

- En als ik niet gekomen was, Joos, zou je dan nog in me geloofd hebben?

- Misschien... niet meer zó...

- En als ik dat niet wil, niet kan willen, nooit zal kunnen willen, als ik voor niets, niets ter wereld, wou dat je ook maar een enkele stap van me af ging staan, moest het dan niet?

- Ja dan, dan moest het.

- Zie je wel! Zeg het me nog, Joos, dat ik niet anders mocht.

- Nee Else, het kon niet anders.

Dan wist hij haar hulpeloosheid in een glimlach verzinken. Met haar zakdoekje, waarrond een fijne parfum waasde, droogde ze haar tranen weg. Ze was helemaal kalm geworden. Het was of ze aan zijn borst zou inslapen. Ze zocht wat er lag in die blik van Joos, die niet tot haar kwam. En als hij omneer keek, vielen zijn oogen diep in die van haar. Ze glimlachte als een verwend kindje. En in een rilling werd Joos ervan bewust, dat hij haar in zijn armen hield, heel dicht tegen hem aan, en hij werd er opeens heel groot gelukkig om. Hij zoende haar en ze sloot haar oogen, opdat ze geheel oor zou worden voor de muziek van zijn stem.

- Mijn lieve, sterke Elsje, ik ben d'r zo blij om, dat je dát hebt gekunnen.

- Om het geluk doet men zoveel, Joos...

- O jà, kindje. Als je maar het gelooft met dat geloof... nou ja, het geloof dat doen kan wat jij hebt gedaan. Aan die daad van jou kan ik het geloof van mezelf meten.

- Ik zei: geluk, Joos... Maar al mijn geloof in het geluk, het is niets anders, dan mijn geloof in jou.

- En had ik niet het geloof in jou...

- Wat dan?

- Nee, ik wil niet liegen. Ik zou voort zoeken alleen.

- Zou het dan helemaal hetzelfde zijn?

- Nee kindje, want gedeelde pijn blijft gedeeld, wijl gedeelde vreugd vermenigvuldigd wordt.

- En dan nog?

- Ik geloof het niet. Het is me zo, of er iets van je zal uitgaan, iets, dat ik nog niet weten mag, maar dat ik verwacht.

Dan was haar stem gesmolten tot het enkele woord:

- Joos...

- Laten we stil zijn, Elsje, en niets meer vragen... en gaan... gaan... tot...

- Tot?

- Tot de witvuren morgen, waarin zullen verenigd gaan naar de stalen tempel: de twee dwazen der waarheid en der liefde, de twee doolaards, die zingen de laatste stroof van het pelgrimslied, dat afbreekt in de plotse ekstaze van...

[p. 126]

van wat ik niet ken, maar dat komt, Else, dat komt... O jij, je voert het geloof in me tot hoogten op, waar ik het bijna niet volgen kan. Het is zo wonder, zo wonder dat je nu hier bent deze avond.

Ze zei niets meer: haar stem was ingeslapen op het wiegen van zijn woord. Ze beluisterde zo graag die heerlike dichter in hem. Niets bewoog meer aan haar, dan haar ogen. En als ook hij zweeg was er die stilte, die niemand hoort, maar er des te mooier om is, zo mooi, dat er iets heel eenvoudig moet zijn, om het ermee te vergelijken. Maar iets zo eenvoudig, dat niemand het kent. En die stilte was hun samenzang na de beurtzangen van de lange psalm van hun blanke geluk. En tussen de tonen van het klimmende lied strekte de schemering haar zegenende handen. De wijding van hun ziel kwam ook om alle dingen liggen als een wollen goedheid. Else voelde het en ze zei:

- Het wordt avond, Joos...

Haar stem was het begin van een sprookje, dat afbreekt omdat het te mooi is, om in woorden om te zetten.

- In deemstering worden de zielen herboren, zei hij traag en stil, die de muziek der oneindigheid uit de ruimte grijpt met duizend handen.

En nu voelde hij weer sneller zijn verlangens uittiegen naar het onbekende. Hij genoot er van, dat die mystificatie zijn ziel wiegde, op de kadans van astrale bewegingen, die zingen een eteries lied. Iedermaal hij Else aankeek zag hij ook van haar wimpers baden een oeverlooze zee van rijngroen, kleur van het niet en van de oneindigheid. Er kwam een onbestemde geur uit het vaderland van zijn heimwee, dat in haar oogen stond gekiekt. En hij zei:

- Liefde, Else, is het gedurig overenten van een stukje ziel op mekaar, en zo zijn ziel inbouwen in die der beminde. Liefde is het fiat van de hele mens.

De stilte vertelde voort, wat hij niet had gezegd. Dan schoof Else traag haar stem door de schemering en zei:

- Moedertje... zie je wel, dat het niet anders kon...

In haar stem lag nog de echo van een snik. En dan dacht Joos ineens aan zijn eigen moeder.

- Ik ook, ik hield zoveel van mijn moeder, Else...

- Hadt jij het dan gedaan?

- Ja. - Ze droomde weg.

- Ik kan me je moeder nog zo goed herinneren, Joos.

- Vertel me wat over haar, Else. Ik kan wel aan haar denken, maar spreken over haar, dat gaat niet. Denk je niet, dat mannen eigenlik niets over een vrouw kunnen zeggen?

- Dat kan niemand, Joos ook een vrouw niet. We kunnen alleen met onze woorden het kader bouwen, waarin ze leefde en zich nog ophoudt in onze gedachtenis.

- Wat praat je wijs, Else...

- Ik ben dat zo bij mezelf gaan denken. Ik hield veel van je moeder, Joos, om haar zachte goedheid. Het was ook onmogelik niet van haar te houden.

- Ja, niewaar...

- Iedereen hield van haar. Ze sprak heel zacht en ze zocht de stilte. Ze had zo'n mooie ogen. Ik geloof niet, dat iemand ooit verstaan heeft, wat er in die ogen lag.

- Denk je, dat ze gelukkig was?

- Wie zal het weten? Misschien jij. Ik niet. Alleen heb ik soms gedacht, dat wat haar oogen kleurde wel een stil verdriet kon zijn. Ik weet niet waarom. Misschien had ze niet het geluk, dat ze behoefde.

- Heeft ieder mens dan zijn eigen geluk, Else?

- Vraagt hij dat niet van het leven?

- Misschien wel, zooals ieder mens zijn eigen lijden vraagt van het leven. Hoe kan het anders, dat niet altijd in opstandigheid wordt geleden.

- Denk je, dat je moeder heeft geleden?

- Ik geloof niet, dat vader de man was om moeder gelukkig te maken. Dat besef

[p. 127]

heeft me soms gepijnd. Ja, er is soms wel iets in onze ouders, dat ons pijn doet. Maar we moeten goed zijn, Else. - We moeten onze pijn vergeten om hún pijn. Maar we hebben ook de vrijheid van ons eigen leven, dat we niet mogen vergooien, om wat reden ook. Liefde die de vrijheid van de beminde ontneemt is een schandelik misbruiken.

- Zou je vader je moeder niet hebben liefgehad...

- Dat bedoel ik niet Else. Ik sprak over ons. Ik kan daar niet op antwoorden. Ik heb daar nooit veel van gemerkt. Maar moeder was zo helemaal anders dan vader. Ik geloof dat ik van haar dat verlangen heb, en die hunkering, die me voortdrijft op de weg, die ik ben opgegaan.

Toen viel het haar op:

- En jij hebt net die ogen van haar, Joos.

- Ja, Else, en nog veel meer. Ik voelde het als ze dood weggedragen was in de bloemenwagen. Ik heb toen veel geleden. En het is uit die pijn, dat het eerste klaar besef is gekomen van wat ontbreekt in mijn leven.

Dan zag Joos in de tuin van de ruimte de bloeirijkdom der sterren. Hij opende het venster en bleef staan. Else liet haar hoofd op zijn schouder rusten en haar arm lag licht in zijn hals. Ze voelden hoe groots de nacht was geworden.

Hij zocht naar de plaats waar het kasteel moest staan. - Er viel een traan op zijn hand. - En zo, in deze ure der gedachtenis schiepen beiden hun avondweemoed om tot de blije verwachting der komende dagen. En dat was nu hun avondgebed, dat God hoorde.

JAN VERCAMMEN.