Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 119

[p. 143]

A.M. Duinhoven
Notities bij de Walewein

Abstract - The only existent complete manuscript of the Walewein dates from 1350. It is generally treated, however, as if it were the original version created by Penninc around 1200. No one would want to deny that the text might contain alterations by narrators and scribes, but this vague awareness does not affect the scholarly praxis. In this article I will demonstrate that the Walewein we are familiar with, is a strongly adapted version. The changes are easy to find and clearly develop throughout the book. Therefore, we cannot but conclude that many narrators, scribes and correctors have had a hand in the text.

1 Inleiding

Aan de Walewein zijn de laatste tien jaar een aantal studies gewijd die de tekst weer volop in de belangstelling hebben gebracht.¹ Zowel de inhoud als de problematiek van deze Middelnederlandse Arthurroman zullen de vakgenoten bekend zijn, hetgeen het mogelijk maakt zonder veel introductie enkele plaatsen uit deze tekst te bespreken. Naar ik elders heb betoogd, is de Walewein door Penninc geschreven naar het voorbeeld van de Floris ende Blancefloer. Een nauwkeurige vergelijking van de twee teksten maakt dat duidelijk. We hebben met een verholen bewerking te doen, waarin de cruciale eigennamen, de locaties en de typerende elementen van de voorbeeldtekst bewust zijn veranderd, zodat de bron bij oppervlakkige lezing onherkenbaar is.²

Er zijn ook nieuwe elementen ingevoegd. Uit de structuurschema's van Minderaa (1958: 155-158), Janssens (1976: 124), Verhage-Van den Berg (1983: 226-227) en Haug (1995: 195-197) blijkt, dat veruit het grootste deel van het werk uit ‘nevenepisoden’ bestaat, min of meer zelfstandige avonturen van Walewein, die het kernverhaal, de drieledige queeste, onderbreken. Een deel van de uitbreidingen zal misschien reeds op rekening van Penninc kunnen worden geschreven, maar de vergelijking met de Floris ende Blancefloer heeft bevestigd wat reeds de vele inhoudelijke onregelmatigheden in de Walewein deden vermoeden: het verhaal heeft een ontwikkeling doorgemaakt; de tekst is bij herhaling bewerkt.

Hoewel niemand deze mogelijkheid ooit heeft uitgesloten, wordt er toch stilzwijgend van uitgegaan, dat de Walewein zoals wij die uit twee veertiende-eeuwse handschriften kennen,³ wel ongeveer het verhaal geeft zoals Penninc dat op het perkament heeft gezet. Wanneer we dan op ontleningen aan dateerbare teksten stuiten, verschaffen ons die een terminus a quo voor de vervaardiging van de Walewein. Dat heeft tot de late datering ‘na 1230’ geleid die Besamusca (1993: 33-35)‘redelijk zeker’ acht, daar onder meer het motief van het geschonden gastrecht en de list van Ysabele aan de Perceval-continuatie (rond 1230) van Gerbert zullen zijn ontleend. Janssens (1994: 119, 125) stelt de vervaardiging zelfs nog tientallen jaren later, daar de zwaard-

1 Zie in het bijzonder Johnson (1992), Besamusca (1993), de serie artikelen (van Haug, Lacy, Riddy en Gerritsen) in TNTL 1995-1996, Besamusca & Kooper (1999).

2 Vgl. Duinhoven (2001).

3 Het volledige handschrift L (Leiden, R.U. Ltk. 195^II, a^o 1350, 11.202 verzen) en de fragmenten G (Gent, R.U. nr. 1619, tweede helft veertiende eeuw; 388 verzen). Vgl. Van Es (1957: 400-431).

[p. 144]

brug en het uitlenen van Gringolet uit de Lantsloot vander haghedochte (1250-1260) zouden stammen.⁴

Het behoeft geen betoog, dat deze berekeningen alleen kloppen wanneer het verhaal, hoewel ‘based on a number of sources’ (Janssens 1994: 125), geheel van de hand van Penninc (en Vostaert) zou zijn.⁵ Maken de ontleende elementen echter deel uit van interpolaties door latere bewerkers, dan kan de oorspronkelijke Walewein veel ouder zijn. Het is heel goed mogelijk, dat uiteindelijk toch Van Mierlo (1953) gelijk heeft, die het werk van Penninc tussen 1175 en 1190 plaatst.⁶ Voor de datering van de tekst is dus de tekstgeschiedenis van belang. Daar met de diachrone aspecten van tekststudie in het algemeen weinig rekening wordt gehouden, is het nuttig een aantal plaatsen te bespreken die bewijzen dat er in de Walewein wel het een en ander veranderd is.⁷ Het belangrijkste doel echter van tekstreconstructie in het algemeen en daardoor ook van de navolgende tekstkritische notities is: een beter begrip van de tekst zoals die ons is overgeleverd.

We zullen hieronder eerst aandacht besteden aan enkele eigennamen die verwondering wekken. Eigennamen, net als getallen, zijn bijzonder gevoelig voor vervorming. Bij de meeste woorden in een zin dwingen de zinsbouw en de context tot de correcte lezing. Onduidelijk geschreven woorden zijn binnen het grotere geheel meestal herkenbaar. Eigennamen en getallen echter zijn geïsoleerde informatie-eenheden, die daardoor ongemerkt kunnen veranderen. We zullen met twee randfiguren beginnen: de obscure Arthurridder Duvengael (§ 2) en de onbekende heilige Gravein (§ 3). Een belangrijker rol in het verhaal is weggelegd voor koning Wonder, steeds in gezelschap van zijn zoon Alidrisonder (§ 4). Het feit dat de veranderingen door de hele tekst heen zijn aangebracht, wijst op een ingrijpende bewerking.

De vraag of de Waleweim een oorspronkelijk Middelnederlands dichtwerk is, heeft velen bezig gehouden.⁸ Voor de discussie van belang zijn de uitspraken in proloog en epiloog over het gebruik van Franse bronnen. Naar ik in § 5 en 6 zal trachten aan te tonen, zijn zowel vers 5 (‘geen Franse bron’) als 11141 (‘wel een Franse bron’) ingevoegd. Tenslotte (§ 7 en 8) bespreken we enkele plaatsen waar de mededeling door frequente typen kopiistenfouten veranderd is: door verschrijvingen of verlezingen, en door omkeringen binnen het vers.

4 Vgl. ook Schenkeveld-Van der Dussen (1993: 23): ‘Omstreeks 1260: Pieter Vostaert voltooit de Roman van Walewein’.

5 Veronderstel dat er een ontlening kan worden aangewezen uit een bron van 1300; dat zou niet bewijzen dat de Walewein in zijn geheel uit de veertiende eeuw stamt. Wat overigens het aandeel van Vostaert betreft: naar ik elders heb betoogd (2001: § 14), heeft Vostaert geen bijdrage aan de plot geleverd.

6 Vgl. Besamusca (1993: 33). De door Besamusca en Janssens genoemde ontleningen aan gedateerde werken maken alle deel uit van passages die niet tot de oorspronkelijke, met de Floris ende Blancefloer correponderende plot behoren (vgl. Duinhoven 2001). Ze bewijzen daardoor niet, dat de bewerking door Penninc na 1230 is geschreven. Gezien de complexiteit van de tekstgeschiedenis, zal de oorspronkelijke Walewein aanzienlijk ouder zijn, misschien nog uit de twaalfde eeuw, doch laten we voorlopig zeggen ‘circa 1200’.

7 Voor een globale beschrijving van de tekstontwikkeling zij verwezen naar Duinhoven (2001). Kleine emendaties en conjecturen vindt men in de edities van Jonckbloet (1846-1848), Van Es (1957) en Johnson (1992).

8 Vgl. de overzichten in Draak (1936: 201-212), Janssens (1976, 3: 2-9), Janssens (1979-1980: 301-303), Winkelman (1984: 73), Besamusca & Kooper (1999: 1-12).

2 Duvengael (v. 40)

De Walewein begint in een van de burchten van koning Arthur.⁹ Te Carlioen houdt de koning hof met een deel zire man, die ic niet wel ghenomen can (v. 37-38):¹⁰

Ywein ende perchevael
Lancheloot ende duvengael
Entie hoofsche walewein
Sijn gheselle was daer ne ghein
Ooc was daer keye die drussate

Een uitputtende opsomming van de aanwezige ridders wordt hier niet gegeven. Alleen de allerbekendste worden genoemd. Binnen dit selecte groepje valt Duvengael uit de toon. Hij is zelfs geen ridder van de tweede garnituur: hij is volkomen onbe-

9 Zie over de vele burchten in de Walewein: Veldhoen (1999).

10 De citaten zijn ontleend aan de transcriptie door W. Kuiper op de Cd-rom Middelnederlands (1998). Kuipers afschrift is gebaseerd op uitgave van Van Es (1957), met weglating van de door Van Es toegevoegde interpunctie en hoofdletters.

[p. 145]

kend. Alleen in de Lancelot-compilatie komt de naam nog een keer voor, in de geïnterpoleerde Roman van den riddere metter mouwen (v. 2912 d.i. Lanc. 3, 17492), als een ontlening, neemt men aan, uit de Walewein:¹¹

Daer quam Perchevael ende Walewein
Ende Lanceloet ende mijn her Ywain
Daer was Erec ende Duvengael
Ende Ecgravein ende Lynvael

Van meet af aan is aan de authenticiteit van de eigennaam getwijfeld. Jonckbloet (1846-1848, 2: 192 en 1846-1849, 1: iii-iv, n. 126) citeert G.J. Meijer, hoogleraar te Groningen: ‘Omtrent dezen laatsten ridder [nl. Duvengael] twijfel ik ook, of deszelfs naam hier wel goed geschreven zij, en of hij misschien niet dezelfde is, welken Jacob van Maerlant den ridder Galehoet noemt in het Leven van den H. Franciscus’. In de proloog van dit werk verwijst Maerlant de navolgende ridders naar het rijk der fabelen:

Maer Tristram ende Lanceloot
Perchevael ende Galehoot
Ghevensde namen ende ongeboren
Hier of willen de lieden horen

‘Hoe Prof. Meijer eenig verband kon zoeken tusschen Duvengael en Galehoet vat ik niet’, merkt Jonckbloet (1846-1849, 1, n. 126) op. Zijns inziens blijkt uit het rijm Perchevael: Duvengael in Walewein v. 39-40, ‘dat de uitgang althans van dien naam niet te veranderen is’.

Misschien heeft Meijer niet uitsluitend aan een vervorming van het woord gedacht (galehoot → duvengael) doch aan een welbewuste verandering ten gevolge van omkeringen binnen het vers. Wanneer in vers 2911 Lanceloet en Ywain verwisseld zouden zijn, kan er in plaats van Duvengael, net als bij Maerlant, Galehoot hebben gestaan. Dan moeten we echter ook in vers 2910 een omkering aannemen, zodat het vers Daer quam Walewein ende Perchevael een rijmpaar kon vormen met 2913; ook de volgorde der verzen moet dus gewijzigd zijn. Alles bij elkaar een ondoorzichtige en ongemotiveerde gang van zaken. Bovendien, ook wanneer we aannemen dat de corrector de naam Duvengael uit de Walewein kende, ‘waar haalde Penninc hem dan vandaan?’ (Janssens 1982: 312).

In het algemeen houdt men het erop, dat Duvengael een onbekende ‘Arturridder’ was (Draak 1936: 213), ‘a knight at King- Arthur's court’ (Johnson 1992: 573), maar de naam blijft intrigeren. Janssens (1992: 30-31), die naar bewijzen zoekt dat de Walewein aan de Lantsloot vander haghedochte ontleend zou hebben, meent zelfs dat een ‘verklaring voor de raadselachtige Tafelronderidder Duvengael [...] de oplossing een stap dichterbij [zou] kunnen brengen’ (n. 40). Deze verwachting zal echter een illusie blijken. Duvengael behoort niet tot de coryfeeën van Arthurs hof; het gaat zelfs niet om een onbekende ridder. De eigennaam is het resultaat van een verlezing, naar ik aannemelijk hoop te maken.

De ridders worden in v. 39-43 paarsgewijze genoemd, behalve die hoofsche Walewein en Keye die drussate, voor wie hele verzen zijn uitgetrokken. Het zou niet verwonderlijk zijn wanneer ook Lancelot, die beste ridder in die werelt (Lanc. 4, 9620-9621), met een epitheton zou worden vereerd. Zoekend naar een oplossing voor het gestelde pro-

11 Vgl. Janssens (1982: 311-2), De Haan e.a. (1983: 17 en 224).

[p. 146]

bleem, moeten we rekening houden met de mogelijkheid dat duvengael de verbasterde vorm is van een nabepaling bij Lancheloot. Het voegwoord ende kan zijn tussengevoegd, toen het epitheton tot een ogenschijnlijke eigennaam geworden was.

Zoals Walewein bij herhaling die rudder coene (1290), die rudder goet (2180), die rudder bout (2849), die rudder vri (2976), die rudder snel (5076) en rudder goet van prise (4612) wordt genoemd, zo kan ook Lancelot, die geen koning of hertog was, zijn aangeduid als die rudder gevolgd door een passend adjectief. En gelet op het rijmwoord op -ael komt daarvoor een van de vormen van het bijvoeglijk naamwoord noyael in aanmerking (‘voortreffelijk’; MNW 4, 2487-9), dat ook voor personen wordt gebruikt. Ik ontleen aan het lemma in het MNW en de Cd-rom Middelnederlands: Ayoel, de here noyael; hij hem hilde alse een noyael man goede; noyale lieden; den swane volgde den ridder noyale tot Nijemagen; ene joncfrou noyael; die schoone Beatrix van Brabant, hartoge Henrix dochter noiael.

Het adjectief wordt meestal met een y gespeld; opmerkelijk is voorts dat de o wel wordt weggelaten, zodat de vorm nyael resteert. Daar de y en de g bijna gelijkvormig zijn, kan [duve]ngael tot nyael worden herleid. Met het vermoede die rudder nyael voor ogen, is het niet moeilijk in du het lidwoord die te herkennen, en v en r zijn in verscheidene schrifttypen zo gelijkend,¹² dat ve zeer wel op de sigle voor rudder kan teruggaan:¹³ de R of r met een extra haaltje of met een streepje door de laatste pennestreek, vaak gevolgd door een punt, is een courante afkorting.¹⁴ Daardoor kunnen we van deze ontwikkeling vrij zeker zijn: die r_~ nyael / dier_~nyael → duvengael → duuengael, welke laatste vorm we in handschrift L aantreffen.

Tussen alle eigennamen heeft de kopiist het woord dat hij meende te kunnen ontcijferen, ongetwijfeld als een hem onbekende eigennaam beschouwd. Duvengael kan niet langer als een nabepaling bij Lancheloot worden gezien, doch moet een nieuwe persoon aanduiden. En dan ligt, ook vanwege het versritme, de tussenvoeging van het voegwoord ende voor de hand: Lancheloot <ende> duvengael.¹⁵

12 Vgl. Van der Gouw (1963: 38).

13 Een sigle (uit singula littera) is een afkorting bestaande uit een enkele letter. In de inlaut wordt de v-klank weliswaar meestal als u geschreven, doch aan het begin van een syllabe en na een u is een v niet ongewoon. Vgl. Van Es (1957: 460).

14 Zie Lieftinck (1954: 13, 16); Van der Gouw (1963: 49). Naast majuskels worden in siglen ook minuskels gebruikt; vgl. Cappelli (1961: 318-319) en Pelzer (1966: 70). Op het gebruik van een sigle in een voorafgaand afschrift wijst de hoofdletter in Walewein vers 1290: Walewein sprac die Rudder coene (zie Van Es 1957: 473).

15 Toevoegingen staan steeds tussen gebroken haken; vervangingen tussen schuine strepen. Daar het epitheton die rudder nyael in de Walewein wel en in de Roman van den riddere metter mouwen niet passend is, bewijst de reconstructie ten overvloede dat de eigennaam vanuit de Walewein moet zijn ontleend.

3 Bi sinte Gravein (v. 1810)

In vers 1810 zweert de schildknaap aan wie Walewein zijn paard heeft geleend, ten overstaan van koning Arthur bi sinte Gravein, een onbekende heilige. Bij de overvloed aan algemeen kerkelijke en lokale heiligen is het wat verwonderlijk, dat de man hier zijn toevlucht neemt tot een obscure, en waarschijnlijk fictieve, patroon. Daar zal ongetwijfeld rijmdwang debet aan zijn:¹⁶

Die coninc sprac: ‘Nu bem ics vroet
Het was mijn here Walewein!
Waer is hi?’. ‘Here, bi sinte Gravein’

Nu wordt in de tekst in het algemeen de vorm Walewein gebezigd, doch op enkele plaatsen heet de held van het verhaal Walewijn (v. 515, 2601 en 3840).¹⁷ De twee namen (Walawainus en Walewinus) komen ook in oorkonden naast elkaar voor,¹⁸ al zijn varianten met diftong in de meerderheid. Het is wel eigenaardig, dat de naam van de hoofdpersoon in een en hetzelfde literaire werk op twee wijzen zou zijn uitgesproken. Daar de spelling Walewijn echter slechts drie maal voorkomt, en buiten

16 Ter verduidelijking heb ik interpunctietekens toegevoegd.

17 Welke woordvorm ook in de titel van Verhage-Van den Berg (1985) is doorgedrongen.

18 Zie Janssens (1976, 3: 22-25) en Uyttersprot (1987); vgl. ook Gerritsen (1984) en Toorians (1995).

[p. 147]

het rijm, zou het hier om kleine kopiistenfouten kunnen gaan, waarbij afkortingen als .W. of Wal. verkeerd zijn opgelost.

Naar het zich laat aanzien, hebben we in vers 1809 met de omgekeerde ontwikkeling te doen. Schrijven we gravein met de welbekende afkorting voor r met klinker, en met een ij, dus als g'vijn, dan roept de schildknaap hier de Vlaamse heilige Gervinus aan. Gervin of Gervijn, pelgrim naar Rome en Jerusalem, kluizenaar, en van 1095 tot 1105 abt van het Benedictijner klooster te Oudenburg in Westvlaanderen, overleed in 1107 of 1117.¹⁹ Daar de Walewein in Vlaanderen zal zijn ontstaan,²⁰ is er een goede kans dat hier een lokale en aan het publiek bekende heilige wordt aangeroepen.

Deze emendatie dwingt ons in 1809 Walewijn te lezen, welke woordvorm uitzonderlijk is en juist daarom de vervanging door Walewein en Gravein zal hebben uitgelokt. Het is de vraag of de passage waarin het ongewone rijmpaar op -ijn voorkomt, wel oorspronkelijk is. Alleen al het feit dat niet wordt aangegeven dat die cnape in vers 1810 aan het woord komt, wekt argwaan. En in het grotere verband is het merkwaardig, dat de schildknaap die Walewein ver van huis, in tander lant ontmoet,²¹ op weg is naar het hof van koning Arthur te Cardoel (v. 1586); hij komt daar ook zonder problemen aan (v. 1709) en weet net op tijd terug te keren bij het kasteel van koning Amadi(js), waar ook Walewein inmiddels is gearriveerd. De nevenepisode zal niet tot de oorspronkelijke Walewein hebben behoord. Deze problematiek laten we hier echter rusten.

19 Zie Lexikon für Theologie und Kirche (4, k. 765).

20 Vgl. Besamusca (1993: 25).

21 ‘De queeste van Walewein speelt zich af in een wereld die het zonder nauwkeurige tijden ruimte-aanduidingen moet stellen’ (Besamusca 1993: 77); er is echter een duidelijke tegenstelling tussen de ‘reële’ wereld waarin Arthur regeert en het onbestemde ‘Jenseits’ (Winkelman 1992: 558), waarin Walewein via de berg met draken terecht komt (vgl. Draak 1936: 146). Aanvankelijk vond de queeste in het Midden-Oosten plaats (Duinhoven 2001).

4 Die coninc van den Wondre (v. 782)

De eerste vorst die Walewein bij zijn queeste naar het schaakbord bezoekt, is koning Wonder van den Wondere (v. 782-3). De eigennaam duidt zowel het bezit als de bezitter aan, het koninkrijk zowel als de koning. ‘Nadrukkelijk is in de roman het sprekende van de naam in woordspelingen uitgebuit’ (Draak 1936: 141). Bij koning Wonder zijn allerlei wonderen te aanschouwen: zo woont hij in een wonderschone burcht (v. 791) en hij bezit een prachtig en geneeskrachtig bed (v. 870), met vier zingende gouden engelen (v. 881). Het lijkt bovendien een wonder, dat Walewein bij de eerste koning de beste die hij ontmoet, het mysterieuze schaakbord vindt waarnaar hij op zoek is. Doch wanneer we de bron bezien, waarop de Walewein is gebaseerd, kunnen we dit laatste wonder wel verklaren.

In de Floris ende Blancefloer komt Floris, in Babylonië zoekend naar zijn geliefde, in contact met een voornaam persoon, Dariës geheten, die een fervent schaker moet zijn geweest.²² Het schaakbord waarmee Floris, en daardoor ook Walewein (v. 813) bij zijn eerste bezoek in den vreemde wordt geconfronteerd, is in de bewerking tot aanleiding van de queeste gekozen. Zoals het binnenzweven van de heilige graal een avontuurlijke zoektocht heeft bewerkt, zo zal ook het wereldse schaakbord tot een spannende reeks avonturen leiden.²³ Bij de creatie van de roman ging dus de vondst van het schaakbord aan de zoektocht vooraf: het eerste voorwerp waarop de zoekende held in de voorbeeldtekst stuit, is tot doel van de zoektocht gemaakt, tot het voorlopige doel althans, want uiteindelijk draait het in de Walewein, net als in de Floris ende Blancefloer, om de verovering van een geliefde jonkvrouw.²⁴

22 Winkelman (1977: 211) komt in zijn dissertatie onder meer tot de conclusie, dat de Trierse Floyris (fragmenten van een Middelduits handschrift uit het begin van de dertiende eeuw; 368 verzen) een versie van de Floris ende Blancefloer representeert (ontstaan tussen Maas en Rijn circa 1170) die direct teruggaat op de oorspronkelijke Floris ende Blancefloer, los van de ‘version aristocratique’. In deze oudere versie blijken de schaakscènes niet in de toren- oftewel poortwachterepisode thuis te horen, maar in de eerdere brugpachterepisode.

23 Vgl. voor het contrasterende verband Besamusca (1993: 44-48).

24 Zoals door velen is opgemerkt; vgl. o.m. Janssens (1979-1980: 56-57), Verhage-Van den Berg (1983: 243-244), Winkelman (1993: 112-113).

[p. 148]

Interpolatie

We beperken ons hier tot de naamgeving, die wonderlijk genoeg is. Ook vroeger heeft men zich over de persoonsnaam verbaasd, getuige de uitleg die in de verzen 783-789 wordt gegeven:²⁵

Daer woonde die coninc vanden wondre
Wetti waer omme hi wonder hiet
Ic saelt u segghen ic ne laets niet
Hi versciep hem tallen dieren hij nam de gedaante aan
Die zijn upt lant of in rivieren
Bander side sciep hi hem wedere veranderde hij zichzelf
Tallen voghelen die met vedere
Moghen vlieghen in enich lant
Ic wane wel dat men noit ne vant...

De passage 783-789, die het verhaal onderbreekt, ziet ernaar uit te zijn tussengevoegd. De verzen vormen een terzijde; in vers 783 wordt plotseling het publiek aangesproken; vers 784 bestaat uit stoplappen. Er is nog niet gezegd dat de koning Wonder heet, dat gebeurt pas in 811; in vers 782 gaat het om de plaatsaanduiding. De bedoelde metamorfosen vinden in de tekst niet plaats en zijn voor het verhaal van geen belang. Kortom, de verklaring voor het feit dat de koning Wonder heet, is gezocht. De interpolatie (783-789) wordt door een weesvers (790) gevolgd en de kans is daardoor groot dat de verzen 782 en 790 voordien een rijmpaar vormden:²⁶

Daer woonde die coninc vanden wondre
Ic wane wel dat men noit ne vant

Het is niet alleen verwonderlijk dat de koning Wonder heet, ook het feit dat deze zelfde naam het land aanduidt waarover Wonder regeert, is opmerkelijk. Weliswaar worden vorsten wel genoemd naar hun stamland - zo is Willem als prins van Oranje ook zelf (een) Oranje - maar vanzelfsprekend is dat niet; de koning van Spanje bijvoorbeeld heet niet Spanje. In de Walewein in elk geval is de identiteit van land- en persoonsnaam een unicum. De koning van Hisike heet niet zelf Hisike en van alle overige koningen wordt het land niet genoemd.

25 Ook in v. 1080-1087 voelt Walewein zich gedrongen een verklaring voor de naam van zijn gastheer te bedenken, hetgeen bevestigt dat de naam ook indertijd bevreemdend was.

26 Wat het rijm betreft moeten we rekening houden met de mogelijkheid dat in v. 790 de conjunctief vande werd gebruikt, zodat we van wande i.p.v. wondre moeten uitgaan. Daarop komen we terug. Vers 781, dat bij deze reconstructie overschiet, moet zijn bijgerijmd toen v. 782 door de interpolatie geïsoleerd kwam te staan. Het lange vers 781, dat een los detail vermeldt, kan zonder meer worden gemist.

Alidrisonder

Tegen de oorspronkelijkheid van Wonder pleit nog een andere eigenaardigheid. Koning Wonder wordt steeds vergezeld van zijn zoon Alidrisonder. Deze naam is ongewoon en ‘lijkt slechts bedàcht, in aansluiting op Wonder’ (Draak 1936: 210). Misschien echter is de naam niet verzonnen, doch verbasterd. Een gelijkende en algemeen bekende eigennaam is Alexander (Aleksander, Alechsander),²⁷ die juist onder invloed van het rijmwoord Wonder tot (Alechsonder → Aledrisonder →) Alidrisonder kan zijn vervormd.²⁸ En wanneer in deze eigennaam de a tot een o geworden is, moet ook het rijmende wonder tot wonder worden herleid. Daarop komen we terug.

De naam Alexander maakt de zoon van koning Wonder wel wat minder exotisch, maar zijn aanwezigheid blijft toch bevreemden: de prins treedt niet zelfstandig op, neemt geen initiatieven, doet geen uitspraken. Hij draagt, kortom, niets bij tot de loop der gebeurtenissen. Net als alle andere vorsten zou koning Wonder het heel goed zonder zoon kunnen stellen; hij heeft geen zoon nodig maar een rijmpartner.

27 ‘In Vlaanderen (Brugge, ten O. van Leie en Schelde) en in Brabant komt vaak een spelling ch voor k voor’ (Van Loey 1980: 102). Vgl. ook MNW 9, 2890.

28 In Alechsonder werd de naam Alexander niet meer herkend; daardoor kon de c met de schacht van de h als een d worden gelezen.

[p. 149]

De naam Alidrisonder komt in de tekst elf maal voor; in tien gevallen is de naam gekoppeld aan die van Wonder, in zes daarvan (811-812, 995-996, 1331-1332, 3255-3256, 5705-5706 en 10961-10962) in rijmpositie.

Op drie andere plaatsen van de tien is de vermelding van Alidrisonder een jongere toevoeging. Naar ik elders heb betoogd,²⁹ vond de onttovering van Roges aanvankelijk plaats op het moment dat de vos Walewein en Ysabele tezamen ziet; de voorwaarde dat ook Wonder en Alidrisonder daarbij aanwezig zonden moeten zijn, is een versierende uitbreiding. Maar nu de voorwaarde eenmaal is uitgesproken (v. 5704-5706), moeten vader èn zoon worden genoemd wanneer de onttovering ter sprake komt. Dat is het geval in de passage 8478-8484, die in zijn geheel geïnterpoleerd zal zijn. Ook in v. 9595 c.a. moeten we tot een uitbreiding besluiten, net als in v. 10899. Waarschijnlijk werd er op deze plaatsen al eerder van koning Wonder gesproken, maar de onttovering van de vos (v. 9589 en 10901) maakt dat ook Alidrisonder wordt vermeld.

Nog één keer zijn vader en zoon zonder rijmdwang met elkaar verbonden:

Walewein dancte onsen here
Ende hi vertelde ter selver ure
Den coninc wondre die aventure
Ende alidrisondre mede
Si haddens wonder ende vremthede

Hier echter is Vostaert aan het woord, die Pennincs verhaal van een nieuw slot heeft voorzien (v. 10867-einde).³⁰ Hoewel hij Alidrisonder voor het rijm niet nodig heeft, is er voor hem geen reden het vaste duo Wonder en Alidrisonder te scheiden.

29 Zie Duinhoven (2001: noot 58 en § 16).

30 Zie Duinhoven (2001: § 14).

Alexander

Tegenover de tien gevallen waarin zoon Alidrisonder aan vader Wonder gekoppeld is, komen we één plaats tegen waarin hij zelfstandig en actief lijkt op te treden. In eerste instantie zijn we althans geneigd te denken dat de zóón van koning Wonder zich in vers 1141 tot Walewein richt, hetgeen vanwege de algehele passiviteit van de prins een verrassing mag heten. Bij nader inzien echter is het waarschijnlijk dat hier de koning zelf zijn gast aanspreekt en hem vraagt wat hij in zijn land komt zoeken.

Tot op dit moment heeft Walewein uitsluitend met koning Wonder van doen gehad. In v. 782 wordt die coninc vanden Wondre als bezitter van de burcht geïntroduceerd. Hij ontvangt Walewein (v. 834) en laat paard en ruiter verzorgen; hij doet hem slapen op het genezende bed (v. 907), laat de maaltijd bereiden (v. 936), onderhoudt zich met zijn gast aan tafel (v. 1042), informeert naar diens naam (v. 1064) en stelt zichzelf aan hem voor (v. 1076); tenslotte gunt hij hem een blik in zijn harem (v. 1096). En passant wordt op een drietal plaatsen melding gemaakt van de koningszoon Alidrisonder (v. 812, 822, 996), maar deze treedt niet handelend op.

Daardoor is het bevreemdend, dat na de maaltijd juist de zoon de cruciale vraag stelt die beleefdheidshalve al die tijd verzwegen is: ‘Wat kom je hier doen?’ (v. 1141-1150). Walewein vertelt waarom hij naar het schaakbord op zoek is gegaan (v. 1154), en het is de koning die op zijn relaas reageert (v. 1226). Er volgt een gesprek tussen hen beiden, dat eindigt met Waleweins vertrek (v. 1334). Pas bij het afscheid komt Alidrisonder weer op de proppen om Walewein haastig (haestelike) een goede reis te

[p. 150]

wensen (v. 1332-1333). Afgezien van de vluchtige vermeldingen van de prins, heeft Walewein dus uitsluitend met de koning zelf te doen.

Dit alles wijst erop, dat degene die Walewein in v. 1141-1150 naar zijn bedoelingen vraagt, niet de zoon was maar de vader. De koning, die wij als Wonder kennen, blijkt hier dus Alidrisonder oftewel Alexander te heten. Nemen we aan, dat in vers 1141 de ware naam van de koning te voorschijn komt en dat de koning aanvankelijk steeds Alexander werd genoemd. Deze eigennaam werd een probleem toen de koning Wonder ging heten; we zullen nog zien door welke oorzaak. De rijmende naam Alidrisonder moest daardoor wel iemand anders aanduiden. Welke persoon in de omgeving van de koning is belangrijk genoeg om tezamen met de vorst vermeld te worden? Een zoon en opvolger voor de troon is aan het hof een vanzelfsprekende figuur, wiens aanwezigheid geen opzien baart; en in de tekst vergt een vermelding van de prins weinig aanpassingen.

Combineren we nu de aanwijzingen waarover we beschikken. We hebben hierboven de vreemde naam Alidrisonder tot Alexander herleid. Dit zou de naam zijn van de koning zelf, heer van den wandre (v. 782). De kans is groot dat dit vers een rijmpaar vormde met vers 790, dat eindigt op vant of vande. In plaats van wandre moeten we dan van wande uitgaan. Voegen we hier een teksthistorisch gegeven aan toe. Zoals reeds opgemerkt, is de Walewein geschreven naar het voorbeeld van de Floris ende Blancefloer. Het gaat om een verholen bewerking, waarin de plot is bewaard doch de cruciale eigennamen en locaties en de typerende details zijn vervangen. Met koning Wonder correspondeert in de Floris ende Blancefloer de machtige Dariës, die voor de emir van Babylon tol heft bij een brug over de Eufraat. Wanneer de koning die Walewein bezoekt, Alexander heet, is de ene antieke naam door de ander vervangen,³¹ wat een vanzelfsprekende ingreep lijkt.

De brugpachter Dariës is tot koning Alexander geworden. Gelet op het feit dat in vers 1141 de kale eigennaam wordt gebruikt en Alidrisonder ook nergens anders in de tekst een titel draagt, is het de vraag of Alexander wel van meet af aan ‘koning’ was. Dariës was een hoge functionaris in dienst van de emir; hij bewaakte als tollenaar de brug en toegangsweg tot Babylon. Gelet op wandre en wande, ziet het ernaar uit dat Alexander de w'ander oftwel warander van de koning was, wakend over diens w'ande, d.i. warande:³² Alexander was beheerder van de koninklijke domeinen.

31 De namen in oosterse romans zijn vaak aan de klassieke oudheid en de bijbel ontleend; vgl. Bancourt (1982: 621-625 en 833-852).

32 Het woord komt in de tekst nog alleen in vers 5303 voor, waarin het lijkt te gaan om het jachtgebied van de vos. Daar de in een vos veranderde Roges de rol van de poortwachter vervult (zie Duinhoven 2001: § 9) die Floris helpt het kasteel van de emir binnen te komen, ging het aanvankelijk om hetzelfde gebied, het domein oftewel de warande van de emir, nu koning Assentijn.

De ontwikkeling

In een context waarin voordurend over ‘wonderen’ wordt gesproken, blijkt de koning Wonder te heten, in verbogen vorm Wondre, en bij herhaling is er ook sprake van het gebied Wonder, waardoor koning Wonder ook koning van den Wondre wordt genoemd (v. 782, 887, 5705, 11058). De naamgeving wordt begrijpelijk, wanneer we ervan uitgaan dat Walewein in v. 781 vlgg. aankwam in des conincs warande waar hij stuitte op de beheerder der domeinen, de warander, die geheten was Alexander.

Onder invloed van het herhaalde gebruik van wonder in deze passage, is w'ander (met ronde a) als wonder verlezen, welk woord nu een persoon aanduidde en dus een eigennaam moest zijn. Voor de naam Alexander, Alechsander, onder invloed van het rijmende wonder gelezen als Alechsonder (later → Aledrisonder), werd een nieuw personage bedacht. Daarnaast en waarschijnlijk ten gevolge van de overgang warander → wonder is ook de gebiedsaanduiding w'ande als wond'e gelezen, zodat Wondre/Wonder

[p. 151]

tevens de naam werd voor het land. Alexander/Wonder is, net als de poortwachter en de hertog aan Assentijns hof, een zelfstandige machthebber geworden; hij is tot coninc (van den) Wondre opgewaardeerd.³³ De nieuwe namen, de titel coninc en zoon Alidrisonder zijn in de gehele tekst verwerkt, wat op een of meer grondige bewerkingen wijst.

33 Dit zou in een woordgroep als des conincs w'ande → des conincs wonder gebeurd kunnen zijn; dat laten we in het midden. Zie voor de verzelfstandiging en opwaardering van de hofdignitarissen Duinhoven (2001: § 12).

5 Int walsche (v. 5)

Bovenstaande reconstructies bevestigen wat de vele inhoudelijke onregelmatigheden in de tekst al doen vermoeden: de Walewein zoals die ons is overgeleverd, is in fasen ontstaan. De tekst van Penninc moet bij herhaling zijn bewerkt. Het zou verbazing wekken wanneer het anders was: het oorspronkelijke verhaal zal rond 1200 of eerder zijn geschreven,³⁴ terwijl de oudste redactie die wij kennen, uit 1350 stamt. In anderhalve eeuw moet een verhalende tekst die door generaties van vertellers werd voorgedragen, wel zijn aangepast aan nieuwe voorkeuren; er is ontleend, gemoderniseerd en uitgebreid. Dit inzicht helpt ons echter niet met het antwoord op de vaak gestelde vraag, of de oorspronkelijke Walewein uit het Frans is vertaald dan wel een origineel Middelnederlands werk vormt.³⁵

De Walewein is in het Frans niet overgeleverd. Dat was tot nu toe het sterkste argument voor oorspronkelijkheid.³⁶ Nu we echter mogen aannemen dat de Floris ende Blancefloer aan de Walewein ten grondslag ligt, moeten we het probleem opnieuw aanpakken. De Floris ende Blancefloer is in twee Franse versies en in diverse handschriften bewaard. De roman is in verscheidene talen vertaald, tenminste één maal in het Middelnederlands, door Diederic van Assenede rond 1250. De Walewein gaat echter op een oudere versie terug dan de ‘version aristocratique’ oftewel ‘clericale’ waarop Diederic zich baseerde. En de vraag is nu: gebruikte Penninc een Frans voorbeeld of ging hij uit van een Nederlandse vertaling? Een grondig en gedetailleerd filologisch onderzoek zal uitsluitsel moeten geven, als dat al mogelijk is.

Wat het resultaat ook moge zijn: direct of indirect gaat de Walewein terug op een Franse bron. Wordt de lezer en toehoorder dan om de tuin geleid wanneer de verteller in de proloog meedeelt geen Franse versie van het verhaal te kunnen vinden:

Vanden coninc arture
Es bleven menighe avonture
Die nemmer mee ne weit bescreven
Nu hebbic ene scone up heven
Consticse wel in twalsche vinden
Ic soudse jou in dietsche ontbinden
Soe es utermaten scone

Penninc komt maar moeizaam uit de startblokken; het is onzeker wat hier precies wordt gezegd.³⁷ De proloog heeft dan ook vrij wat commentaar uitgelokt. Duidelijk is wel dat de dichter een mooi verhaal over koning Arthur wil gaan vertellen, maar voor het overige zijn de verzen ondoorzichtig. Je zou verwachten, dat Penninc begint met te zeggen dat er nog vele verhalen over koning Arthur bekend zijn (v. 2). Zo heeft Verdam bleven geïnterpreteerd (MNW 1, 1303-4 sub 3), als ‘overgebleven, bewaard’. Die mogelijkheid houdt ook Van Es (1957:551) open maar hij aarzelt terecht, want

34 Vgl. hierboven noot 6.

35 Zie noot 7 hierboven. De algemene opvatting (voornamelijk steunend op de eerste zeven verzen van de proloog) dat de Walewein een oorspronkelijk Middelnederlands werk is, wordt door Winkelman (1984) ter discussie gesteld. Hij ziet (terecht) geen dwingende reden om uit v. 1-3 een mondelinge overlevering van de Walewein af te leiden. Het zou in v. 5 om een onvindbare goede (wel) versie van het verhaal gaan. Vers 6 ziet hij niet als een irrealis doch als een wens. Dit gebruik van de conjunctivus preteriti (tegenwoordig indicativus preteriti; vgl. kwam hij nu maar) impliceert echter dat de wens nog niet vervuld is. Uit de verzen 5-6 spreekt dan ook ‘enige spijtigheid’, meent Van Es (1957: 378). Per saldo blijft het zo, dat Penninc zegt geen (goede) Franse tekst gevonden te hebben. Daar hij het verhaal naar het voorbeeld van de Floris ende Blancefloer zelf heeft bedacht, is het echter uitgesloten dat hij naar een Franse bron van de Walewein gezocht zou hebben.

36 Zie Draak (1936: 203).

37 ‘Het is tevens duidelijk dat de Proloog (d.w.z. de eerste 32 verzen van de tekst) nog steeds een moeilijk brok middelnederlands is, en dat het onderzoek het nog niet heeft gepeild (vgl. Van Es [1957], pp. 342/3 en 378/9)’ (Draak 1975: 244).

[p. 152]

het navolgende vers suggereert dat er vele verhalen verdwenen zouden zijn (‘achterwege gebleven’; MNW 1, 1304 sub 5) doordat ze niet te boek werden gesteld.

Wanneer men ‘overgebleven’ met ‘ongeschreven’ combineert, lijkt Penninc op een mondelinge overlevering te doelen, zoals velen concluderen.³⁸ Nu we er evenwel van uit mogen gaan, dat de Floris ende Blancefloer de bron van de Walewein is, kalt de auteur dit niet hebben bedoeld. Combineren we om die reden ‘ongeschreven’ (v. 3) met ‘achterwege gebleven’ (v. 2), dan wordt hier eenvoudigweg gezegd: ‘er zijn vele verhalen over koning Arthur nog niet opgeschreven; ik zal nu een mooi [en onbekend] avontuur vertellen’.³⁹ Maar er blijft wel iets wringen, doordat we in eerste instantie geneigd zijn vers 2 te interpreteren als ‘er zijn vele verhalen overgeleverd’. Het probleem zou uit de wereld zijn, wanneer vers 3 een jongere toevoeging zou blijken.

De gedachte dat het om een nieuw Arthurverhaal zou gaan, wordt verder uitgewerkt in de verzen 5 en 6. Vers 5 impliceert, dat de Roman van Walewein niet in het Frans bestond; wat waar zal zijn. De toevoeging in vers 6 echter, maakt de mededeling merkwaardig. Als de auteur het Arthurverhaal dat hij nu gaat vertellen, in het Frans had kunnen vinden, zou hij het in het Nederlands ‘uit de doeken doen’ (i.c. ‘vertalen’). Maar hij heeft het verhaal niet in het Frans gevonden, en toch gaat hij het in het Diets vertellen. Wat voor zin heeft deze mededeling dan? Waarom over het zoeken naar een Franse versie gesproken?⁴⁰ Misschien moet het antwoord zijn: omdat er in de prologen van dit soort werken altijd aan Franse bronnen wordt gerefereerd: een vertaling uit het Frans is een regelrechte aanbeveling.⁴¹

Aangenomen, dat de literaire conventie de auteur ertoe heeft gebracht melding te maken van het feit dat er geen Franse bron bestaat, die hij anders vertaald zou hebben. Waarom deelt hij dat zijn publiek dan op zo'n indirecte en omslachtige manier mee? Waarom heeft hij de mededeling niet beter geïntegreerd? Een relatieve aansluiting zou al voldoende zijn geweest: ‘Nu hebbic ene scone up heven, die ic int Walsche en conde vinden; ic salse jou in Dietsche ontbinden’. Wanneer we de omringende verzen echter kritisch bezien, wordt duidelijk dat de verzen 5-6 niet van Penninc zullen zijn. De regels lijken later te zijn ingevoegd, ter correctie van het rijm. Dat verklaart dat de twee verzen een zelfstandige en slecht geïntegreerde mededeling zijn gebleven.

Niet alleen de verzen 5 en 6 zouden we graag missen. Zoals we zagen, zorgt ook vers 3 voor problemen; en opvallend is de volkomen overbodigheid van vers 7. We weten uit vers 4 al dat het om ene scone avonture gaat. Vers 7 bevat geen nieuwe informatie, de zin is een herhaling en een stoplap. Blijkbaar was het vers nodig om daarop vers 8 te laten aansluiten: Alle die ingle vanden trone...Wanneer nu vers 7 toegevoegd zou zijn, waarop kan trone dan hebben gerijmd? In de voorgaande verzen komt alleen ene scone (v. 4) in aanmerking, dat dus in rijmpositie moet hebben gestaan. En daarmee wordt op slag duidelijk wat er gebeurd zal zijn. In de verzen 3-4 is door een omkering in vers 4 het gepaarde rijm verstoord:

4* Nu hebbic up heven ene scone

→ 4 Nu hebbic ene scone up heven

De ‘omkering binnen het vers’ is een frequente kopiistenfout en ook bij correcties en ingrepen wordt de woordvolgorde vaak aangepast. In de navolgende paragrafen zullen we nog enkele voorbeelden tegenkomen.

38 Zie o.m. Van Es (1957: 378), Janssens (1979-1980: 305), Besamusca (1993: 22, 175).

39 ‘De noviteit van deze tekst wordt benadrukt’ (Sonnemans 1995, 1: 142).

40 De schrijver weet dat de Walewein van Penninc is, ‘zodat het wat dwaas lijkt dat hij melding maakt van het ontbreken van zo'n bron’ (Sonnemans 1995, 1: 142).

41 ‘Als een dichter een Middelnederlandse Arturroman wil schrijven, gaat hij in de Oudfranse literatuur op zoek naar een bron’ (Besamusca 1993: 175). Bij de vermelding van bronnen en ooggetuigenverslagen staat ‘de betuiging van de (historische dan wel didactische) waarheid en betrouwbaarheid centraal’ (Sonnemans 1995, 1: 206). Zie ook Van Es (1957: 379) en Winkelman (1984: 77).

[p. 153]

Gaan we nu uit van deze twee rijmparen:

Vanden coninc arture
Es bleven menighe avonture
Nu hebbic up heven ene scone
Alle die ingle vanden trone

In de oudere lezing werd geen uitspraak gedaan over de oorspronkelijkheid van het werk. We kunnen de oudere verzen 1, 2 en 4* als volgt parafraseren: ‘Over koning Arthur zijn vele verhalen bewaard. Nu ga ik een mooi avontuur vertellen’. In v. 1-2 wordt het genre bekend gemaakt, de aard van het verhaal, en in v. 4 staat de aanbeveling ene scone centraal. Door de omkering in vers 4* ontstonden twee weesverzen (v. 4 en 8), die door het bijrijmen van 1 resp. 3 verzen zijn weggewerkt:⁴²

Vanden coninc arture
Es bleven menighe avonture
<Die nemmer mee ne wert bescreven>
Nu hebbic ene scone up heven
<Consticse wel in twalsche vinden>
<Ic soudse jou in dietsche ontbinden>
<Soe es utermaten scone>
Alle die ingle vanden trone

Het is niet uit te sluiten, dat de tekst bewust is uitgebreid omdat iemand vond dat er iets over de bronnen moest worden gezegd; maar dan mochten we in 5-6 een minder gewrongen mededeling verwachten. Het lijkt me daarom waarschijnlijk, dat we met een ongewilde omkering te doen hebben,⁴³ en dat de weesverzen improviserenderwijs zijn weggewerkt. De corrector zal bleven in vers 2 als ‘achterwege gebleven, onverteld’ hebben begrepen, waaraan hij een synonieme regel heeft toegevoegd.⁴⁴ Ter aanvulling van het weesvers 8 kon met vers 7 (< 4) worden volstaan. De opvallende herhaling ten aanzien van ene scone in v. 4 heeft echter tot een ruimere correctie geleid. En hier hebben allen die op de literaire traditie wijzen, gelijk: een vage verwijzing naar een Franse bron zou hier passend zijn. De verteller zou kunnen zeggen, dat hij het verhaal in een Franse bron heeft gevonden en nu in het Nederlands wil brengen. De Walewein is echter, getuige het navolgende gebed en vers 23-25,⁴⁵ een schepping van Penninc, hetgeen tot de irrealis in v. 5 heeft geleid. De traditionele verwijzing naar een Franse bron is omgezet in een ontkenning van zo'n bron.

Samenvattend mogen we concluderen, dat de expliciete ontkenning van een Frans voorbeeld niet oorspronkelijk zal zijn. Penninc, die van de Floris ende Blancefloer is uitgegaan, heeft zich over zijn verborgen bron niet uitgelaten. Hij presenteert zijn boek als een product van eigen vinding, en dat is het ook.

42 Zie over de correctiepatronen 1 > 2 en 1 > 4, tezamen 2 > 6: Duinhoven (1975-1981, 1, hfst. 10).

43 Onder invloed van de algemene tendens tot vervanging van de oudere ‘rode’ volgorde door het jongere ‘groene’ patroon. Zie over deze overgang: Heersche (1991, hfst. 4), Burridge (1993: 117-131), Van der Horst (1994: 83 en § 6.9) en Duinhoven (1998a, § 6).

44 Zie voor deze correctie door herhaling: Duinhoven (1975-1981, 1, § 11.3.3).

45 Vgl. Van Es (1957: 379).

6 Ons orcont die walsce tale (v. 11141)

Tegen de oorspronkelijkheid van Pennincs werk lijkt echter vers 11141 te pleiten, waarin wordt gesproken van een Franse bron. Losse verwijzingen naar zegslieden en geschriften komen op meer plaatsen voor.⁴⁶ Die kunnen voor een deel terecht zijn: de Walewein bevat immers talrijke ontleningen. Voor een deel ook zullen we met ste-

46 O.m. als men ghescreven ziet (v. 2386), seget die jeeste (v. 10751), seget tgedichte (v. 10829), seit die jeeste (v. 10885), so ict ghedicht late (v. 11052; vgl. MNW 4, 184); zie Jonckbloet (1846-1848, 2: 128) en Van Es (1957: 355).

[p. 154]

reotiepe formules te doen hebben die de authenticiteit van het verhaal onderstrepen. De verwijzing naar een Franstalige bron lijkt echter het oorspronkelijk Middelnederlandse karakter van de tekst aan te tasten. Vandaar dat aan vers 11141 door velen aandacht is besteed.⁴⁷ Maar zorgen maakt men zich er niet over. Men kan het vers zien als ‘een bewust gezochte aansluiting bij de traditie’ (Besamusca 1993: 174), ‘ein Zeigegestus’ waarmee de ‘Traditionsgebundenheit des nachklassischen Autors’ tot ui tdrukking wordt gebracht (Winkelman 1992: 550, verwijzend naar Kern 1981: 65). Het is de vraag of we wel zoveel achter het vers moeten zoeken.

Janssens (1988: 103-4) houdt vers 11141 voor een stoplap, die het mogelijk moet maken in het rijmende vers de nadruk te leggen ‘op de indrukwekkende pracht van het schaakbord’. We zouden de verwijzing naar de Franse bron, die het verhaal ‘bovendien meer autoriteit kon schenken’, te danken hebben aan ‘rijmdwang’. Janssens meent m.i. terecht, dat het vers vanwege het gepaarde rijm is vervaardigd en niet vanwege de beoogde mededeling, al zal die passend zijn geacht. De vraag is alleen: wie heeft het rijmpaar toegevoegd? Dat kan m.i. niet Penninc zijn geweest, die het zwevende schaakbord zelf heeft verzonnen, noch Vostaert die in deze passage aan het woord is, want die schrijft het hele dichtwerk aan Penninc toe (v. 11173). In een stoplap worden redundante mededelingen gedaan, weinigzeggende details belicht. Het is niet aannemelijk dat de auteurs zich door het rijm tot een uitspraak zouden hebben laten verleiden die tegengesteld is aan wat ze elders betogen.

Een corrigerende kopiist daarentegen heeft minder zicht op het geheel van de tekst; hij kan de verwijzing naar de Franse bron als een vanzelfsprekende en weinigzeggende stoplap hebben gebruikt. We moeten hier dus ernstig rekening houden met een jongere toevoeging. Misschien heeft een bewerker het schaakbord, dat net als de heilige graal bij koning Arthur kwam binnenzweven, wat meer glans willen geven:⁴⁸ de uitbreiding met vers 11142 is dan de oorzaak van de toevoeging van 11141, en van 11143-4:

<Ons orcont die walsce tale>
Dat het verlichte alle die sale
<So uterlijc waest ende so diere>
Dar gaf men <in alre maniere>
Waleweine prijs ende lof

Het is zelfs mogelijk, dat de toevoeging van 11142 niet geheel vrijwillig was, doch werd afgedwongen door een voorgaande uitbreiding. De vele stoplappen in de verzen 11135-9 doen vermoeden, dat de verzen 11141-4 deel uitmaken van een grotere correctie. Overbodig zijn te voren, die edel ridder vercoren, dat wetic wel, en het hele vers 11139. Laten we deze elementen proberenderwijs weg, dan resteren deze verzen:

Nu moetic keren up die gone
Daer ic of liet die tale
Walewein prosenteerde in der sale
Dat scaecspel sinen oem
Dat sijs alle mochten nemen goem
Men gaf Walewein prijs ende lof

De hele uitbreiding kan het gevolg zijn van een (al dan niet bewuste) omkering in 11135*, waarin de persoonsvorm van de bijzin in overeenstemming met de algemene

47 Vgl. Draak (1936: 201-202) en Besamusca (1993: 174-175).

48 In de inleidende episode (v. 48-65) en bij koning Wonder (v. 813-820 en 1159-1289) mist het schaakbord deze uitstraling.

[p. 155]

tendens achter het object is geplaatst:⁴⁹ daer ic die tale of liet. Door toevoegingen (tussen gebroken haken) en vervangingen (russen schuine strepen) is het rijm hersteld:

Nu moetic keren up die gone
Daer ic die tale of liet <te voren> omkering
Walewein <die edel ridder vercoren>
Prosenteerde <dat wetic wel>
Sinen oem dat scaecspel omkering ter correctie
<Bede vor heren ende vor vrouwen>
Dat sijt alle mochten /scouwen/ vervanging door synoniem

Wat uit de oorspronkelijke tekst nog overschiet is in der sale (uit 11136*). Deze bepaling kan aan de verzen 11141-4 ten grondslag liggen.

Of vers 11141 nu deel uitmaakt van de kleine of van de grotere uitbreiding, is van ondergeschikt belang. In beide gevallen is het vers ter correctie bijgerijmd. We kunnen er voor de interpretatie geen staat op maken en er geen argument aan ontlenen tegen de oorspronkelijkheid van de Walewein.

49 Een zich wijzigend volgordepatroon werkt omkeringen bij het kopiëren in de hand. Zie voor deze verandering in de woordvolgorde: De Schutter (1988), Burridge (1993: 64, 108), Van der Horst (1994, § 6.9), Duinhoven (1997, § 8).

7 Omkeringen

Aan de realiteit van omkeringen als aangenomen in de verzen 4 en 11135, wordt wel eens getwijfeld.⁵⁰ Het is zeker waar, dat in reconstructies vaak geen zekerheid kan worden verkregen. En zelfs bij een hoge mate van waarschijnlijkheid blijft er ruimte voor twijfel, wat overigens voor alle vormen van interpretatie geldt. Die onvermijdelijke marge van onzekerheid hoeft ons echter niet van tekstinterpretatie en van de daarop gebaseerde reconstructie te weerhouden. Dan zou de filologische studie van oude teksten ophouden te bestaan.

Wel moeten we ernaar streven, elke interpretatie en reconstructie zo goed mogelijk te beargumenteren. Voor de tekstkritiek is het van belang dat wordt aangetoond, dat een aangenomen type fout inderdaad door kopiisten gemaakt werd. Daarom bespreken we hier nog enkele omkeringen, die ik in de Walewein heb opgemerkt. De voorbeelden steunen ook de conclusie dat de Walewein zoals wij die kennen, het resultaat is van een lange en ingrijpende tekstontwikkeling.

50 Onder meer door Klein (1997: 225 en n. 15). Zie daarbij mijn weerwoord (Duinhoven 1998b, § 4 en n. 9-13). Het mechanisme van de omkering heb ik beschreven in Duinhoven 1975-1981, 1, § 7.4. Alhoewel de kans op een omkering aan het einde van de regel het grootst is, komen er ook omkeringen voor die het rijm niet raken. Een mooi voorbeeld schuilt in Walewein v. 11186 (zie Duinhoven 2001: § 14). Zie ook de volgens Van Es (1957:499) ‘merkwaardige woordschikking’ in v. 6969: desen hebben mi wille te deerne < desen hebben wille mi te deerne.

3070

Geen invloed op de betekenis heeft de omkering in vers 3070 gehad. De passage 3968-3072 valt echter op door de herhalingen. Walewein komt aan vóór Ravenstene, alwaar hij buiten het kasteel koning Amoraen ontmoet. Zij beiden worden door de baroene vanden lande geleid

Toten castele in die zale
Gone joncfrouwe altemale
Bezaghen minen here waleweine
Daer ne was so groot no so cleine
Sine bezaghene alle ghemeenlike
Daer was niemen sine ghelike

[p. 156]

Altemale wordt versterkt in groot no cleine en herhaald als alle ghemeenlike; bovendien wordt in 3070-3071 hetzelfde gezegd als in 3068-3069. Gaan we uit van deze verzen:

Gone joncfrouwe altemale
Bezaghen hem cleine ende groot → groot ende cleine
Daer was niemen sijn genoot

Genoot wordt in de tekst nog enige male gebruikt (v. 1620, 1760 en 5269) als synoniem van gelike (v. 2573, 3072, 3080, 7890 en 9942). De ongewilde omkering in v. 3069* levert twee weesverzen op, die door uitbreiding en vervanging zijn weggewerkt:

Gone joncfrouwe altemale
Bezaghen /minen here waleweine/
<Daer ne was so> groot /no/ <so> cleine
<Sine bezaghene alle ghemeenlike>
Daer was niemen sine /ghelike/

3299

De passage 3298-3305 bevat niet alleen herhalingen en stoplappen maar ook een vierrijm, dat meestal op veranderingen duidt. Koning Amoraen biedt Walewein het wonderzwaard met de twee ringen aan. De smid heeft er op geschreven dat het in de schede moet worden overhandigd, anders zou het de ontvanger fataal worden. Wanneer de overdracht correct geschiedt, mag degene aan wie de gever het zwaard gunt en geeft (v. 3299), daarvan gebruik maken (v. 3298):

Entie gone mach zwaerts ghewouden
Dien hijs jan entien hijt ghevet
Hen es gheen man die nu levet
Die mach kennen sine maniere
Het es fel ende goedertiere
Diet draghet dien eist goedertiere
Dit machmer an lesen sciere
Want het stater an ghescreven

De verzen 3300-3304 zijn overbodig en de kern van het vierrijm (‘sine maniere die es so fel’) is aan v. 3282 en 3292 ontleend. Terwille van het rijm is goedertiere toegevoegd, dat voor het gevaarlijke zwaard een slechtpassend predikaat is. Daarom wordt in vers 3303 haastig en ten koste van een vierrijm uitgelegd in welk opzicht het felle zwaard toch goedertiere (‘zachtzinnig’) kan worden genoemd; het is vriendelijk voor degene die het draagt.

De passage wordt doorzichtig, wanneer we in vers 3299 een omkering aannemen en lezen:

Dien hijt gevet ende jan
Dit mach men daer lesen an

Door de omkering (→ jan ende gevet) ontstonden twee weesverzen die door een uitbreiding met vier regels (v. 3300-3303) en de toevoeging van sciere aan v. 3304 zijn weggewerkt.

[p. 157]

8 Ysabele die goedertiere (v. 7921)

In de voorgaande reconstructie zorgt de toevoeging van het adjectief goedertiere voor een inhoudelijke complicatie, die door de corrector zo goed mogelijk is ondervangen. Goedertiere valt ook op een andere plaats uit de toon, wat al vaker is opgemerkt. Ysabele, de dochter van coninc Assentijn, heeft het voor elkaar gekregen dat men haar een nacht alleen laat met Walewein in de kerker waarin hij is opgesloten. Ze leidt hem in ene andere camere daer besiden (v. 7888) en in dit prachtige vertrek hebben Walewein en Ysabele ‘beide amors, jolijt ende grote jonste’ (v. 7967).

Ysabele wijst haren lieven amijs (v. 7847) op een vluchtweg, een geheime gang die ze heeft laten bouwen. Behalve Ysabele weet niemand van deze duwiere af, want zij heeft de bouwmeester na gedane arbeid laten vermoorden:⁵¹

Also oude als hi die duwiere zodra hij de onderaardse gang
Hadde vulbrocht ende twerc volhent had voltooid en het werk had volbracht
Stappans was hem sijn payment meteen
Ghegeven ic mach ju segghen hoe
Die joncfrouwe dedene doe
Ysabele die goedertiere hs. G: Die hovesche entie goedertiere
Stappans werpen in die riviere
Daer hi verdranc ende sijns daer nare
Nemmermeer ne wart niemare
Dus ne wiste niemen vander dinc
Dan die joncfrouwe...

Genadeloos als een Egyptische farao heeft Ysabele de bouwer van haar geheime tunnel laten ombrengen. Dat zij in dit verband die (hovesce entie) goedertiere wordt genoemd, lijkt Besamusca (1993: 71) ‘een mooi geval van ironie’.⁵² Harper (1999: 202) durft ‘ironische bijbedoelingen’ niet uit te sluiten, maar wijst erop dat Ysabele bij herhaling goedertiere wordt genoemd,⁵³ zodat we hier met een epitheton ornans te doen kunnen hebben, waarvan de betekenis wat afgesleten zal zijn. Dat moge de tegenstelling minder opvallend maken, passend is het adjectief niet. En het verandert ook niets aan het feit, dat de jonkvrouw als een harteloze despoot wordt afgeschilderd.

De tekst bevat echter enkele eigenaardigheden die doen vermoeden, dat Ysabele minder hardvochtig is opgetreden. Niet alleen is die goedertiere een dubieuze toevoeging, ook Ysabele is een overbodige bijsteliing; we kunnen kortom het hele vers 7921 missen. Stappans in v. 7922 is een onnodige herhaling van hetzelfde bijwoord in 7918, dat na also houde (v. 7916) zelf al overbodig is. Het rijmpaar duwiere: maniere uit 7907-7908 is herhaald in 7915-7916, terwijl hort in welker maniere een losse uitroep is en duwiere deel uitmaakt van een tautologie. De klap op de vuurpijl is echter de mededeling in 7923-7924, waarin doodleuk wordt gezegd, dat men na zijn verdrinkingsdood niets meer van de bouwmeester heeft vernomen.

De laatste mededeling zou zinvol zijn, wanneer de meester niet verdronken was maar...vertrokken; en dat kan Ysabele als goedertieren jonkvrouw zeer wel hebben bewerkt.⁵⁴ Zij stuurde de man weg, nadat zij hem had uitbetaald. Payment in v. 7918 is letterlijk te nemen en hoeft niet te worden toegelicht. Ic mach ju segghen hoe is tussengevoegd toen payment overdrachtelijk werd opgevat; ook het op hoe rijmende woord doe kunnen we schrappen. Wanneer de bouwmeester niet werd verdronken,

51 Winkelman (1992: 562-563, n. 48) wijst ook op vers 9982, waarin Ysabele Walewein aanspoort de zwarte ridder Estor het hoofd af te slaan. ‘Die süsse, heisse Braut ist imgrunde die gewissenlose, kühl berechnende Tochter eines gefährlichen Jenseitsfürsten’. Nu was het aanvankelijk de jonkvrouw zelf die onthoofd dreigde te worden (vgl. Duinhoven 2001: § 11) en naar zal blijken, heeft Ysabele de bouwmeester niet laten vermoorden.

52 Ook Janssens (1985: 77) vindt goedertiere ironisch.

53 Behalve in v. 7921 ook in v. 7996, 8049, 8273, 9129, 9160, 9172, 9238, 9346, 9433(?), 9777, 10653. Overigens wordt ook Walewein hovesch ende goedertiere genoemd (v. 8545, 10063, 10195).

54 In de nieuwe constellatie kan v. 7924 worden begrepen als ‘zijn lichaam werd nooit gevonden’. Maar ook wanneer de bouwmeester wel boven water gekomen was, had hij niets meer kunnen zeggen. Het vers is en blijft overbodig.

[p. 158]

is daer hi verdranc een jongere lezing en ook in die riviere is bijgedicht,...net als het rijmende die goedertiere. Uit hetgeen van de verzen rest, kunnen we zonder veel moeite de oudere lezing reconstrueren. Nadat in de passage 7907*-7914*, die we hieronder zullen bespreken, was aangekondigd dat het de bouwer van de geheime gang slecht verging, volgden de verzen 7917*-7924*, waarom het ons nu te doen is:

Oec stont daer ene duwiere
Subtijllijc gemaect in sulker maniere
Dat niemen des vroet ne ware dat niemand die opmerkte
Welc soe stoede neffens hare ook wanneer men ernaast stond⁵⁵
Sonder den meester diese maecte behalve
Maer tongeval up hem becraecte hij werd getroffen door misfortuin
Alse hi twerc hadde volhent
Was hem gegeven sijn payment
Die joncfrouwe dedem vertreken daer nare
Nemmermeer ne wart sijns niemare van hem werd nooit meer iets vernomen

De oorzaak van de uitbreidingen zal een leesfout zijn: vertreken is als verdrêken gelezen, wat wel bewijst dat men na de aankondiging in v. 7914* een krasse ingreep verwachtte. De t gevolgd door r kan heel wel als een ronde d zonder stok zijn gezien; ook de overgang van vertrecken naar verdrenken is mogelijk. De summiere aanduiding dedem verdrenken is verlevendigd; verduidelijkt moest ook worden dat het om een figuurlijke afrekening ging. De correctie is doorzichtig:

<Also oude> als hi <die duwiere>
Hadde <vulbrocht ende > twerc volhent uitbreiding met synoniem
<Stappans> was hem sijn payment herhaling
Ghegeven <ic mach ju segghen hoe> opmerking van verteller
Die joncfrouwe dedene <doe> stoplap
<Ysabele die goedertiere> bijstellingen
<Stappans werpen in die riviere> herhaling; toevoeging passend detail
<Daer > /hi verdranc/ <ende > sijns daer nare
Nemmermeer ne wart niemare

55 Welc wijst als betrekkelijk voornaamwoord op niemen terug; soe heeft de toegevende betekenis die wij nu meestal met ook uitdrukken, als in wie so, wat so en so wie, so wat d.i. ‘wie ook, wat ook’. Vgl. Duinhoven (1988-1997, 1: 279-285).

7907-7915

Blijft ter verklaring de hierboven gegeven reconstructie van de verzen 7907-7915. Men is het erover eens, dat de verzen zoals ze zijn overgeleverd, ‘onduidelijk’ zijn (Janssens 1985: 76); Van Es (1957: 509) gist naar de betekenis van welker neffens / welkers nevens; Jonckbloet (1846-8, 2: 304) houdt vers 7911 voor ‘verbroddeld’. Opmerkelijk is ook allene in 7914: tegenover wie of wat wordt de bouwmeester in zijn eentje gesteld?

Waarschijnlijk is door een omkering in v. 7909* (→ Dat niemen ne ware des vroet) het rijm verstoord. De weesverzen zijn door uitbreidingen en vervangingen weggewerkt:

Oec stont daer ghemaect ene duwiere
Subtijllijc in <al> sulker maniere
Dat niemen ne ware /so/ vroet <van zinne>
<Dat hi soude worden mogen an inne> dat hij [die] zou kunnen opmerken
Welker neffens <dat> soe stoede
<Te groten rampe ende sere tongoede>
<Qaemt> den meester diese maecte
/Want/ /allene/ up hem becraecte allene < sonder
Tongeval <hort in welker maniere>

[p. 159]

Tussen 7911* en 7911 kunnen we een tussenfase aannemen:

Welc {soe stoede} {neffens hare}
Welc {hare neffens} {soe stoede} omkering ter correctie
Welker neffens <dat> soe stoede

Bij deze ontwikkeling is welker in v. 7911 te begrijpen vanuit een enclise van welc hare. Het achterzetsel neffens dat met hare één woordgroep vormde (hare neffens d.i. ‘naast haar’) is nu verbonden met welker (welker neffens, d.i. ‘naast dewelke’). Het zelfstandige betrekkelijk voornaamwoord welc is nu verdwenen en daarmee ook het subject van de zin.

In v. 7909-7910 wordt met omhaal van woorden hetzelfde gezegd als in v. 7909*. Vers 7912 is naar de betekenis ontleend aan v. 7914*. En het isolement van de bouwmeester dat uit allene (v. 7914) blijkt, is bewerkt door het voorzetsel sonder. Het feit dat dit detail niet is geschrapt, bewijst eens te meer dat kopiisten er bij hun correcties naar streefden alle elementen uit hun voorbeeldtekst te behouden. Ze gooiden geen onderdelen overboord, die later misschien van belang zouden kunnen blijken. Deze werkwijze was ook duidelijk in § 6, waarin het overschietende in der sale uit v. 11136*, tot een nieuw vers is uitgebreid (v. 11142), tot een rijmpaar aangevuld, en voorzien van een verklarende toevoeging (v. 11143-4).

9 Besluit

Hierboven zijn een aantal plaatsen uit de Walewein bestudeerd in diachroon perspectief, hetgeen wil zeggen dat bij de interpretatie steeds rekening wordt gehouden met tekstontwikkeling. Hoewel we altijd voorzichtig moeten zijn met generalisaties, is het op grond van de gevallen die hier en in Duinhoven (2001) zijn behandeld, verantwoord te concluderen, dat de Walewein met zijn nevenepisoden en ontleningen in fasen is ontstaan. En in het overleveringsproces is de tekst sterk veranderd, in grote lijnen en in details. We hebben hier slechts enkele tekstveranderingen kunnen belichten; doch nieuwe emendaties liggen voor het oprapen. Voor wie niet alles voorgezegd wil krijgen, wijs ik nog op een paar plaatsen, waar men zelf kan zien hoe kleine oorzaken grote gevolgen hebben gehad.

3175

Koning Amoraen vertelt Walewein dat hij hem een jaar of tien geleden al eens heeft ontmoet, en wel aan Arthurs hof:

Als ic uten hove sciet
Ende wi uter porten waren
Quaemdi jeghen ons ghevaren
Ende met jou ander rudders viere

Walewein groette indertijd de koning en zijn hele gezelschap ‘hovesschelike’. Achteraf informeerde Amoraen bij ‘een garsoen’:

Wie gone scone rudder si
Die gonder vaert ende gone viere

[p. 160]

En de schildknaap somde de namen op: Ydier, Lanceloot, Ywein en

Die vierde es mijn here walewein

Om te beginnen ontbreekt er een naam, want het zou om Walewein met vier andere ridders gaan.⁵⁶ Maar ook de drie namen met alle verzen die daaraan vast zitten, zijn verzonnen want niet Walewein, die tot Arthurs entourage behoorde, was bij de ontmoeting door ridders vergezeld, maar koning Amoraen. En het zullen wel rudders fiere en niet rudders viere zijn geweest. Dat Amoraen een gewapend geleide had, blijkt al in v. 3173, waar ic in wi overgaat, en verder expliciet in v. 3181-3185. De fout zal in v. 3175 zijn gemaakt waar met mi abusievelijk door met jou is vervangen.⁵⁷ Er is geen poging gedaan tot herstel. Met een zekere graagte heeft iemand bijzonderheden toegevoegd om de nieuwe mededeling kloppend te krijgen. Men zie voor zichzelf.

56 De verwarring bij uitdrukkingen als met hem vieren (‘met vieren’ resp. ‘met vijf man’) is algemeen; zie Duinhoven (1988-1997, 1: 86-91). Hier echter maken ende en ander in vers 3175 duidelijk, dat het met Walewein mee om vijf man moet gaan, hetgeen in vers 3197 wordt bevestigd.

57 Dit soort associatieve contaminaties is niet zeldzaam; vgl. Duinhoven (1975-1981, 1, § 6.3, vooral p. 209-210).

1869

Illustratief is ook de aanpassing van de tekst na de minimale verlezing van borch in vers 1869 als berch.⁵⁸ Deze leesfout heeft tot de dubieuze verzen 1869-1872 geleid, waar de berg het dal heeft opgeroepen:

Dus reet hi henen aldat hi mach
Ende walewein quam aldaer hi sach
Enen berch daer es hi comen
Boven ende hevet int dal vernomen
B[in] dien berch ende dat dal
Met rudderscepe verdect al

Uit 1869-1870 moeten we opmaken, dat Walewein de berg heeft beklommen en van boven af in het dal kijkt, waar hij grote bedrijvigheid waarneemt. Opmerkelijk is het nu, dat van deze hoge positie verderop in de tekst niets meer blijkt. In vers 1877 al wordt Walewein achterop gereden door een garsoen, met wie hij in gesprek raakt. Walewein bevindt zich op de vlakte, upt velt (v. 1937), hetgeen ook de vaart verklaart waarmee de schildknaap wegrijdt (v. 1934-1935).

58 Een verlezing in omgekeerde richting treffen we aan in Floris ende Blancefloer 128: Doe saghen si vanden borghe neder pelgreme. Daar de pelgrims op weg zijn naar Compostela en dus van de Pyreneeën af omlaag komen, moeten we zeker vanden berghe neder lezen, zoals ook Mak (1976: 26) veronderstelt. Leendertz (1912: 106) wijst op de lezing van het volksboek: soo saghen sy vande berghen komen pelgrims die seer moede waren.

5938

Tot slot wijs ik op de crux interpretum in vers 5938. Het gedrag van de vos Roges, een betoverde prins, roept vele vragen op. Hij woont in een warande (v. 5303), vrijthof (v. 5102, 5135) oftewel prayeel (v. 5118), blijkt later zelfs over een harde scone palas (v. 8502) te beschikken, waarin hij Walewein en Ysabele onthaalt. Er is in de tekst heel wat moeite gedaan om te verklaren, waarom Roges voor de burcht van Assentijn bivakkeert, maar overtuigend is de uitleg niet. Hij zou daar al elf jaar wachten op Walewein, omdat hij erop rekent dat deze Ysabele zal komen schaken. Maar elf jaar geleden was Ysabele een klein meisje en tot voor een paar dagen had ridder Walewein uit het verre rijk van koning Arthur nog nooit van de jonkvrouw gehoord. Had Amoraen hem daarvoor geen opdracht gegeven, dan zou Walewein nooit vóór Assentijns kasteel zijn verschenen. Of zou het verhaal oorspronkelijk anders zijn verlopen?

Opmerkelijk is het voorts, dat de vos Walewein aanvankelijk zeer vijandig behandelt, en dat zonder enige reden naar het schijnt. Hij steelt hem zijn schild en zwaard, verbergt zijn paard Gringolet en beschadigt, terwijl Walewein slaapt, zijn maliënkolder, so dat men die siden entie huut mochte scouwen dor die maelgen (v. 5184-5185).

[p. 161]

Wanneer Roges eenmaal weet wie hij voor zich heeft, belooft hij alles terug te geven (v. 5234, 5874, 5904, 5924-5929). Hij verschaft Walewein ook een nieuwe wapenrusting (v. 5919-5923) - Joost mag weten waar hij die vandaan haalt. Walewein is nu goed uitgerust en klaar voor de strijd. Het komt dan ook als een verrassing dat de vos desalniettemin belooft in de komende dagen de oude halsberch te zullen laten repareren, overigens niet door een smid doch door enen wilden of door enen wilden wenen,⁵⁹ die ver weg woont, over hondert milen henen:

Ghi mogeter u wel up betrouwen nl. op deze wapenrusting
Ic sal al soud mi berouwen
In desen naesten derden daghen
Here uwen halsberch draghen
Over hondert milen henen
Daer wetic enen wilden wenen
Die sal setten dese maelgen
Dat si nemmermeer en faelgen

De verzen zien eruit als een gehavende interpolatie; de inhoud sluit slecht aan op het voorgaande en heeft geen invloed op de rest van de tekst: over Waleweins maliënkolder horen we niets meer. Dat hier over enen smit (→ wilt → wilden) moet zijn gesproken,⁶⁰ die Roges weet wonen, lijkt wel zeker, maar hoe heeft de passage precies geluid? En hoe is het mogelijk, dat men met de verhaspelde tekst genoegen heeft genomen?

Met deze drie voorbeelden uit vele moet hier worden volstaan. Naar ik hoop, noden ze tot een diachrone interpretatie van de Walewein in zijn geheel. Enkele plaatsen zijn hierboven gereconstrueerd, doch er blijft nog veel werk te doen. Van één ding echter kunnen we nu al zeker zijn: in de tekst zoals die ons is overgeleverd, hebben behalve de auteur(s), vele vertellers, kopiisten, correctoren en bewerkers de hand gehad.

13 april 2000

Adres van de auteur: Wladimirlaan 11, nl-1404 BA Bussum
[e-mail]

59 Zie Jonckbloet (1846-1848, 2: 284-286); Van Es (1957: 626) ‘wenen. Zelfst. naamw. of werkw.?’; Johnson (1992: 547) in navolging van Ph. van den Bergh (zie Jonckbloet t.a.p.) ziet wenen als een ‘blacksmith dwarf of Germanic legend’ en hij vertaalt (p. 285): ‘Though I may regret it, I shall within three days from now carry your hauberk, my lord, more than a hundred miles hence to where I know lives a wild dwarf; he will fix these mail rings so that they will never come loose’.

60 De lange s en de twee eerste poten van de m worden tot w, de resterende twee verticale halen tot il; de objectsfunctie zorgt voor de overgang van wilt naar wilden.

[p. 164]

Bibliografie

Bancourt 1982 - P. Bancourt. Les Musulmans dans les Chansons de geste du Cycle du roi. Aix en Provence 1982.

Besamusca 1993 - B. Besamusca. Walewein, Moriaen en de Ridder metter mouwen. Intertekstualiteit in drie Middelnederlandse Arturromans. Hilversum 1993.

Besamusca & Kooper 1999 - B. Besamusca & E. Kooper (ed.). Originality and Tradition in the Middie Dutch ‘Roman van Walewein’. Cambridge 1999. Arthurian literature 17.

Burridge 1993 - K. Burridge. Syntactic Change in Germanic. Amsterdam 1993.

[p. 165]

Cappelli 1961 - A. Cappelli. Dizionario di abbreviature latine ed italiane. Milano 1961.

Cd-rom Middelnederlands 1998 - Cd-rom Middelnederlands. Den Haag-Antwerpen 1998.

Draak 1936 - A.M.E. Draak. Onderzoekingen over de Roman van Walewein. Haarlem 1936.

Draak 1975 - A.M.E. Draak. ‘Het Walewein onderzoek sinds 1936’ [toegevoegd aan reprint van Draak 1936]. Groningen-Amsterdam 1975. p. 223-248.

Duinhoven 1975-1981 - A.M. Duinhoven. Bijdragen tot reconstructie van de ‘Karel ende Elegast’. Assen 1975 - Groningen 1981. 2 dln.

Duinhoven 1988-1997 - A.M. Duinhoven. Middelnederlandse syntaxis, synchroon en diachroon. Leiden 1988 - Groningen 1997. 2 dln.

Duinhoven 1997 - A.M. Duinhoven. ‘Veranderende woordvolgorde’. In: A. van Santen & M. van der Wal (red.). Taal in tijd en ruimte. Bundel voor C. van Bree. Leiden 1997. p. 11-21.

Duinhoven 1998a - A.M. Duinhoven. ‘Concurrerende volgordepatronen in de werkwoordgroep’. In: Nederlandse Taalkunde 3 (1998) p. 96-119.

Duinhoven 1998b - A.M. Duinhoven. ‘Kopiist, corrector en bewerker’. In: TNTL 114 (1998) p. 201-221.

Duinhoven 2001 - A.M. Duinhoven. ‘De bron van Walewein’. In: Nederlandse Letterkunde 6 (2001) p. 33-70.

Van Es 1957 - G.A. van Es. De jeeste van Walewein en het schaakbord van Penninc en Pieter Vostaert. Zwolle 1957. 2 dln.

Gerritsen 1984 - W.P. Gerritsen. ‘Walewein van Melle (anno 1118) en de Oudnederlandse Arturlitteratuur’. In: Naamkunde 16 (1984) p. 115-134.

Gerritsen 1996 - W.P. Gerritsen. ‘Walewein goes international’. In: TNTL 112 (1996) p. 227-237.

Van der Gouw 1963 - J.L. van der Gouw. Oud schrift. Zwolle 1963.

De Haan e.a. 1983 - M.J.M. de Haan e.a. Roman van den riddere metter mouwen. Utrecht 1983.

Harper 1999 - R. Harper. ‘Walewein revisited’. In: SpL 41 (1999) p. 195-203.

Haug 1995 - W. Haug. ‘Kombinatorik und Originalität. Der Roman van Walewein als nachklassisches literarisches Experiment’. In: TNTL 111 (1995) p. 195-205. Engelse versie in: Besamusca & Kooper 1999, p. 17-28.

Heersche 1991 - J.P.G. Heersche. Syntactische verschijnselen in het Vroegmiddelnederlands. Amsterdam 1991.

Van der Horst 1994 - J.M. van der Horst. Kleine Middelnederlandse syntaxis. 4^e dr. Amsterdam 1994.

Janssens 1976 - J.D. Janssens. Analyse van de structuur en de verhaaltechniek in de hoofse, oorspronkelijk Middelnederlandse ridderroman. Leuven 1976. 3 dln.

Janssens 1979-1980 - J.D. Janssens. ‘De arturistiek: een “wout sonder genade”’. In: SpL 21 (1979) p. 296-318 en 22 (1980) p. 47-67.

Janssens 1982 - J.D. Janssens. ‘Oude en nieuwe wegen in “het woud zonder genade”’. In: Ntg 75 (1982) p. 291-312.

Janssens. 1985 - J.D. Janssens. Koning Artur in de Nederlanden. Utrecht 1985.

Janssens 1988 - J.D. Janssens. Dichter en publiek in creatief samenspel. Leuven 1988.

Janssens 1992 - J.D. Janssens. ‘De “Vlaamse” achtergronden van de Lancelotcompilatie’. In: B. Besamusca & F. Brandsma (red.). De ongevalliche Lanceloet. Hilversum 1992. p 21-43.

Janssens 1994 - J.D. Janssens. ‘The Roman van Walewein, an Episodic Arthurian Romance’. In: E. Kooper (ed.). Medieval Dutch Literature in its European Context. Cambridge 1994. p. 113-128.

Johnson 1992 - D.F. Johnson. Penninc and Pieter Vostaert, ‘Roman van Walewein’. New York 1992.

Jonckbloet 1846-1848 - W.J.A.. Jonckbloet. Penninc en Pieter Vostaert, Roman van Walewein. Leiden 1846-1848. 2 dln.

Kern 1981 - P. Kern. Die Artusromane des Pleier. Untersuchungen über den Zusammenhang von Dichtung und literarischer Situation. Berlin 1981.

Klein 1997 - J.W. Klein. ‘Bijdrage tot re-reconstructie van de Karel ende Elegast’. In: TNTL 113 (1997) p. 222-242.

Lacy 1995 - N.J. Lacy. ‘Convention and Innovation in the Middie Dutch Walewein’. In: TNTL 111 (1995) p. 310-322.

[p. 166]

Leendertz 1912 - P. Leendertz Jr. Diederic van Assenede, Floris ende Blancefloer. Leiden 1912.

Lexikon für Theologie und Kirche - J. Höfer e.a. (red.). Lexikon für Theologie und Kirche. 2. Aufl. Freiburg i.Br. 1957-1967. 11 dln.

Lieftinck 1954 - G.I. Lieftinck. ‘“Methodologische” en paleographische opmerkingen naar aanleiding van een hert met een wit voetje’. In: TNTL 72 (1954) p. 1-17. Herdrukt in: G. Kazemier (red.). Literatuurbeschouwing in meervoud. Leiden 1973. p. 46-62.

Van Loey 1980 - A. van Loey. Middelnederlandse spraakkunst. dl. 2 Klankleer. 8^e dr. Groningen 1980.

Mak 1976 - J.J. Mak. Diederic van Assenede, Floris ende Blancefloer. 3^de druk. Culemborg 1976.

Van Mierlo 1953 - J. van Mierlo. ‘Ter datering van den Roman van Walewein’. In: VMVA 1953, p. 711-737.

Minderaa 1958 - P. Minderaa. ‘De compositie van de Walewein’. In: Bundel voor F.K.H. Kossmann. 's-Gravenhage 1958. p. 155-166. Herdrukt in: F.P. van Oostrom (red.). Arturistiek in artikelen. Utrecht 1978. p. 77-88.

Pelzer 1966 - A. Pelzer. Abréviations latines médiévales. 2^e éd. Louvain-Paris 1966.

Riddy 1996 - F. Riddy. ‘Giving and Receiving. Exchange in the Roman van Walewein and Sir Gawein and the Green Knight’. In: TNTL 112 (1996) p. 18-29.

Schenkeveld-Van der Dussen 1993 - M.A. Schenkeveld-Van der Dussen (red.). Nederlandse literatuur, een geschiedenis. Groningen 1993.

De Schutter 1988 - G. de Schutter. ‘In en uit de tang in de Middelnederlandse bijzin’. In: Leuvense Bijdragen 77 (1988) p. 385-401.

Sonnemans 1995 - G.H.P. Sonnemans. Functionele aspecten van Middelnederlandse versprologen. Boxmeer 1995. 2 dln.

Toorians 1995 - L. Toorians. ‘Nogmaals “Walewein van Melle” en de Vlaams-Keltische contacten’. In: Queeste 2 (1995) p. 97-112.

Uyttersprot 1987 - V. Uyttersprot. ‘Arturnamen tot 1300’. In: W. Verbeke e.a. (red.). Arturus rex. Dl. 1 Catalogus. Leuven 1987. p. 113-118.

Veldhoen 1999 - B. Veldhoen. ‘The Roman van Walewein Laced with Castles’. In: Besamusca & Kooper 1999, p. 147-167.

Verhage-van den Berg 1983 - T. Verhage-van den Berg. ‘Het onderschatte belang van de nevenepisoden in de Walewein’. In: Ntg 76 (1983) p. 225-244.

Verhage-van den Berg 1985 - T.M. Verhage-van den Berg. ‘De roman van “Walewijn”’. In: Bzzlletin 124 (1985) p. 43-45.

Winkelman 1977 - J.H. Winkelman. Die Brückenpächter- und die Turmwächterepisode im ‘Trierer Floyris’ und in der ‘Version Aristocratique’ des altfranzösischen Florisromans. Amsterdam 1977.

Winkelman 1984 - J.H. Winkelman. ‘De Middelnederlandse Walewein oorspronkelijk?’ In: SpL 26 (1984) p. 73-82.

Winkelman 1992 - J.H. Winkelman. ‘Der Ritter, das Schachspiel und die Braut’. In: J. Janota e.a. (red.). Festschrift Walter Haug und Burghart Wachinger. Band 2. Tübingen 1992. p. 549-563.

Winkelman 1993 - J.H. Winkelman. ‘Gecontamineerde vertelstructuren in de Middelnederlandse Roman van Walewein’. In: SpL 35 (1993) p. 109-128.