Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 117

[p. 151]

Erik Kwakkel en Herman Mulder
Quidam sermones.
Mystiek proza van de Ferguut-kopiist

(Brussel, Koninklijke Bibliotheek, hs. 3067-73)

Abstract - In this article a new finding of the so called ‘Ferguut-kopiist’ (scribe of the Ferguut) is discussed. Apart from a copy of the Middle Dutch translation of the Old French Fergus, fragments of four other manuscripts by the ‘Ferguut-kopiist’ have been found over the last twenty years. All known manuscripts contain epical texts written in verse. The recently identified codex is Brussel, KB, ms. 3067-73, also known as ‘Ruusbroec manuscript Vv’. In two booklets the scribe copied seven spiritual prose texts. Based on the new finding a place of residence is proposed for the scribe: somewhere around Brussels. This article also suggests that he was a professional scribe. Both conclusions are based on codicological and philological observations.

Vooraf

Er zijn in de Nederlanden honderden kopiisten actief geweest. Afhankelijk van hun status, van de gelegenheidkopiist die voor privé-gebruik kopieerde tot de beroepsschrijver die de hele dag niets anders deed, vervaardigden zij één tot vele tientallen afschriften. Toch is er van verreweg de meeste kopiisten slechts één codex bekend. Dit is voor een belangrijk deel te wijten aan de onvolledige overlevering. Een andere, veel hoopvollere verklaring is dat pas een klein deel van de bewaarde clusters in kaart is gebracht. Het kan namelijk erg lastig zijn om vast te stellen dat twee handschriften van dezelfde kopiist zijn. Een belemmering is bovendien de strikte afbakening van de onderzoeksterreinen binnen de medioneerlandistiek, waardoor de onderzoeker van Arthur-epiek voorbij gaat aan de handschriften van Ruusbroec en de onderzoeker van mystiek proza doorgaans niet kijkt naar codices met berijmde teksten. Deze beperking is verdedigbaar wanneer het gaat om een tekstintrinsiek onderzoek, maar niet wanneer de overlevering centraal staat of een rol speelt: de wereld van het meest productieve type kopiist, de beroepsschrijver, was vermoedelijk grenzeloos.¹ De vondst die in deze bijdrage wordt gepresenteerd, laat zien dat het loont om over de grenzen van de vakgebieden te kijken. De Ferguut-kopiist kennen we als afschrijver van berijmde epische teksten, doch in de te introduceren codex kopieert hij mystiek proza. Aan de hand van de nieuwe vondst is een uitspraak te doen over de lokalisering van de kopiist: hij moet werkzaam zijn geweest in de omgeving van Brussel. Ook is er meer te zeggen over zijn status dan tot nu toe is gedaan. Maar eerst zetten we op een rijtje welke handschriften er aan hem zijn toe te schrijven.²

1 Zie Christianson 1989 voor de commerciële boekproductie in Londen, en Rouse en Rouse 1988 en 1990 voor die in Parijs. Vgl. voor beroepskopiisten ook Mooney 2000.

2 Toen in het voorjaar van 1999 Erik Kwakkel in de KB te Brussel hs. 3067-73 bestudeerde, keek Herman Mulder even over diens schouder mee en herkende de kopiist. Het lag voor de hand om samen iets over deze vondst te schrijven. De eerste paragraaf (Handschriften van de Ferguut-kopiist) is van de hand van Herman Mulder, de daarop volgende schreef Erik Kwakkel.

[p. 152]

Afb. I: Leiden, Universiteitsbibliotheek, Ltk. 191, f. 5r (uitsnede, ware grootte)

[p. 153]

1. Handschriften van de Ferguut-kopiist

Van de kopiist die het enig bewaarde handschrift van de Ferguut vervaardigde (hs. Leiden UB Ltk. 191, f. 1-32), zijn de laatste twintig jaar een flink aantal fragmenten aangewezen (Afb. I).³ In 1979 is een fragment van de Roman van Cassamus op zijn naam gezet,⁴ in 1986 zeven literaire fragmenten⁵ en in 1997 een fragment van een ridderroman.⁶ Die ridderroman was toen nog niet geïdentificeerd, maar recentelijk is vastgesteld dat het om de Historie van Troyen gaat.⁷ De bewaarplaatsen en signaturen van de fragmenten zijn:

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, M 15.10 (Roman van Limborch)^8

Brussel, KB, 18.228 (Cassamus)^9

Gent, UB, 1639, 2 (Rijmbijbel, in twee kolommen)

Gent, UB, 2749, 3-4 (Rijmbijbel en Spiegel historiael (excerpt: Lodewijk van Velthem, Vierde Partie, boek 5), in drie kolommen)^10

's-Hertogenbosch, Rijksarchief, Archieven van de raad en rentmeester-generaal, inv.-nr. 289a (Rijmbijbel, in twee kolommen)^11

Leiden, UB, BPL 2387 (Historie van Troyen)

Leiden, UB, BPL 3252/3; olim 's-Hertogenbosch, Provinciaal Archief der Minderbroeders Capucijnen, z.s. (Rijmbijbel, in twee kolommen)

Leiden, UB, Ltk. 1205 (Rijmbijbel, in twee kolommen)

Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Donaueschingen 173; olim Donaueschingen, Fürstlich Fürstenbergische Hofbibliothek, 173 (Alexanders geesten)^12

Deze negen fragmenten zijn waarschijnlijk resten van vier codices: twee Rijmbijbels (een in twee en een in drie kolommen),¹³ een handschrift met de Limborch en een codex met Alexanders geesten, Cassamus en Historie van Troyen.¹⁴ Inclusief de Ferguut gaat het dus om een groep van vijf handschriften.

Het werk van de kopiist wordt op grond van het schrift meestal in het midden van de veertiende eeuw gesitueerd,¹⁵ maar er zijn ook vroegere dateringen voorgesteld.¹⁶ De stand van de paleografie laat het helaas niet toe om veertiende-eeuwse handschriften zeer nauwkeurig te dateren;¹⁷ te enge dateringen gaan bovendien voorbij aan het feit dat een kopiist decennia lang werkzaam kan zijn. Gelukkig geven de teksten enkele concrete aanwijzingen: het ligt niet voor de hand om de productie van de Ferguut-kopiist vóór 1325 te dateren, want Les voeux du paon, de moedertekst van de Middelnederlandse Cassamus, dateert van 1312, Velthems voltooiing van de Vierde Partie van 1315 en de Limborch van 1318.¹⁸ In deze bijdrage wordt een datering van omstreeks 1350 aangehouden, met dien verstande dat er rekening moet worden gehouden met een ruime marge. De taal van de kopiist is Oost-Vlaams of West-Brabants.¹⁹

Aan dit groepje valt thans een nieuwe codex toe te voegen: hs. 3067-73 van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel (f. 2-14 en 50-55; het gaat om een convoluut). Dat het zo lang geduurd heeft voordat dit handschrift werd gevonden, komt niet doordat het schrift moeilijk te herkennen is (Afb. II). Integendeel, men kan hier gemakkelijk de eigenaardigheden van de Ferguut-kopiist aanwijzen, zoals het beentje van de h dat meestal stijf naar links buigt (afb. I: 10, houe, afb. II: 4, hi), maar af en toe zwierig naar rechts (I: 11, heme; II: 4, mach), de ronde d met een lusje aan de schacht (I: 1, god; II: 3, gods), de kleine fraaie D (I: 5; II: 2) en de apostrofe met een sierlijk haarlijntje (I: 2, joncfr'; II: 3, D').²⁰ De reden dat de aanwezigheid van de Ferguut-kopiist in dit toch

3 Van de Ferguut bestaat een facsimile-editie: De Haan 1974.

4 Mulder 1979.

5 Kienhorst & Mulder 1986, punt 4. De identificaties onder punt 4 van dit artikel zijn een bundeling van de bevindingen van J.A.A.M. Biemans en H. Mulder, vgl. n. 7 aldaar.

6 Biemans 1997, p. 255-257.

7 De tekst is geïdentificeerd door de heer E.J. Munnik te Leiden (publicatie in voorbereiding).

8 Nr. H54 in Kienhorst 1988 (met afb. 76).

9 Nr. H16 in Kienhorst 1988 (met afb. 26).

10 Zie over dit handschrift thans: Biemans 1997, p. 436-438, hs. 57, met afb. 23 en pl. 57-1, a-b.

11 Inmiddels uitgegeven: Van Synghel 1992. Met een afbeelding.

12 Nr. H5 in Kienhorst 1988 (met afb. 6).

13 Biemans 1997, p. 255 en 257.

14 Kienhorst & Mulder 1986, punt 4; Kienhorst 1988, p. 11 en 31; Biemans 1997, p. 257.

15 De Vreese 1927-1941, art. 165 (ca. 1350, dit betreft Cassamus) en 430 (ca. 1340-1350; Ferguut); Lieftinck 1948, p. 10 (ca. 1350; Ferguut); Deschamps 1972, nr. 10a (ca. 1350; Ferguut).

16 Lieftinck 1941-1952, art. 914.B.I (eerste helft 14de eeuw; Alexanders geesten) en 914.B. VIII.5 (ca. 1340; Gent UB 1639, 2); Klein 1995, p. 10-11 (ca. 1325); Biemans 1997, p. 436 (eerste helft 14de eeuw; Gent UB 2749, 3-4; op p. 197 lijkt Biemans zich echter aan te sluiten bij een datering in het midden van de 14de eeuw).

17 Vgl. Gumbert 1990, p. 18: ‘the essential shakiness of our fourteenth-century palaeography’.

18 Van Uytven 1983 (met oudere literatuur).

19 Biemans 1997, p. 436 (met verdere literatuur).

20 Zeer kenmerkend voor de Ferguut-kopiist is het gebruik van een afkortingspunt bij abbreviaturen die helemaal niet van een punt vergezeld horen te gaan (Mulder 1979, vgl. ook Biemans 1997, p. 436). Dit is op afb. I wel te zien (r. 6, hu⁹. = huus), maar op afb. II niet (de punt na dyonisi⁹ in r. 9 kan een leesteken zijn). Op andere pagina's van hs. 3067-73 is het verschijnsel wel aanwezig, bijv. 8v, h'.= haer en gotlik'. = gotliker.

[p. 154]

Afb. II: Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 3067-73, f. 9r (ware grootte). Copyright Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel.

heel bekende handschrift zo lang onopgemerkt is gebleven, is dat men hem hier niet verwacht. Hs. 3067-73 bevat geen ridderepiek of andere berijmde wereldlijke literatuur, maar geestelijk proza! Het gaat om het beroemde Ruusbroec-handschrift dat in het standaardwerk van De Vreese de sigle Vv heeft gekregen.²¹

21 De Vreese 1900-1902, p. 639-663. De Vreese dateert de betreffende gedeelten van de convoluut ca. 1340 (p. 639).

2. Brussel KB 3067-73 (Ruusbroec-handschrift Vv)

Handschrift Vv is overgeleverd uit Rooklooster.²² Deze priorij werd gesticht door Willem Daniëls die als priester was verbonden aan het Brusselse Sint-Goedelekapittel. In de jaren zestig van de veertiende eeuw vestigde hij zich samen met enkele geestver-

22 De codex bevat acht bezittersmerken van Rooklooster, namelijk op f. 1r, 79v (twee stuks), 133v (ten dele uitgeradeerd), 154v, 164r (ten dele weggesneden), 178v en 179r. Zie voor Rooklooster Kohl 1976, p. 108-130 en Monasticon Belge, p. 1089-1103.

[p. 155]

wanten in de zogenoemde rode cluse, gelegen in het Zoniënwoud even buiten de stad. In 1374 namen de bewoners de Regel van Augustinus aan en vanaf dat moment werd de plek roeden dale of roeden cloestere genoemd. Tegenwoordig geniet de priorij bekendheid vanwege de omvangrijke collectie bewaarde handschriften, waaronder zo'n 50 Middelnederlandse worden geteld. Op de bekende boekenlijst van rond 1400 met het opschrift Dit sijn die dietsche boeke die ons toebehoeren wordt bovendien een vijftiental niet bewaarde handschriften genoemd.²³ Doch het belang van de collectie ligt niet uitsluitend in haar omvang, ze is ook van relatief hoge ouderdom: de helft dateert van vóór 1400. Nergens is zo'n omvangrijke verzameling Middelnederlandse handschriften uit de veertiende eeuw bewaard.²⁴

Brussel KB 3067-73 is een convoluut van twaalf delen waarvan de oudste dateren van kort voor 1350 en de jongste van rond 1400.²⁵ De codex is met een hoogte van 130 mm opvallend klein.²⁶ Doordat de kwaliteit van het perkament, de mise-en-page en de kopiist voortdurend wisselen, maakt het handschriftje als geheel een wat rommelige indruk. Desondanks is Vv van groot belang voor de studie van de Middelnederlandse letterkunde, in het bijzonder voor die van de mystieke literatuur, want het behoort tot een selecte groep handschriften met Middelnederlands proza daterend van vóór 1350.²⁷ Bovendien bevat de codex een aantal belangrijke teksten, waaronder Beatrijs van Nazareths Seven manieren van minnen, preken van Eckhart en werk van Ruusbroec.²⁸

De Ferguut-kopiist is verantwoordelijk voor het eerste en het vierde convoluutdeel, respectievelijk f. 2-14 en 50-55. Ze bevatten in totaal zeven korte prozateksten. In het eerste deel is een drietal mystieke traktaten te vinden: een compilatie die begint met een citaat van Dionysius de Areopagiet, Sente dionysius sprect dat god in hem selven si alle dinc, dat es dat hi alre dinge beelde dreegt (f. 2r-9v), een traktaat dat opent met Dat ongeborne wesen en heeft en genen vorspronc ende het es oec niet vorspronc (f. 9v-13r) en tenslotte een (onvolledige) preek van Eckhart (f. 13r-14r). Het vierde deeltje is devotioneel van aard. Het bevat een tekst over de zeven redenen die Christus had om Judas als apostel te aanvaarden (f. 50r-51r), een traktaat over XVI poente die ons eygenleke wisen te minne onsen viant als onsen vrient (f. 51v-53v) en het Te Deum (f. 53v-54r) - het enige Latijnse afschrift dat van de kopiist bekend is. De eenheid wordt afgesloten met een gebed (f. 54r-55r).

De inhoud van de twee convoluutdeeltjes verschilt nogal van de teksten die tot nu van de Ferguut-kopiist bekend waren. Het gaat deze keer niet om berijmde epiek, maar om devotioneel en mystiek proza. Ook de formele eigenschappen zijn erg afwijkend. Vv is zeer klein van formaat en sober van uitvoering, terwijl de handschriften met berijmde inhoud juist fors zijn (250-290 mm hoog) en bovendien verlucht met penwerk en gehistorieerde initialen.²⁹ Het belangrijkste verschil is evenwel dat we voor het eerst kennismaken met een middeleeuws bezitter, namelijk de priorij Rooklooster nabij Brussel. Hoe belangwekkend deze conclusie ook is, dit hoeft niet automatisch te betekenen dat de kopiist daarom ook in de omgeving van die stad werkzaam was. De mobiliteit van middeleeuwse handschriften is daarvoor veel te groot.³⁰ Rooklooster is bovendien niet de eerste eigenaar want wanneer de priorij over de deeltjes beschikt zijn ze al ruim een kwart eeuw oud. Om de kopiist te lokaliseren moeten we trachten wat verder terug te gaan in de tijd. Dat is mogelijk, want uit de genese van Vv schemert het profiel van een eerdere eigenaar van de deeltjes door.

23 Brussel KB 1351-72, f. 1v. Zie De Vreese 1962, p. 61-70.

24 Zie voor de collectie Stooker en Verbeij 1997, dl. 1 p. 282-286 en dl. 2 nos. 991-1038.

25 Deel I. f. 2-14 (ca. 1350, mogelijk iets ouder), II. f. 15-41 (ca. 1350), III. f. 42-49 (ca. 1350, mogelijk iets ouder), IV. f. 50-55 (ca. 1350, mogelijk iets ouder), V. f. 56-79 (1350-1375, doch ná 1365; zie noot 36), VI. f. 80-133 (1361), VII. f. 134-142 (ca. 1350, mogelijk iets ouder), VIII. f. 143-154 (ca. 1350), IX. f. 155-158 (1350-1400), X. f. 159-163 (1350-1400), XI. f. 164-171 (ca. 1400) en XII. f. 172-182 (ca. 1400). De Vreese onderscheidt tien delen. Volgens hem vormen deel IX en X een eenheid, evenals deel XI en XII. Hoewel de twee paren wel telkens van één kopiist zijn, zijn er vier materiële eenheden te onderscheiden (vgl. De Vreese 1900-1902, p. 659-662). Voor de volledigheid zij opgemerkt dat de dateringen die in deze bijdrage worden genoemd van mijzelf zijn, tenzij anders vermeld (EK).

26 Uit de veertiende eeuw zijn maar weinig Middelnederlandse literaire handschriften bewaard die kleiner zijn dan Vv. Het formaat is zó klein dat de codex zelfs buiten de gangbare staatjes met handschrift-formaten valt (vgl. bijvoorbeeld Biemans 1999, p. 72).

27 Vgl. Kwakkel 1999b, p. 171.

28 Zie voor de volledige inhoud De Vreese 1900-1902, p. 639-663, Lievens 1987, p. 71-74 en de BNM-database (http://lbs.leidenuniv.nl).

29 De gehistorieerde initialen zijn te vinden in Leiden UB Ltk. 191 (f. 1r) en Gent UB 2749, 3-4 (f. 3r). De folia met berijmde tekst bevatten bovendien gewoonlijk een getekend gezichtje aan de bovenste majuskel van de kapitaalkolom. De berijmde codices zijn ‘middelgroot’ te noemen (vgl. Biemans 1999, p. 72).

30 Door de levendige handel in tweedehands handschriften (vgl. Christianson 1989, p. 100-101 en Rouse en Rouse 1990, p. 107-108) en vanwege de gewoonte codices te schenken aan religieuze gemeenschappen (zie onder), kon een codex eenvoudig van eigenaar wisselen.

[p. 156]

3. Genese

Wie zich een beeld wil vormen van de middeleeuwse bibliotheek van Rooklooster kan niet volstaan met het op een rij zetten van de handschriften zoals die zijn overgeleverd. Bij een beschouwing van de boekenlijst van rond 1400 blijkt namelijk dat de boekwerkjes tegenwoordig vaak een andere vorm hebben. Convoluutdelen die rond 1400 nog los functioneerden, zijn thans niet zelden met andere delen samengebonden. Ook de twee deeltjes van de Ferguut-kopiist, die overigens niet op de lijst voorkomen, hadden rond 1400 een andere vorm. Het ‘boek’ waartoe ze toen behoorden bestond niet uit twaalf convoluutdelen, zoals nu, maar uit vijf.

De samenbinding die we handschrift Vv noemen, ontstond in de eerste helft van de vijftiende eeuw.³¹ In die tijd nam een inwoner van Rooklooster de twaalf convoluutdelen ter hand en bond ze samen - zulke op basis van formele cesuren te onderscheiden eenheden worden in het vervolg productie-eenheden genoemd.³² Het is niet zo dat al deze productie-eenheden op dat moment los functioneerden. De eerste acht waren verdeeld over twee samenbindingen; de eerste bestond uit productie-eenheid I-V (f. 2-79) en de tweede uit productie-eenheid VI-VIII (f. 80-154) - samengebonden productie-eenheden die als een eenheid functioneerden worden in het vervolg als gebruikseenheden aangeduid.³³ De overige vier productie-eenheden van Vv functioneerden vermoedelijk wél los.

Deze reconstructie is te maken dankzij een bepaalde inwoner van Rooklooster die rond 1400 alle aanwezige gebruikseenheden op het laatste blad van een bezittersmerk voorzag. Het merk luidt gewoonlijk Dit boec es der broedere van sente pauwels in zonien gheheeten te rooden dale.³⁴ Twee van zulke gebruikseenheden maken thans deel uit van Vv, want het betreffende bezittersmerk wordt aangetroffen op f. 79v en f. 154v - deze bladen vormden dus de achtergrenzen van de twee gebruikseenheden. De eerste gebruikseenheid (f. 2-79) werd in de vroege vijftiende eeuw voorzien van het opschrift quidam sermones (f. 2r, bovenmarge), mogelijk door de kopiist die ook de bezittersmerken op f. 79v en f. 154v noteerde.

Deze ingewikkelde reconstructie is van belang omdat zij laat zien dat de deeltjes van de Ferguut-kopiist, hoewel ze met tien andere in een band zitten, een speciale - want oudere - relatie hebben met productie-eenheid II, III en V. Ook deze drie dateren van vóór de oprichtingsdatum van Rooklooster en we mogen dus aannemen dat de priorij alle vijf verwierf, door aankoop, schenking of omdat ze werden afgestaan door een intredende kloosterling. Een codicologische observatie illustreert dat de vijf delen vermoedelijk in samengebonden vorm werden ontvangen door de priorij. Over elk blad van de vierde productie-eenheid loopt namelijk een scherpe vouw. Dit wijst erop dat het deeltje voor een onbepaalde tijd een zelfstandig (dubbelgevouwen) leven heeft geleid.³⁵ Het andere deel van de Ferguut-kopiist (productie-eenheid I) heeft daarentegen geen vouw. Hieruit kunnen we concluderen dat de twee delen een tijdlang los van elkaar hebben gefunctioneerd. Desondanks zijn de delen zo'n vijftig jaar na hun ontstaan binnen Rooklooster in dezelfde gebruikseenheid ondergebracht. Het is daarom waarschijnlijker dat de eerdere bezitter de twee delen van de Ferguut-kopiist samenbond (met de drie andere productie-eenheden). Waarschijnlijk weerspiegelen de vijf delen dus de interesse van de eerdere eigenaar in wiens bibliotheek ze stonden opgesteld. Wie hij was zal wel altijd een mysterie blijven; wél is uit te maken dat hij vermoedelijk ergens in de regio Brussel woonde.

31 Dat blijkt uit de datering van de bezittersmerken die werden aangebracht nadat de twaalf delen waren samengebonden (die op f. 1r, 178v en 179r). Volgens De Vreese dateren ze uit de vroege vijftiende eeuw (vgl. De Vreese 1900-1902, p. 642, 662-663).

32 Vgl. voor de term Kwakkel 1999a, p. 28.

33 Vgl. voor de term Kwakkel 1999a, p. 29. Voor alle duidelijkheid, ook één los functionerende productie-eenheid is een gebruikseenheid te noemen.

34 Het merk is in veertien gebruikseenheden bewaard (de formulering varieert soms licht). Erik Kwakkel zal in zijn dissertatie meer aandacht besteden aan de reconstructie van de Rooklooster-bibliotheek.

35 Het laatste blad van de vierde eenheid (f. 55) is bovendien aan de randen beschadigd en op de versozijde verkleurd (de rectozijde van het eerste blad is daarentegen schoon). Blijkbaar is de eenheid geruime tijd in gevouwen toestand in gebruik geweest. Gezien de combinatie van het handzame formaat (in gevouwen toestand 90×65 mm) en de inhoud (alledaagse catechese) is te vermoeden dat het deeltje op het lichaam werd meegedragen, bijvoorbeeld in de zak.

[p. 157]

4. Vroegst aanwijsbare bezitter

Wie de gebruikseenheid doorbladert, ziet al snel dat de belangstelling van de eerdere bezitter uitging naar mystieke teksten. Naast de traktaten in de delen van de Ferguut-kopiist bevat de gebruikseenheid ondermeer een aantal preken van Eckhart (f. 42r-49r), een gedicht ‘uit de school van Hadewijch’ dat opent met Ay edele minne / In minen beginne / So gavic di wijsheit / Minen sinne (f. 24r-24v), Seven manieren van minnen van Beatrijs van Nazareth (f. 24r-40v), het anonieme Tekene eens vernuftechs gronts (f. 15r-18v) en in de vijfde productie-eenheid Ruusbroecs Boecsken der verclaringhe (f. 56r-79r). Met behulp van de laatste tekst is globaal vast te stellen wanneer de vijf productie-eenheden werden samenbonden. Ruusbroec schreef het Boecsken ten behoeve van de kartuizers van Herne in het derde kwart van de veertiende eeuw, doch in ieder geval vóór 1365.³⁶ De samenbinding dateert dus van na die datum. Op basis van de datering van het afschrift van het Boecsken is te concluderen dat de oudere bezitter opvallend snel over een afschrift van de tekst, want tussen het origineel van Ruusbroec (voltooid niet lang voor 1365) en het afschrift in Vv (afgeschreven in 1350-1375, maar ná 1365) is vermoedelijk slechts een klein aantal jaren verstreken. Hoewel het te ver gaat te beweren dat de bezitter daarom in Groenendaal of Herne woonde, moeten we hem gezien de snelle beschikbaarheid van de tekst waarschijnlijk wel in de nabijheid van die kloosters plaatsen. Met andere woorden: in of rond Brussel.³⁷

Met deze lokalisering valt de eerste gebruikseenheid van Vv niet uit de toon, want de stad Brussel loopt als een rode draad door de veertiende-eeuwse boekencollectie van Rooklooster. Zo werd er vermoedelijk een aantal boeken uit de stad meegenomen toen de eerste bewoners naar het Zoniënwoud trokken, zoals Brussel KB 2979 met de vier evangeliën in de Zuidnederlandse vertaling van het Nieuwe Testament illustreert. Gezien de formulering van het bezittersmerk (Dit boec es der roeder clusen, f. 168v) was de codex reeds in de gemeenschap aanwezig toen het nog geen priorij was, doch het werd blijkens de datering van het schrift niet ter plaatse vervaardigd.³⁸ Een ander deel van de handschriftencollectie is reeds vóór 1400 door Brusselse burgers gedoneerd.³⁹ Tenslotte is een deel van de collectie afkomstig van de failliete Brusselse boekhandelaar Godevaert de Bloc, wiens inboedel in 1383 door Rooklooster werd aangekocht. Blijkens de bewaarde overdrachtsakten verwierf de priorij daarbij ook diens Libraria [...] cum omnibus suis libris franceno pargameno et papiro.⁴⁰ Brussel KB 2877-78, met het oeuvre van Hadewijch, wordt vanwege het blindstempel Godefridus scriptor me fecit op de boekband gewoonlijk aan Godevaerts werkplaats toegeschreven.⁴¹ Het geval illustreert dat de libraria ook Middelnederlandse codices bevatte; en dat Rooklooster een zeker aantal Middelnederlandse handschriften uit de stad Brussel ontving.

Al met al is het dus heel aannemelijk dat de samenbinding van eenheid I-V in of rond Brussel functioneerde alvorens Rooklooster de gelukkige bezitter werd. Hiermee zijn we de lokalisering van de Ferguut-kopiist een stap dichter genaderd. Immers, nu ook de eigenaar vóór Rooklooster hoogstwaarschijnlijk in de omgeving van Brussel moet worden gezocht, bestaat er een goede kans dat de Ferguut-kopiist in die regio werkzaam was. Hieronder zal op basis van de inhoud van zijn deeltjes worden betoogd dat dit inderdaad het geval is. Een aantal traktaten dat de kopiist afschrijft, is namelijk te verbinden met een Duits-Nederlandse literaire uitwisselingstraditie met Brussel als waarschijnlijk steunpunt aan Nederlandse zijde.

36 De datering van het Boecsken is te relateren aan Ruusbroecs bezoek aan Herne, want het ontstaan van de tekst is een direct gevolg van zijn bezoek (vgl. Mertens 1993). Aangenomen wordt dat de tekst niet lang na die tijd is geschreven. Het is evenwel onduidelijk wanneer Ruusbroec precies te gast was in de kartuis. Gewoonlijk wordt het jaartal 1362 aangehouden, hetgeen tevens als datering geldt voor het ontstaan van het Boecsken. Een spilfiguur voor de precieze datering van de tekst is broeder Gerard, een inwoner van Herne. Hij neemt het werk namelijk op in zijn Ruusbroec-compilatie (vgl. Ruusbroeccatalogus 1981, p. 116-118). In de proloog deelt hij mee dat hij de werken samenbracht terwijl hij woonachtig was in Herne (vgl. De Vreese 1895). Aan de hand van de recent verschenen kartuizer-prosopografie is daarom te concluderen dat het Boecsken vóór 1365 is verschenen, want in 1365 is broeder Gerard verhuist naar de kartuis van Zelem (vgl. De Grauwe en Timmermans 1999 deel 1, p. 366).

37 Zowel Herne als Groenendaal onderhielden contacten met Brusselse burgers (vgl. Ruusbroeccatalogus 1981, p. 38 en Coun 1980, p. 190).

38 De codex dateert van omstreeks 1350 (Kwakkel 1999b, p. 185). Vgl. ook Biemans 1984, no. 67.

39 Zo is Brussel KB 2490-92 afkomstig van de arts Johannes de Eda: Istum librum dedit magister Johannes de Eda venl. medicus opidi Bruxellensis claustro rubee vallis (f. 301v). De formulering claustro doet vermoeden dat het een vroege schenking betreft. Een ander voorbeeld is Parijs BA 8224 met een Middelnederlands vertaling van Seuse's Horologium aeternae sapientiae dat op 11 maart 1388 door Gijsbrecht Spijsken naar het klooster werd gebracht. Mogelijk is de codex net zoals Spijsken uit Brussel afkomstig (zie De Vreese 1962, p. 64 en Warnar 1997, p. 102). Voorbeelden van vijftiende-eeuwse schenkingen zijn Brussel KB 380-85 (Johannes Repelhorst alias dictus Clevis, kanunnik te Brussel), Brussel KB 399-400 (Johannes de Calstris, priester van het Sint-Goedelekapittel) en Wenen ÖNB SN 12.703 (Johannes Bont, priester van het Sint-Goedelekapittel). Schenkingen uit andere steden zijn zeldzaam.

40 Verheyden 1936-37, p. 144.

41 Verheyden 1936-37, p. 131-133.

[p. 158]

5. Literaire infrastructuur

Een groot aantal geestelijke teksten is in de eerste helft van de veertiende eeuw beschikbaar in zowel Nederlandstalige als Duitstalige handschriften. De parallellen zijn te verklaren uit een ‘literaire infrastructuur’ die zich in die periode vormt tussen beide taalgebieden, waardoor Middelnederlandse spirituele teksten hun weg vinden naar het oosten en vice versa.⁴² De belangrijkste steden in het netwerk zijn Keulen, Bazel en Straatsburg aan de ene kant en Brussel aan de andere kant. Met name de zogenoemde Gottesfreunde of godsvrienden vormden een belangrijke schakel in de uitwisselingsbeweging. De godsvrienden waren leken die zich interesseerden voor mystiek en die zich verenigden rond de spirituele voormannen Rulman Merswin, Heinrich van Nördlingen en Johannes Tauler. Ze waren gevestigd in Bazel en Straatsburg, alwaar ze intensieve contacten onderhielden met geestverwanten in Brabant.⁴³ Hun belangrijkste contactpersoon is Ruusbroec, die nog vóór het midden van de veertiende eeuw vanuit Brussel een kopie van de Brulocht naar de godsvrienden in Straatsburg stuurde.⁴⁴ Na 1350, wanneer de auteur de stad heeft verruild voor de priorij Groenendaal in het Zoniënwoud, zendt hij hun de Becoringhe en het Boecsken der Verclaringhe.⁴⁵ Maar de godsvrienden komen ook op bezoek in Groenendaal. In De origine monasterii viridisvallis van Pomerius is te lezen dat van basele, van vlaenderen ende oec van straesborch ende anderen verren ende vreemden landen ende sonderlinge van opten rijn quamen tot hem doctoers ende ander groote clercken.⁴⁶ De teksten die werden uitgewisseld waren doorgaans mystiek van aard.

Hieronder volgen enkele voorbeelden van werken die rond het midden van de veertiende eeuw aan beide zijden van de taalgrens voorhanden waren en die waarschijnlijk via de literaire infrastructuur hun weg vonden naar een nieuw, anderstalig publiek. Het is overigens niet altijd duidelijk aan welke zijde van de taalgrens de wortels van een bepaalde tekst liggen. Alleen wanneer de auteur bekend is, kunnen we er met vrij grote zekerheid een oordeel over vellen.

Naast de drie genoemde teksten van Ruusbroec, is het tekstconglomeraat Brief 6 en 10 van Hadewijch een goed voorbeeld van oorspronkelijk Middelnederlands werk dat rond 1350 al in het Duits beschikbaar was. Het oudste Middelnederlandse afschrift is opgenomen in de zesde productie-eenheid van Parijs BM 920 (1325-1350); het oudste Duitse afschrift is te vinden in Einsiedeln Stiftbibliothek 277 van omstreeks 1345.⁴⁷ Als we de blik richten op oorspronkelijk Duits werk, dan valt onmiddellijk de vroege beschikbaarheid op van het werk van Eckhart (1260-1328): de oudste Middelnederlandse afschriften zijn te vinden in Brussel KB 15131 (circa 1350), Londen British Library Egerton 2188 (1353) en de codex die in deze bijdrage centraal staat, namelijk in de productie-eenheden I, III, VI, VIII en X (circa 1350 en 1350-1375).⁴⁸ Een ander voorbeeld is Von den neun felsen van de Bazelse godsvriend Rulman Merswin (1307-1382), waarvan een relatief vroeg Middelnederlands afschrift is bewaard.⁴⁹

Verder is er een aantal anonieme traktaten bewaard waarvan weliswaar is te achterhalen dat ze zich over de infrastructuur bewogen, maar waarvan niet duidelijk is welke kant ze opgingen; een uitzondering vormt de evangeliënharmonie die vanwege zijn unieke proloog hoogstwaarschijnlijk als oorspronkelijk Middelnederlands is aan te merken.⁵⁰ Een traktaat waarvan het land van herkomst onzeker is, is bijvoorbeeld de Tekene eens vernuftechs gronts, de Middelnederlandse versie van Diu zeichen

42 Vgl. voor de literaire betrekkingen Mertens 1997, Ruh 1984, p. 94-117, Scheepsma (ter perse) en Warnar (ter perse). Deze paragraaf had niet geschreven kunnen worden zonder de hulp van Geert Warnar en Wybren Scheepsma (beiden NLCM, Universiteit Leiden).

43 Vgl. Steer 1987 en Gnädinger 1993, p. 39-43 en 96-104.

44 Zie Mertens 1997, p. 111-113.

45 Zie Mertens 1997, respectievelijk p. 115 en 119-120. De oudste bewaarde Duitse handschriften van Ruusbroec dateren uit de late veertiende eeuw (vgl. Ruusbroeccatalogus 1981, no. 78 en 79).

46 Geciteerd naar de editie Verdeyen 1981, p. 152. Zie ook Mertens 1997, p. 122-123; Gnädinger 1993, p. 72-73 en Warnar (ter perse).

47 Zie voor de eerste codex De Vreese 1900-1902, p. 413-429 en Kwakkel 1999a, p. 37-38 (datering); voor de tweede Catalogus Einsiedeln, p. 246-248.

48 Vgl. voor de eerste twee Ubbink 1978, p. 204-206 en 117-120 en de BNM-database. Zie noot 25 voor de dateringen van de productie-eenheden van Vv.

49 Den Haag KB 73 G 30, productie-eenheid II (f. 49-71) van circa 1350-1375. Zie voor het origineel Steer 1987, kol. 423.

50 De Duitse traditie is geënt op de Middelnederlandse. Het oudste Duitse handschrift is Zürich Zentralbibliothek C 170, van circa 1300 (vgl. Gerhardt 1970, inleiding). Het bevat de proloog die uniek is voor een van de takken van de Middelnederlandse traditie, gerepresenteerd door Luik UB 437 (1275-1300, vgl. Kwakkel 1999b, p. 183). De Bruin wees overigens op de overeenkomst tussen de oudste Middelnederlandse epistelvertaling en een Duitse redactie van de tekst, waarbij het Nederlands de gevende partij zou zijn geweest (zie De Bruin 1941). Blijkens de datering van het oudste handschrift is de Nederlandse traditie minstens zo oud als 1325-1350 (vgl. Kwakkel 1999b, p. 186).

[p. 159]

eines warhaften grundes. De tekst is opgenomen in het Meisterbuch, dat ontstaat in de kring van de godsvrienden in Straatsburg.⁵¹ De oudste Middelnederlandse afschriften van de Tekene zijn te vinden in de tweede productie-eenheid van Vv (circa 1350) en in de eerste van Brussel KB 19565 (1325-1350).⁵² In de laatstgenoemde eenheid is ook Des gheestes bouwe opgenomen, de tegenhanger van het zogenaamde Geistbuch. Ook van deze tekst is onduidelijk aan welke kant van de taalgrens hij is ontstaan.⁵³

Om terug te keren naar de mystieke teksten die de Ferguut-kopiist afschrijft, ook een aantal daarvan blijkt contemporaine Duitse tegenhangers te hebben. De Duitse versie van de samengestelde tekst met het Dionysius-citaat op f. 2r-9v is te vinden in dezelfde codex waarin de twee brieven van Hadewijch zijn opgenomen (Einsiedeln Stiftbibliothek 277).⁵⁴ De preek van Eckhart op f. 13r-14v is even oud als de vroegste Duitse afschriften, te vinden in de laatstgenoemde codex en in het even oude zusterhandschrift Einsiedeln Stiftbibliothek 278 (circa 1345).⁵⁵ De laatste codex bevat bovendien de Duitse versie van het traktaat over de Apostel Judas op f. 50r-51r van Vv.⁵⁶ Dit werkje is tevens bewaard in twee andere Duitse codices, een uit de periode 1350-1400 en een van omstreeks 1400.⁵⁷ Tot slot is de tegenhanger van Dat ongeborne wesen op f. 9v-13r van Vv overgeleverd in een Duitse codex afkomstig van de kartuizers te Bazel (1350-1400).⁵⁸

Het bestaan van veertiende-eeuwse Duitse parallelen voor enkele werkjes die door de Ferguut-kopiist zijn gekopieerd, is opmerkelijk. Voor de lokalisering van de kopiist is met name de overeenkomst met de twee contemporaine Duitse handschriften van belang (Einsiedeln 277 en 278), want die blijken te verbinden met de kring van de godsvrienden.⁵⁹ Daarmee hebben we opnieuw een aanwijzing in handen dat de kopiist in de omgeving van Brussel verbleef, want voor dit soort teksten gingen de godsvrienden rond het midden van de veertiende eeuw immers te rade in die stad. Het zou in dit verband dan ook wel eens meer dan toeval kunnen zijn dat er in verschillende deeltjes van Vv een Hoogduitse hand uit de veertiende eeuw wordt aangetroffen, die Duitse equivalenten plaatst bij voor hem onbegrijpelijke Brabantse vormen (bijvoorbeeld Alzesammen voor alte gadre, f. 10r).⁶⁰

51 Vgl. Steer 1987, kol. 437.

52 De teksten zijn te vinden op respectievelijk f. 15r-18v en f. 21v-25v. De eerste productie-eenheid van 19565 bestaat uit f. 1-83.

53 De Middelnederlandse overlevering van het Geistbuch is meer dan honderd jaar ouder dan de Duitse en is dus geenszins een ‘offenbar jüngeren [...] Fassung’ (vgl. Schneider 1980, kol. 1157). Zie ook Scheepsma (ter perse).

54 Zie voor de Duitse traditie Ruh en Schmitt 1992 en voor de Nederlandse Ampe 1966, p. 196. De volgorde verschilt overigens iets (zie Lievens 1987, p. 71).

55 Vgl. Ruh 1980, kol. 331.

56 Zie Catalogus Einsiedeln, p. 253.

57 Respectievelijk Zürich Zentralbibliothek C 96 (Catalogus Zürich, p. 50) en Wenen ÖNB Cod. 2739 (Catalogus Wenen, p. 245; vgl. ook Naumann 1915).

58 Bazel UB B XI 10, f. 219r-223r (Vom Urspung). Zie Catalogus Bazel, p. 942.

59 De codices zijn afkomstig uit de nalatenschap van de Bazeler begijn ‘Margret zem Guldin Ring’, die nauwe banden had met Heinrich von Nördlingen, spiritueel leider van de plaatselijk godsvrienden. Vgl. Ruh 1993, p. 252, Neumann 1987, kol. 261 en de schenkingsnotities in de handschriften (Catalogus Einsiedeln, p. 248 en p. 249). Heinrich von Nördlingen was mede verantwoordelijk voor de Allemanische ‘vertaling’ van Mechthild von Magdeburg Fliessenden Lichts des Gottheid, het hoofdwerk van Einsiedeln Stiftbibliothek 277 (vgl. Weitlauff 1981, kol. 847, Neumann 1987, kol. 262-263).

60 Erik Kwakkel zal in zijn dissertatie meer aandacht besteden aan de Duitse aantekeningen.

6. Besluit

De vondst die in deze bijdrage is gepresenteerd levert een aantal nieuwe gegevens op met betrekking tot de anonymus die onder de naam ‘Ferguut-kopiist’ door het leven gaat. Zo kunnen we hem thans op goede gronden lokaliseren in de regio Brussel. Dáár vinden namelijk de vroegst aanwijsbare spirituele contacten plaats tussen het Duitse en Nederlandse taalgebied (de interactie tussen de godsvrienden en Ruusbroec). En hoewel er geen harde bewijzen zijn om de Ferguut-kopiist in de nabijheid van Brussel te plaatsen, vertonen zijn proza-afschriften zúlke nauwe banden met de Duitse mystieke traditie dat een dergelijke lokalisering sterk is te vermoeden. De oudst bekende provenance-gegevens van Vv (Rooklooster) en de vermoedelijke verblijfplaats van de onbekende eerdere eigenaar (in de omgeving van Herne/Groenendaal) ondersteunen dit vermoeden.

Ook is er thans iets meer op te merken met betrekking tot de levensstaat van de kopiist. Het is waarschijnlijk uit te sluiten dat we te maken hebben met een inwoner

[p. 160]

van een religieuze gemeenschap. De epische teksten van de kopiist komen namelijk niet of nauwelijks voor in de kloosters.⁶¹ Ook was hij vermoedelijk geen leek die het brede scala teksten voor eigen gebruik afschreef, want de bewaarde fragmenten van de Rijmbijbel zijn afkomstig uit twee verschillende codices en dat zal zelfs voor een rijke leek wel wat te veel zijn geweest. Naar aanleiding van het dubbele afschrift van de Rijmbijbel doemt wel een andere mogelijkheid op waarvoor veel is te zeggen: zouden we misschien met een beroepsschrijver te maken hebben? Dit zou ook verklaren waarom de inhoud van de teksten zo sterk varieert (van epiek tot mystiek), waarom de uitvoering zo sterk uiteenloopt (van zeer sober tot rijkelijk verlucht), waarom er zoveel handschriften van hem opduiken en waarom het schrift van de kopiist zo verzorgd en constant is.⁶² Misschien dat toekomstige vondsten de voorgestelde plaats van handeling en de commerciële motivatie van de kopiist kunnen bevestigen.

adressen van de auteurs: Erik Kwakkel, Universiteit Leiden, NLCM, Postbus 9515, nl-2300 RA Leiden; Herman Mulder, Koninklijke Bibliotheek Albert I, handschriftenafdeling, Keizerslaan 4, b-1000 Brussel

61 Vgl. Stooker en Verbeij 1997.

62 Het profiel van de Ferguut-kopiist sluit naadloos aan bij de criteria die Mooney opstelt met betrekking tot beroepskopiisten (vgl. Mooney 2000).

[p. 163]

Bibliografie

Ampe 1966 - A. Ampe: ‘Een kritisch onderzoek van de “Institutiones Taulerianae”’. In: Ons Geestelijk Erf 40 (1966), p. 167-240.

Biemans 1984 - J.A.A.M. Biemans: Middelnederlandse bijbelhandschriften. Leiden, 1984 (Verzameling van Middelnederlandse Bijbelteksten, Catalogus).

Biemans 1997 - J.A.A.M. Biemans: Onsen Speghele ystoriale in Vlaemsche. Codicologisch onderzoek naar de overlevering van de ‘Spiegel historiael’ [...].2 Dln. Leuven, 1997 (Schrift en schriftdragers in de Nederlanden in de middeleeuwen, 2).

Biemans 1999 - Jos A.A.M. Biemans: ‘Het chirurgijnsboek van Jan van Aalter. Over schaalvergroting en nieuwe toepassingen bij de productie en vormgeving van het handgeschreven boek in de veertiende eeuw’. In: Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 6/1999. Geschreven, gedrukt gedigitaliseerd, elf eeuwen boekcultuur in de Lage Landen. Leiden, 1999.

De Bruin 1941 - C.C. de Bruin: ‘Das mittelniederländische Epistolarium in Leningrad XX J LXIII und die verwandten Handschriften’. In: Bibel und deutsche Kultur XI (1941), p. 227-237.

Catalogus Bazel - Gustav Meyer en Max Burckhardt: Die mittelalterlichen Handschriften der Universitätsbibliothek Basel. Beschreibendes Verzeichnis. 2. Band: Signaturen B VIII, 11-B XI, 26. Basel, 1966.

Catalogus Einsiedeln - Gabriel Meier: Catalogus codicum manu scriptorum qui in bibliotheca monasterii Einsidlensis. Tomus I: Complectens centurias quinque priores. Einsidlae, 1899.

Catalogus Wenen - Hermann Menhardt: Verzeichnis der altdeutschen literarischen Handschriften der Österreichischen Nationalbibliothek. I. band. Berlin, 1960 (Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin, Veröffentlichungen des Instituts für deutsche Sprache und Literatur, 13).

Catalogus Zürich - Leo Cunibert Mohlberg: Katalog der Handschriften der Zentralbibliothek Zürich. I: Mittelalterliche Handschriften. Zürich, 1952.

Christianson 1989 - C. Paul Christianson: ‘Evidence for the study of London's late medieval manuscript-book trade’. In: Jeremy Griffiths en Derek Pearsall. Book production and publishing in Britain 1375-1475. Cambridge, [1989], p. 87-108.

Coun 1980 - Theo Coun: De oudste Middelnederlandse vertaling van de Regula S. Benedicti. Hildesheim, 1980 (Regulae benedicti Studia Supplementa, 8).

Deschamps 1971 - J. Deschamps: Het Weense handschrift van de ‘Tweede Partie’ van de ‘Spiegel Historiael’. Hs. Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, 13.708. Deel I. Copenhagen, 1971 (Medieval Manuscripts from the Low Countries in Facsimile, 1).

Deschamps 1972 - J. Deschamps: Middelnederlandse handschrifen uit Europese en Amerikaanse bibliotheken. [...]. Leiden, 1972^2.

Gerhardt 1970 - Christoph Gerhardt (Hrsg.): Das Leben Jhesu. Leiden, 1970 (Verzameling van Middelnederlandse bijbelteksten, kleine reeks, evangelienharmonieën, 4).

Gnädinger 1993 - Louise Gnädinger: Johannes Tauler. Lebenswelt und mystische Lehre. München, 1993.

De Grauwe en Timmermans 1999 - Jan de Grauwe en Francis Timmermans: Prosopographia Cartusiana Belgica Renovata (1314-1796). 2 Dln. Salzburg, 1999 (Analecta Cartusiana, 154).

Gumbert 1990 - J.P. Gumbert: The Dutch and their Books in the Manuscript Age. London, 1990 (The Panizzi Lectures 1989).

[p. 164]

De Haan 1974 - Ferguut. A Facsimile of the Only Extant Middle Dutch Manuscript (Leiden, University Library, Ms. Letterkunde 191). Ed. M.J.M. de Haan. Leiden, 1974.

Kienhorst 1988 - H. Kienhorst: De handschriften van de Middelnederlandse ridderepiek. Een codicologische beschrijving. 2 Dln. Deventer, 1988 (Deventer studiën, 9).

Kienhorst & Mulder 1986 - H. Kienhorst en H. Mulder: ‘Copiisten van Middelnederlandse literaire handschriften’. In: Dokumentaal 15 (1986), p. 93-95.

Klein 1995 - J.W. Klein: ‘“Het getal zijner jaren is onnaspeurlijk”. Een herijking van de dateringen van de handschriften en fragmenten met Middelnederlandse ridderepiek’. In: TNTL 111 (1995), p. 1-23.

Kohl 1976 - Monasticon Windeshemense. Teil 1: Belgien. Herausgeg. von Wilhelm Kohl, Ernest Persoons en Anton G. Weiler. Brussel, 1976 (Archief- en Bibliotheekwezen in België, extranummer, 16).

Kwakkel 1999a - E. Kwakkel: ‘Ouderdom en genese van de veertiende-eeuwse Hadewijch-handschriften’. In: Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden 6 (1999), p. 23-40.

Kwakkel 1999b - E. Kwakkel: ‘Nieuwe fragmenten en een oude traditie. Utrecht Catharijneconvent BMH Sj fragm h 70 en de overlevering van de Middelnederlandse evangeliën(harmonie)’. In: Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden 6 (1999), p. 166-190.

Lieftinck 1941-1952 - G.I. Lieftinck: Bouwstoffen tweede gedeelte (G-Z). 's-Gravenhage, 1941-1952 (MNW, 10).

Lieftinck 1948 - G.I. Lieftinck: Codicum in finibus Belgarum ante annum 1550 conscriptorum qui in Bibliotheca Universitatis asservantur pars I. Codices 168-360 societatis cui nomen Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde. Lugduni Batavorum, 1948.

Lievens 1987 - Robrecht Lievens: ‘De spekulatieve Vv-gedichten’. In: Miscellanea Neerlandica: opstellen voor dr. Jan Deschamps ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag. Elly Cockx-Indestege en Frans Hendrickx (red.). 3 Dln. Leuven, 1987. Deel 2, p. 71-97.

Mertens 1993 - Thom Mertens: ‘Omstreeks 1362: Jan van Ruusbroec bezoekt de kartuizers te Herne. De Mysticus als schrijver’. In: M.A. Schenkeveld-Van der Dussen (hoofdred.): Nederlandse literatuur. Een geschiedenis. Groningen, 1993, p. 58-61.

Mertens 1997 - Thom Mertens: ‘Ruusbroec onder de godsvrienden’. In: Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik 47 (1997), p. 109-130.

Monasticon Belge - Monasticon Belge. Tome IV: Province de Brabant. Liège, 1970 (Centre national de recherches d'histoire religieuse).

Mooney 2000 - L.R. Mooney: ‘Professional Scribes? Identifying English scribes who had a hand in more than one manuscript’. In: D. Pearsall (ed.), New directions in later medieval manuscript studies. Essays from the 1998 Harvard conference. York, [2000], p. 131-141.

Mulder 1979 - H. Mulder: ‘Ferguut en Cassamus-Brussel, één copiist? Iets over afkortingen in het Middelnederlands’. In: Lekr 4 (1978-1979), nr. 4, p. 11-21.

Naumann 1915 - Leopold Naumann: ‘Die wiener Taulerhandschriften 2739 und 2744’. In: Zeitschrift für Deutsche Philologie 46 (1915), p. 269-285.

Neumann 1987 - Hans Neumann: ‘Mechthild von Magdeburg’. In: Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon. 10 Dln. Berlin [enz.], 1978-1999. Deel 6 (1987), kol. 260-270.

Rouse en Rouse 1988 - Richard H. Rouse en Mary A. Rouse: ‘The book trade at the university of Paris, ca. 1250-ca. 1350’. In: La production du livre universitaire au moyen âge: exemplar et pecia. Louis J. Bataillon, Bertrand G. Guyot en Richard H. Rouse (ed.). Paris, 1988, p. 41-114.

Rouse en Rouse 1990 - R.H. Rouse en M.A. Rouse: ‘The Commercial Production of Manuscript Books in Late-Thirteenth-century and Early Fourteenth-century Paris’. In: Medieval Book Production. Assesing the Evidence. Proceedings of the Second Conference of The Seminar in the History of the Book to 1500, Oxford July 1988. Linda L. Brownrigg (ed.). [Los Altos Hills], 1990, p. 103-115.

Ruh 1980 - K. Ruh: ‘Meister Eckhart’. In: Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon. 10 Dln. Berlin [enz.], 1978-1999. Deel 2 (1980), kol. 327-348.

Ruh 1984 - Kurt Ruh: Kleine Schriften. Band II: Scholastik und Mystik im Spätmittelalter. Herausgegeben von Volker Mertens. Berlin [enz.], 1984.

[p. 165]

Ruh 1993 - K. Ruh: Geschichte der abendländischen Mystik. Zweiter Band: Frauenmystik und Franziskanische Mystik der Frühzeit. München, 1993.

Ruh en Schmitt 1992 - K. Ruh en Peter Schmitt: ‘Sant Johannes sprichet “ich sach daz wort in gote” / Die drîe persône geschuofen die crêature von nihte’. In: Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon. 10 Dln. Berlin [enz.], 1978-1999. Deel 8 (1992), kol. 577-582.

Ruusbroeccatalogus 1981 - Jan van Ruusbroec 1293-1381. Brussel, 1981 (Tentoonstellingscatalogus).

Scheepsma (ter perse) - Wybren Scheepsma: ‘Filling the blanks. On a Middle Dutch Dionysius-quote and the origin of the Rothschild “Canticles” (ca. 1300)’. Ter perse voor Medium Aevum.

Schneider 1980 - Karin Schneider: ‘“Geistbuch”’. In: Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon. 10 Dln. Berlin [enz.], 1978-1999. Deel 2 (1980), kol. 1157-1158.

Steer 1987 - Georg Steer: ‘Merswin, Rulman’. In: Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon. 10 Dln. Berlin [enz.], 1978-1999. Deel 6 (1987), kol. 420-442.

Stooker en Verbeij 1997 - K. Stooker en Th. Verbeij: Collecties op orde. Middelnederlandse handschriften uit kloosters en semi-religieuze gemeenschappen in de Nederlanden. 2 dln. Leuven, 1997 (Miscellanea neerlandica, 15-16).

Van Synghel 1992 - G. van Synghel: ‘Een onbekend fragment van de Scolastica of Rijmbijbel van Jacob van Maerlant’. In: Noordbrabants historisch jaarboek 9 (1992), p. 120-132.

Ubbink 1978 - R.A. Ubbink: De receptie van Meister Eckhart in de Nederlanden gedurende de Middeleeuwen. Een studie op basis van Middelnederlandse handschriften. Amsterdam, 1978 (Amsterdamer Publikationen zur Sprache und Literatur, 34).

Van Uytven 1983 - R. van Uytven: ‘Historische knipoogjes naar “Heinrich ende Margriete van Limborch”’. In: Bijdragen tot de geschiedenis 66 (1983), p. 3-11.

Verheyden 1936-37 - Prosper Verheyden: ‘Huis en have van Godevaert de Bloc, scriptor en boekbinder, 1364-1384’. In: Het Boek 24 (1936-37), p. 129-145.

De Vreese 1895 - Willem de Vreese: ‘Bijdragen tot de kennis van en de werken van Jan van Ruyusbroec’. In: Het Belfort. Maandschrift gewijd aan Letteren, Kunst en Wetenschap 10 (1895), deel II, p. 5-20.

De Vreese 1900-1902 - Willem de Vreese: De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken. 2 Dln. Gent, 1900-1902.

De Vreese 1927-1941 - W. de Vreese: Bouwstoffen eerste gedeelte (A-F.). 's-Gravenhage, 1927-1941 (MNW, 10).

De Vreese 1962 - W. de Vreese: Over handschriften en handschriftenkunde. Tien codicologische studiën. Bijeengebracht, ingeleid en toegelicht door P.J.H. Vermeeren. Zwolle, 1962.

Warnar 1997 - Geert Warnar: ‘Een sneeuwbui in het Zoniënwoud. Middelnederlandse geestelijke letterkunde ten tijde van Jan van Ruusbroec’. In: TNTL 113 (1997), p. 101-115.

Warnar (ter perse) - Geert Warnar: ‘Tauler in Groenendaal. Mystik und Gelehrtheit in der niederländischer Literatur des 14. Jahrhunderts’ (Ter perse voor artikelenbundel naar aanleiding van Colloquium ‘Deutsch-niederländisch / niederländisch-deutsche Literaturbeziehungen im Mittelalter’, 22-25 februari 2000).

Weitlauff 1981 - Manfred Weitlauff: ‘Heinrich von Nördlingen’. In: Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon. 10 dln. Berlin [enz.], 1978-1999. Deel 3 (1981), kol. 845-852.