Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 113

Signalementen

Middelnederlands lexicon / W.J.J. Pijnenburg en T.H. Schoonheim. - 2e herz. en uitgebreide dr. - Amsterdam : Schiphouwer en Brinkman, 1997. - 268 p. ; 22 cm ISBN 90-72872-17-7 Prijs: ƒ 49,50

Het Middelnederlands Lexicon is een herziene en uitgebreide druk van het Woordenboek Middelnederlands, dat in 1984 bij uitgeverij het spectrum als Aula paperback 94 verscheen. In de vorige druk was J.J. van der Voort van der Kleij nog redacteur. Hij is vervangen door T.H. Schoonheim. Het Middelnederlands Lexicon heeft een prachtig uiterlijk. Het is in linnen gebonden, heeft een zeer handzaam formaat en is gezet in een duidelijk lettertype, waardoor de pagina's en lemma's overzichtelijk zijn.

Toen de voorganger van het Middelnederlands Lexicon verscheen, kreeg het niet alleen positieve kritieken. Zo sloot W.P. Gerritsen zijn recensie af met de volgende woorden: ‘Het Woordenboek Middelnederlands is een aanwinst voor het lexicografisch instrumentarium. Aan de doeltreffendheid van dit nieuwe stuk gereedschap moet (en kan) echter nog veel worden verbeterd. Ik wens dit boek dan ook een lange reeks herziene herdrukken toe’ (Ntg 78 (1985), p. 449-450). Er is dus nu een herziene herdruk en er lijkt ook zeker het een en ander verbeterd. Zo hielden de redacteuren van de vorige druk er ieder een eigen spellingsysteem op na. Hierdoor kon het gebeuren dat na geschichte en geschien het trefwoord ghesc(h)oert (met -h- na g-) volgt. De ene redacteur had de trefwoorden beginnend met de a- tot geschien bewerkt en de andere was na geschien begonnen. In de herziene druk is de samenwerking tussen beide redacteuren duidelijk beter verlopen en zijn dit soort problemen opgelost. Een ander verbetering is bijvoorbeeld dat men nu, in tegenstelling tot de vorige druk, ook kan opzoeken of een werkwoord zwak of sterk vervoegd wordt.

De kritiek bij het uitkomen van het Woordenboek Middelnederlands richtte zich echter voornamelijk op de bruikbaarheid. Het woordenboek was bedoeld voor ‘iedereen die zich voor studie of beroep bezighoudt met het Nederlands van 1200-1550’ (Inleiding, p. 12). Tot deze groep moeten ook eerstejaars studenten gerekend worden en anderen die het Middelnederlands (nog) niet beheersen. Volgens de kritiek zou het woordenboek voor de niet-ingewijden te weinig informatie bevatten om een Middelnederlandse tekst goed te kunnen lezen. Te veel trefwoorden die nodig zijn om het Middelnederlands te kunnen begrijpen zouden niet zijn opgenomen en daarnaast zouden de trefwoorden die wel waren opgenomen op betekenisniveau tekort-

[p. 387]

schieten. De oorzaak hiervan moest gezocht worden in de selectiecriteria van de auteurs, waarbij de frequentie (komt een woord regelmatig voor in het Middelnederlands) een (te) grote rol had gespeeld. Verder werd dit ook veroorzaakt door de contrastieve benadering van de auteurs. Deze hield in dat woorden die in de loop van de tijd niet noemenswaardig van vorm of betekenis veranderd zijn, niet als ingang werden opgenomen of dat alleen de niet met het hedendaags Nederlands vergelijkbare betekenis werd gegeven. Zo merkte Maaike Mulder in haar beoordeling in Spektator 15 (1985/1986) het volgende op: ‘Bij het voorzetsel dore, doer wordt dus wel aangegeven dat het “ondanks”, “om, terwille van” en “wegens” kan betekenen, maar niet dat het ook “door” is’ (p. 286). Dat dit tot verwarring kan leiden, hoeft geen betoog.

De redacteuren van de herziene uitgave hebben de kritiek op de bruikbaarheid van het woordenboek niet naast zich neergelegd. Het aantal ingangen is uitgebreid van ca. 12000 naar ca. 15500. Over een contrastieve benadering wordt in de inleiding niet meer gerept en het aantal betekenissen is bij sommige trefwoorden uitgebreid. Zo wordt bij het voorzetsel dore, door nu ook aangegeven dat het ‘door, door...heen’ kan betekenen. Het is jammer dat vervolgens niet ook het zelfstandig naamwoord dore, door in de betekenis ‘deur’ is opgenomen. Dit zou geen overbodige luxe zijn geweest.

Ik heb de eerste 50 regels van Beatrijs nog eens proberen te vertalen vanuit het gezichtspunt van een beginnend student Nederlands. Niet alle lastige woorden zijn te vinden in het Middelnederlands Lexicon. Zo zijn de woorden quale en wedermoet uit de passage ‘Bi wilen comter af scande, / Quale, toren, wedermoet; / Bi wilen bliscap ende goet’ niet als trefwoord opgenomen. Bij het opzoeken van quale stuitte ik op nog een ander probleem. Woorden die beginnen met een q- zijn gelemmatiseerd onder de letter k-, zonder dat er bij de q- naar verwezen wordt. Bij de c- wordt trouwens ook niet verwezen naar de k-. Toch is het Middelnederlands Lexicon zeker bruikbaarder dan zijn voorganger, want het Woordenboek Middelnederlands bleef in meer gevallen het antwoord schuldig. Daarin was bijvoorbeeld het woord ende in de betekenis ‘einde, slot’ niet opgenomen, waardoor de volgende passage misschien moeilijk geïnterpreteerd kon worden ‘God moet mi onnen / Dat ic die poente moet wel geraken / Ende een goet ende daer af maken [...]’. Wanneer men echter een vertaling helemaal tot een goed einde wil brengen, dan kan men waarschijnlijk toch beter zijn toevlucht nemen tot het Middelnederlandsch Woordenboek van Verwijs en Verdam of het Middelnederlandsch Handwoordenboek van Verdam, want daar staat vrijwel alles in. Het Middelnederlands Lexicon is echter wel veel goedkoper dan deze twee boeken en bevat ook een aantal Middelnederlandse woorden die ontdekt zijn bij het werken aan het Corpus Gysseling en die nog niet zijn opgenomen in het Middelnederlandsch Woordenboek en en het Middelnederlandsch Handwoordenboek.

Margit Rem

Bronnenboek : literatuur in het studiehuis / Jan Mulder. - Zupthen: Thieme, 1997. - 199 p. : ill. ; 27 cm. ISBN 90-03-36027-8 Prijs: ƒ 39,90.

Het studiehuis, zelfverantwoordelijk leren, het portfolio: het middelbaar onderwijs begint te wennen aan deze terminologie, al was het alleen maar door de intensieve discussie in de media. Duidelijk is dat de invoering van ‘de tweede fase’ voor ingrijpende verschuivingen in het onderwijs zal zorgen: lesgeven wordt iets heel anders dan het was.

Zegt men. Want wat die veranderingen precies zullen inhouden, is nog onduidelijk: weliswaar moeten binnen het zogenaamde ‘leren leren’-stramien leerlingen worden aangezet tot actief ontdekken van de stof, zal klassikaal onderricht een uitzondering zijn en zullen de moderne media ten volle als informanten gaan functioneren - hoe deze doelstellingen verwerkelijkt zullen worden, blijft in het vage. In onderwijskringen is dan ook terecht gewezen op de noodzaak materiaal voor de nieuwe situatie te ontwikkelen. Dit moet op korte termijn gebeuren, wil de tweede fase werkelijk van start gaan in september 1998.

Verschillende uitgevers spelen al op deze situatie in: zo verscheen bij Wolters-Noordhoff

[p. 388]

onlangs een reeks ‘vakvertalingen’ vanuit onderwijskunde naar het talenonderwijs (met o.m. een deel over het vak Nederlands door H. Hulshof), en belooft de Amsterdam University Press de reeks ‘Tekt in Context’, waarin - zo meldt de folder - historische Nederlandse literatuur ‘volgens de eisen van de moderne didactiek’ gepresenteerd zal worden. Zoals bekend behoeft de situatie voor dat laatste vakgebied extra aandacht. Voor veel leraren is de literatuurgeschiedenis een lastig onderdeel geworden, dat niet zelden uit radeloosheid ontweken wordt. Nu voor het middelbaar onderwijs het vakoverstijgende onderdeel ‘literatuur’ voorzien is, liggen hier wellicht nieuwe kansen, bijvoorbeeld vanuit een thematische benadering van de West-Europese of de wereldliteratuur. Maar dan moeten docenten wel enig idee hebben van de mogelijkheden die het studiehuis biedt.

Wie inspiratie op wil doen, kan terecht in het Bronnenboek. Literatuur in het studiehuis, dat J. Mulder voor uitgeverij Thieme schreef: een didactisch naslagwerk voor talendocenten in de tweede fase van het havo/vwo. Mulder blikt terug op de beleidsmatige ontwikkelingen van de laatste jaren en bespreekt de ideeën die eraan ten grondslag liggen met de bijbehorende terminologie. Ook de algemene doelstellingen voor de verschillende vakken komen aan bod - voor de historische Nederlandse literatuur onder andere de ‘drie werken van voor 1880’ (p. 16). Daarnaast biedt de auteur een didactisch model voor actief, zelfstandig leren en voor reflectie op het leerproces. De praktijk heeft echter het belangrijkste aandeel: het boek geeft vele lesvoorbeelden, en ook een veertigtal ‘taaksheets’ kant en klaar voor lesgebruik. De voorbeelden richten zich op de vakken Nederlands, Duits, Engels, Frans en CKV (culturele kunstzinnige vorming).

Bij deze ruime keuze put Mulder een enkele maal uit de historie, bijvoorbeeld uit de fabels van De la Fontaine (p. 65-67). Eigenlijk wordt zo het probleem van de historische literatuur nog eens duidelijk: ook de schrijvers voor het studiehuis slagen er nog niet in de culturele geschiedenis werkelijk in het onderwijs te integreren. Hopelijk zullen de aangekondigde delen voor de afzonderlijke talen, waaronder Nederlands, zich meer met deze kwestie bezighouden. Anders blijft het literatuuronderwijs afhankelijk van docenten die zelf lesmateriaal ontwerpen of de verworvenheden van series als Griffioen en Bulkboek - herspelde teksten die gemakkelijk te thematiseren en te fragmentariseren vallen - naar de praktijk brengen. Intussen dringt de vraag zich steeds meer op of ook de universitaire neerlandistiek zich niet veel actiever bezig moet houden met het vertalen van haar producten naar de praktijk van het middelbaar onderwijs.

Lia van Gemert

Recht en liefde : bundel naar aanleiding van de conferentie gehouden op 28 juni 1996 / onder red. van: C.W. Maris, E. Lissenberg, D.W.J.M. Pessers. - Nijmegen : Ars Aequi Libri, 1996. - VII, 119 p. : ill., tab. ; 24 cm ISBN 90-6916-245-8 Prijs: ƒ 29,50

In juni 1996 organiseerde het Paul Scholten Instituut van de Universiteit van Amsterdam een conferentie over ‘Recht en Liefde’, waarbij de jurisprudentie ten aanzien van gevoelsmatige verhoudingen, met name de liefde, centraal stond. Zeker sinds de seksuele revolutie van de jaren zestig kan het westerse liefdesleven als geliberaliseerd gelden: het is niet langer ingekaderd in de moralistische rechtsorde die in vroeger eeuwen geldig was. Daarmee is vraag naar de taak van het moderne recht verschoven: moet het voorwaarden voor de vrije liefde scheppen of moet het haar ook begrenzen?

In Recht en liefde wordt deze vraag via een aantal thema's benaderd, bijvoorbeeld de wenselijkheid van vroegere, middeleeuwse rechtsvormen als model voor de huidige rechtspraak, de verschillende vormen van liefde in hun relatie tot het recht, de vraag of in liefde - evenals in oorlog - alles geoorloofd is en de rechtvaardiging van de door overspel uitgelokte crime passionel boven een echtscheidingsprocedure.

Een interdisciplinair gezelschap van juristen, sociale wetenschappers en filosofen heeft zich over deze thema's gebogen. Na een inleiding van C.W. Maris over de historische achtergronden van de problematiek (‘Tot de dood ons scheidt’), volgen acht bijdragen. De meerderheid ervan plaatst de vraag naar de verhouding tussen liefde en recht in ethisch kader,

[p. 389]

waarbij vaak wordt teruggegrepen op het verleden als verklaringsmodel. Zo bespreekt F. Jacobs de invloed van onder meer Augustinus in ‘In oorlog en liefde is alles geoorloofd’ en start E. Lissenberg haar bijdrage over de crime passionel bij de strafwetgeving van 1886. G. Hekma beziet in ‘Openbare seksualiteit en schennis der eerbaarheid’ ook de uitleg van het begrip eer in de periode voor 1800. Het nadrukkelijkst op de relatie met het verleden gebouwd zijn de tweede bijdrage van C.W. Maris, ‘Ordo amoris. Drie stappen naar de hemel’, en het artikel van P. Goodrich ‘The letter of the law’. Maris gaat in op verschillende liefdesvormen door de eeuwen heen, terwijl Goodrich liefdesbrieven uit de zeventiende-eeuwse Franse revolutionaire vrouwenbeweging ‘les précieuses’ bespreekt. Met name dit laatste artikel maakt duidelijk dat de aangesneden problematiek een interessante confrontatie tussen de openbare rechtsorde en het privéleven oplevert.

Lia van Gemert

Een kwestie van stijl : opvattingen over stijl in kunst en literatuur / onder red. van Caroline van Eck, Marijke Spies, Toos Streng. - [Amsterdam] : Historisch Seminarium van de Universiteit van Amsterdam, cop. 1997. - 196 p. ; 24 cm. - (Amsterdamse Historische Reeks, ISSN 0168-0528 ; 34. Kleine serie) ISBN 90-73941-16-4 Prijs: ƒ 39, -

Hoewel ‘stijl’ een alomtegenwoordig verschijnsel is in kunst en literatuur laat het fenomeen zich moeilijk analyseren of definiëren - de kern van het creatieve proces is tenslotte niet zo gemakkelijk in termen te vatten. Is er over stijl in de zin van ‘stilistische analyse’ al heel wat geschreven, veel kleiner is de oogst aan overzichten van stijlopvattingen door de eeuwen heen en nog minder onderzoek is verricht naar gebruik en betekenisontwikkeling van de term ‘stijl’.

In Een kwestie van stijl worden momenten uit de geschiedenis van opvattingen over stijl in literatuur en kunst belicht. In de gekozen periode (1500 tot nu) wordt volgens de inleiders van de bundel, Caroline van Eck en Toos Streng, een langzame verschuiving van normatieve, algemene ideeën over stijl naar pleidooien voor een individuele, hoogstpersoonlijke stijl zichtbaar. Kan men tot ver in de negentiende eeuw het debat kenschetsen als een strijd om een individuele inbreng in een verder algemeen geacht geheel aan regels en gebruiken, in de twintigste eeuw werd de persoonlijke stijl eerst een recht en vervolgens een plicht. Ook hier bleef het echter niet bij: het postmodernisme lijkt op zijn beurt een persoonlijke stijl voor onmogelijk te houden. In de loop van de tijd betekent het begrip stijl overigens niet alleen meer ‘vorm’, maar geeft het iets weer waarin ‘inhoud en vorm’ samenkomen.

Na 1750 werd het begrip stijl in de kunstgeschiedenis een categorie, waarnaar wetenschappelijke studie verricht werd. Binnen het letterkundig onderzoek heeft een dergelijke traditie zich nauwelijks ontwikkeld, maar de intensieve bestudering van retorica en poëtica van de laatste jaren schept nieuwe mogelijkheden. De voorliggende artikelen zijn daarvan een bewijs. Zoals de inleiders schrijven (p. 17), is de aandacht van literatuuronderzoekers momenteel vooral gericht op sociale en artistieke conventies die betekenissen genereren en op de historiciteit van een stijl en de stijlopvattingen. Daarmee valt het zoeklicht op vragen naar plaats en functie van stijl in verschillende periodes en in de verschillende kunsten.

De bundel geeft een indruk van mogelijke benaderingswijzen van de problematiek en de diversiteit van de te benutten bronnen. De meeste artikelen gaan op meerdere van de hierboven vermelde aspecten in. Achtereenvolgens doen verslag van hun bevindingen: R. Zwijnenberg (Maniera en ambachtelijkheid); C. van Eck (Het begrip ‘stijl’ in de architectuurtheorie van de Italiaanse Renaissance); S. Kooij (Jean Lemaire de Belges en enargeia); M. van der Poel (Imitatio in het Latijnse humanistenproza); J. Jansen (Twee opvattingen over perspicuitas in 1616); J. Konst (Denkbeelden over beeldspraak in de tragedie rond 1700); J. Oosterholt (Nederlandse stijlopvattingen aan het einde van de achttiende eeuw); W. van den Berg (Sollen met de stijl); G.-J. Johannes (Stijl als probleem bij Busken Huet); S. van Wesemael (Stijlopvattingen bij Proust); G. Raat (Stijlopvattingen in het werk van W.F. Hermans); en M. van Dam (De architectuur in het stijlbegrip van Gerrit Komrij).

Lia van Gemert