Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 113

[p. 222]

Jan Willem Klein
Bijdrage tot re-reconstructie van de Karel ende Elegast^*

Abstract - The method of text-reconstruction as introduced by A.M. Duinhoven in his Bijdragen tot reconstructie van de ‘Karel ende Elegast’ appears to have important implications. Especially if one tries to arrive at the known Karel ende Elegast-text by way of‘re-reconstructing’ the quasi-original text, using Duinhoven's proposals, the method leads to complications, paradoxes and discrepancies in the assumed textual history.

De door A.M. Duinhoven ontwikkelde methode van tekstreconstructie, die hij uitgebreid presenteerde in het eerste deel van zijn studie Bijdragen tot reconstructie van de ‘Karel ende Elegast’(1975), heeft bij deze en gene veel weerstand opgeroepen.¹ De aangevoerde bezwaren werden door Duinhoven weerlegd door te wijzen op de consistentie en de ‘interne evidentie’ van de door hem voorgestelde reconstructies.² Die consistentie en ‘interne evidentie’ vormen voor Duinhoven het bewijs van de juistheid van de methode en de gevonden reconstructies: er lijkt geen speld tussen te krijgen. Lijkt, want hoewel de reconstructies van Duinhoven een consistent beeld geven, zijn er ernstige bezwaren tegenin te brengen. De methode die de belangrijkste bezwaren aan het licht brengt, kunnen we ‘re-reconstructie’ noemen. Dat wil zeggen dat we, uitgaande van de (door Duinhoven) gereconstrueerde ‘meer oorspronkelijke’ tekst en met behulp van diens reconstructievoorstellen, proberen te komen tot de tekst van de Karel ende Elegast (hierna KE) zoals we die uit de bestaande bronnen kennen.

Een enigszins analoge aanpak heeft J.D. Janssens gevolgd in zijn Dichter en publiek in creatief samenspel: ‘De zekerste manier om Duinhovens resultaten [...] globaal te toetsen, lijkt me de omgekeerde weg te bewandelen; m.a.w. niet de regressieve constructies te volgen, maar het ontwikkelingsproces progressief te bekijken, vertrekkende vanuit O [...].’³ Janssens laat vervolgens in een aantal paragrafen zien dat de door Duinhoven voorgestelde ontwikkeling van enkele belangrijke verhaalelementen in de KE (bijvoorbeeld de naamsontwikkeling van Eggeric en Elegast, of bepaalde eigenschappen van de hoofdpersonen) niet kunnen passen in de chronologie en het stemma dat Duinhoven voor die ontwikkelingen heeft ontworpen.⁴

Anders dan Janssens, wil ik hier niet een of meer verhaalaspecten in hun ontwikkeling proberen in te passen, maar - heel letterlijk - de omgekeerde weg bewandelen. Ik ga uit van (een gedeelte van) de ‘meer oorspronkelijke’ tekst van de KE die Duinhoven in Bijlage 2 in het tweede deel van zijn Bijdragen tot reconstructie van de ‘Karel ende Elegast’ (1981) presenteert.⁵ Uitgaande van deze tekst moeten we, met

* Met dank aan prof. dr. W.P. Gerritsen en prof. dr. J.P. Gumbert, die eerdere versies van belangrijk commentaar voorzien hebben.

1 A.M. Duinhoven, Bijdragen tot reconstructie van de ‘Karel ende Elegast’, 2 dln. Dl. I: Assen 1975 (diss. Utrecht); dl. II: Groningen 1981. In het vervolg wordt hiernaar verwezen met ‘Duinhoven 1975-1981, I’, respectievelijk ‘Duinhoven 1975-1981, II’. Reacties tegen Duinhovens reconstructiemethode (zowel n.a.v. de Karel ende Elegast als op edities van andere teksten): Kazemier 1976, Kazemier 1980a, Kazemier 1980b; Pleij, 1980/81; Rombauts 1979, 1980, 1981a, Rombauts 1981b; Zieleman 1980; Janssens 1988.

2 Duinhoven 1980, Duinhoven 1980/81, Duinhoven 1981.

3 Janssens 1988, p. 8. ‘O’ is de oorspronkelijke redactie van KE.

4 Janssens 1988, p. 8-20.

5 Duinhoven 1975-1981, II, p. 534-555.

[p. 223]

behulp van de reconstructies die Duinhoven voorstelt, kunnen komen tot de tekst zoals wij die kennen uit de handschriften en drukken. Ter herinnering zal ik hier in het kort de basisgedachten achter de door Duinhoven geïntroduceerde methode van tekstreconstructie (verder: ‘methode-Duinhoven’) samenvatten. De samenvatting laat ik direct volgen door enkele - voornamelijk codicologische - opmerkingen en bezwaren.

Duinhoven gaat uit van een kopiist die al schrijvend corrigeert, emendeert en redigeert. De gang van zaken was dan als volgt. De oorspronkelijke auteur componeert de oer-tekst, die geheel consistent en logisch in elkaar zit. Een kopiist schrijft vervolgens de tekst af, al of niet in opdracht van de auteur. Hij doet dat zo getrouw mogelijk. Het afschrift dient weer als legger voor een volgend afschrift, enz, enz. Al vanaf het eerste afschrift kunnen er grotere of kleinere fouten en verschrijvingen in de tekst sluipen. Wanneer passages hinderlijk onbegrijpelijk gevonden werden, zal de behoefte ontstaan die passages te verbeteren. De corrupties werden gecorrigeerd. Overigens gebeurde dat op geheel willekeurige manier, zonder dat men zich ook maar iets gelegen liet liggen aan de tekst zoals die op dat moment bekend moet zijn geweest in de afschriften die tot dan vervaardigd waren. De herstelde passages lijken de vroegere fouten te verbeteren en worden in volgende ‘tekstgeneraties’ opgenomen.⁶ Vervolgens worden er in de volgende generatie(s) afschriften, die afhankelijk zijn van de verbeterde tekst, weer fouten gemaakt. Maar tevens blijkt dat de vroegere verbeteringen toch corruptie elders in de tekst teweeggebracht hebben - althans zo stelt Duinhoven het zich voor: hij zegt immers dat ‘reconstructies vaak netwerken vormen met vele aanknopingspunten, soms door de gehele tekst heen’.⁷ Uiteindelijk ontstaat zo, al afschrijvend, corrigerend, emenderend en redigerend de redactie van de tekst die wij uit de overgeleverde bronnen kennen. Tot zover de samenvatting van Duinhovens voorstelling van zaken. Hierbij zou ik de volgende kanttekeningen willen plaatsen.

1. Er is nooit goed onderzoek gedaan naar hoe in de middeleeuwen teksten gecorrigeerd werden. Uit mijn eigen ervaring kom ik tot de volgende vaststellingen. Indien een afgeschreven tekst gecorrigeerd werd (een correctieronde vond lang niet altijd plaats), was dat weliswaar een integraal onderdeel van de productie van een codex, maar het was tevens een afzonderlijke bezigheid. Correctie vond niet tegelijkertijd met het afschrijven plaats, maar pas na voltooiing van (een gedeelte van) de codex. Het hele handschrift kon in een keer nagekeken worden, maar correctie kon ook gefaseerd gebeuren, bijvoorbeeld per katern. De kopiist kon dat zelf doen, maar normaliter werd het gedaan door een afzonderlijke persoon, iemand die we aanduiden met de term ‘corrector’.⁸ Wel verbeterde de kopiist natuurlijk de fouten die hij maakte, voor zover hij die zelf opmerkte. Het betreft dan doorgaans kleine verschrijvingen in letters of woorden, ook een overgeslagen woord, regel of niet al te lange passage (bij een saut du même au même). De verbeteringen van de kopiist zijn dan ook vrijwel altijd door hem opgemerkte verschillen in zijn afschrift met de legger die hij voor zich heeft.

2. Een kopiist heeft wel wat anders aan (en vooral in) zijn hoofd dan het emenderen en redigeren van de tekst die hij overschrijft. Het is mentaal niet doenlijk om, al

6 Een ‘tekstgeneratie’ bestaat uit een of meer afschriften die alle van dezelfde legger (in het geval van een gecontamineerde tekst van twee of meer leggers) gemaakt zijn. De verschillende leden van één tekstgeneratie staan wel op dezelfde trap van de boom, maar hoeven niet uit dezelfde periode te stammen.

7 Duinhoven 1981, p. 294, n. 17.

8 Wattenbach 1958 [1896], p. 324 e.v., 331; Rizzo 1973, p. 243; Drogin 1983, p. 5.

[p. 224]

schrijvend, de implicaties van eventuele verbeteringen te overzien en te weten òf een bepaalde ingreep doorwerkt, en in welke vorige of volgende passages die doorwerking dan wel plaatsvindt. Duinhoven zelf toont overduidelijk aan dat fouten gemaakt worden doordat de mentale processen van het kopiëren dat in de hand werken.⁹ Hoe zou een kopiist dan ook nog kunnen overzien wat de consequenties zijn van zijn verbeteringen en ingrepen? En hoe kan hij ook nog naar die consequenties handelen, als alleen al het simpele overschrijven niet foutloos gaat? En wat doet hij wanneer een bepaalde ingreep passages aantast die hij al neergeschreven heeft? Gooit de kopiist het reeds geschrevene weg en begint hij dan weer helemaal opnieuw? Normaliter echter zullen er bij het afschrijven geen ingrijpende of verbeterende acties ondernomen zijn.

3. Men moet zich realiseren (en dat komt niet uit Duinhovens studie naar voren) dat het ontstaan en het verbeteren van een corrupte passage gewoonlijk enkele ‘tekstgeneraties’ geduurd zal hebben. Na hoeveel generaties van handschriften men de behoefte tot verbeteren voelde, hing af van de willekeur van de opdrachtgever, van degene die de schrijfopdracht aanvaard had (= de librarius)¹⁰, of van het moment. In het ene geval werd misschien al verbeterd bij het eerstvolgende afschrift, maar in andere gevallen kon het vele generaties afschriften duren. In ieder geval houdt elke ingreep minimaal twee generaties in: een vóór en een ná de ingreep. Elke gemaakte fout en verbetering houden minstens drie generaties van afschriften in: een waarin de tekst nog correct is, een waarin de fout gemaakt is en een waarin de fout verbeterd is. Hierna zal blijken dat het aantal tekstgeneraties en het aantal daarmee gerelateerde afschriften exorbitant hoog wordt, als we uitgaan van de juistheid van de methode-Duinhoven.

4. De methode-Duinhoven houdt automatisch in dat er een (zeer) groot aantal afschriften gecirculeerd heeft. Een groot aantal afschriften houdt een grote populariteit van de tekst in. Een grote populariteit van de tekst heeft ten gevolge dat de verhaalelementen, de personen en de loop der gebeurtenissen in die tekst in brede kring bekend geweest moeten zijn. In een dergelijke alom bekende en verspreide tekst grijpt men niet straffeloos in. Elke ingreep, hoe goed bedoeld ook, zou een afwijking betekenen van de tekst zoals men die in het geheugen heeft. Waarschijnlijk zal een volgende kopiist, die het wijd verbreide verhaal natuurlijk evengoed kent, automatisch die afwijking in de bekende bewoordingen herstellen, zodat de tekst weer als vanouds in zijn gehoor en geheugen klinkt. Hoe meer afschriften er in omloop en bereikbaar zijn, hoe meer de tekst zichzelf zal standaardiseren. Dat moet een zelfregulerend principe zijn.

5. Het grote aantal handschriften dat de methode-Duinhoven genereert, botst met de middeleeuwse realiteit. In de middeleeuwen was het juist betrekkelijk lastig om een voorbeeldexemplaar te vinden: de codices waren niet zo dik gezaaid. Elk exemplaar, corrupt of niet, was welkom op het moment dat men een tekst wilde reproduceren. Men bekreunde zich dan niet al te zeer om de woordelijke juistheid ervan. Vandaar dat eigenlijk alle overgeleverde handschriften ons niet geheel zuivere, soms zelfs corrupte, teksten bieden.

6. Indien consistentie en logica een leidend principe voor een middeleeuwse auteur was, waarom heeft geen van al die bewerkers die Duinhoven veronderstelt zich door dat principe laten leiden?

9 Duinhoven 1975-1981, I, m.n. in de hoofdstukken 4 t/m 7.

10 Zie voor de term en de functie van librarius: Klein 1995b, m.n. p. 5-18. Librarius, kopiist en corrector konden een en dezelfde persoon zijn, maar dat hoefde niet: de librarius was de ‘aannemer’, de kopiist de uitvoerder. Een kopiist bracht derhalve geen doelbewuste wijzigingen aan in de tekst. In het geval dat de kopiist en de librarius niet in een persoon verenigd waren, zal meestal de librarius als corrector opgetreden zijn.

[p. 225]

Het grote aantal afschriften is een belangrijk gevolg van de methode-Duinhoven. Duinhoven beseft dat ook, maar doet dat af door erop te wijzen dat er veel handschriften verloren gegaan zouden zijn.¹¹ Maar er is een moment waarop het aantal codices dat als verloren gegaan beschouwd moet worden niet meer reëel is. Re-reconstructie van de tekst zal dat duidelijk maken. Ik ga er op voorhand van uit dat de resultaten van de methode-Duinhoven gegrond zijn. Dan moet het mogelijk zijn om, uitgaande van de door Duinhoven gereconstrueerde, meer oorspronkelijke lezing, te komen tot de tekst zoals die in de bronnen staat. Het volgende voorbeeld geeft een indruk hoe de teksthistorie van de KE dan geweest moet zijn. Uitgangspunt is de door Duinhoven gereconstrueerde tekst.¹² Ik zal slechts één passage uit het geheel lichten, namelijk de regels 204-274*, en bezien in hoeveel fases de geboden passus verandert in de ons bekende tekst. Onder ‘fase’ versta ik in deze context: een tekstgetuige met een lezing die Duinhoven veronderstelt om zijn KE-reconstructie te onderbouwen. In sommige gevallen is de overgang van de ene fase naar de andere gerelateerd aan ‘subfases’ (bijvoorbeeld doordat tekstveranderingen elders in de tekst hebben doorgewerkt, of omdat de fase-overgang onduidelijk verlopen is). De keuze voor de regels 204-274* lijkt relevant, afgaande op Duinhovens beoordeling van deze passage : ‘Het zou me niet verbazen, wanneer in het oorspronkelijke verhaal over de samenzwering in Germanië van de passage 204-273 geen letter zou zijn terug te vinden’ en: ‘Of men 204-273 nu als een interpolatie wil beschouwen of niet, zeker is dat de passage herhaalde malen is uitgebreid.’¹³ Om het niet ingewikkelder te maken dan het is, zal ik de in Duinhovens bijlage als oudste laag voorgestelde tekst als fase 1 beschouwen.¹⁴ Tussen haakjes staan de verwijzingen naar het deel en de pagina van Duinhovens studie waar de betreffende passage behandeld wordt. De veranderingen heb ik gecursiveerd.

Fase 1: De tekst bestond aanvankelijk uit 9 verzen (II, 538-539).

Deus peinsde die coninc
Ic was gewone voor alle dinc
Dieve te hatene daer icse wiste
Die den lieden stelen met liste
Dat goet daer si bi leven
Nu ben ic selve verdreven
Te varen stelen overrijn
God moete in mijnre hulpe sijn
Die coninc voer voort ende vernam

Fase 2: In 208* vindt omkering van woorden plaats (I, 333).

Dieve te hatene daer icse wiste
Die den liede met liste stelen
Dat goet daer si bi leven
Nu ben ic selve verdreven enz.

Hier moet men er terdege rekening mee houden dat verplaatsing van het rijmwoord een betrekkelijk exceptioneel fenomeen zal zijn geweest.¹⁵

11 Duinhoven 1975-1981, I, p. 128-9: opm. 2. Overigens is dat grote aantal verloren gegane codices een axioma in de mediëvistiek dat zo langzamerhand toch eens minder euclidisch bezien zou moeten worden. Vermoedelijk is er minder verdwenen dan men gewoonlijk aanneemt.

12 Zie noot 5.

13 Duinhoven 1975-1981, II, p. 454 resp. p. 456.

14 Ondanks dat er (in bijlage 2) in een en dezelfde kolom verzen uit verschillende fases afgedrukt kunnen worden. Alle in bijlage 2 ingesprongen versregels horen in ieder geval tot een jongere fase dan de niet-ingesprongen regels: Duinhoven 1975-1981, II, p. 535. Dat er waarschijnlijk vóór mijn fase 1 nog oudere fases zullen liggen, blijkt onder meer uit de noten 19 en 20 hierna en zie ook fase 7a.

15 Duinhoven 1975-1981, I, p. 239-241 noemt een honderdtal voorbeelden van omkering binnen verzen in de overgeleverde KE-redacties. Maar het merendeel van die voorbeelden komen uit drukken en de zeer late redactie van K. Rekening houdend met de Gentse fragmenten (die onbekend waren aan Duinhoven) zien we dat de omkering in meer dan negentig bewijsplaatsen niet het rijmwoord betreft. Slechts in negen van de ruim honderd gevallen van omkering is een rijmwoord verplaatst. In slechts vijf van die negen gevallen is het andere rijmwoord aangepast (in een geval was dat niet nodig: in Gent 314: wapene sine > sine wapine). Dat wil zeggen dat in vier van de negen gevallen de potentie aanwezig was dat, door omkering binnen de verzen, de oorspronkelijke situatie hersteld werd (zoals bijvoorbeeld ook gebeurd is in 304). De vijf gevallen waarin het rijmwoord is aangepast, komen voor in slechts drie handschriften: 314 (Gent), 589/590 (H), 798 (G), 1252 (Gent) en 1392 (G). Wat betreft de drukken: er wordt door Duinhoven te weinig rekening gehouden met fouten bij het zetten van tekst. Men kan zetfouten niet zomaar transponeren naar fouten gemaakt bij het kopiëren van handschriften (het spiegelbeeld van het zetsel werkt wellicht omkering binnen verzen in de hand). En de vele omkeringen in K zijn wellicht een gevolg van de ‘vertaalslag’ die de vertaler moest maken. Beide gedachten zijn door Duinhoven niet overwogen, laat staan gewogen. Zie over de Gentse fragmenten: Klein 1989.

[p. 226]

Fase 3: De fout wordt ontdekt. Voor de hand zou liggen de twee verwisselde woorden weer om te draaien, vooral omdat het rijmwoord in de tweede regel van het rijmpaar verplaatst is. Of gewoon: ‘Die den lieden met liste / Dat goet stelen daer si bi leven’. Maar nee, er is een ingewikkelde verbetering verzonnen (I, 333).

Dieve te hatene daer icse wiste
Die den liede met liste
Hare goet stelen ende roven
Nu mach ic hem wel geloven
Die bider aventuren leven
Nu ben ic selve verdreven
Te varen stelen overrijn
God moete in mijnre hulpe sijn
Die coninc voer voort ende vernam

Op het moment dat de tekst er als boven uitziet, is er geen enkele noodzaak verdere veranderingen aan te brengen. Het is een eindpunt in de ontwikkeling.¹⁶ Maar niet volgens Duinhoven, want de tekst zoals wij hem kennen luidt anders.

Fase 4: Regel 219* zou op een gegeven ogenblik een weesrijm moeten worden en dat kan als er omkering heeft plaatsgevonden in 210' (I, 336) (zie echter de opmerking hierboven bij fase 2).

Hare goet stelen ende roven
Nu mach ic hem wel geloven
Die leven bider aventuren
Nu ben ic selve verdreven
Te varen stelen overrijn
God moete in mijnre hulpe sijn
Die coninc voer voort ende vernam

Fase 5: Het weesrijm wordt ontdekt en 211-213 bijgerijmd om het weesvers in 210 weg te werken en 216-218 om dat in 219* te neutraliseren (I, 359, sub 214-215).

Die leven bider aventuren
Ende weten wel dat si verburen
Lijf ende goet mach mense vaen
Men doetse hangen ende thoeft af slaen
Nemmermeer en ghevalt mi dat
Dat ic man doer cleine scat
Sterven doe in al mijn leven
Nu ben ic selve verdreven
Te varen stelen overrijn
God moete in mijnre hulpe sijn
Die coninc voer voort ende vernam

Subfase 5a: De verzen 216-218 zijn mogelijk beïnvloed door 673-678, die echter niet oorspronkelijk zijn (II, 370-373). De invloed op 216-218 kan dus pas gaan werken als de verschillende reconstructiefases voltooid zijn die voorgesteld worden om van 673*-678* tot 673-678 te komen (II, 370-373, 416-417).

16 Wel heeft de toevoeging elders in de tekst invloed gehad: mogelijk heeft 206-207 (in de volgorde 207-206) ten grondslag gelegen aan het rijm in 152-153 (I, 338-339). Dus pas als de fase met 206-207 geweest is, kan 152-153 gevormd worden.

[p. 227]

Geen enkele kopiist zal nu de neiging krijgen om in bovenstaande, zowel inhoudelijk als vormelijk, volkomen correcte mededeling in te grijpen.

Fase 6: De tussenvoeging van 214-215 is dus in wezen overbodig; ook ter motivatie van 216-218 voegt het verspaar weinig toe (I, 336-337, 359: sub 214-215).¹⁷

Lijf ende goet mach mense vaen
Men doetse hangen ende thoeft af slaen
Ofte sterven arger doet
Hare anxt es dicke groet
Nemmermeer en ghevalt mi dat
Dat ic man doer cleine scat
Sterven doe in al mijn leven
Nu ben ic selve verdreven
Te varen stelen overrijn
God moete in mijnre hulpe sijn
Die coninc voer voort ende vernam

Ook nu is de tekst in een eindstadium gekomen die niet uitnodigt om veranderingen aan te brengen. De sprongmutatie naar de volgende fase wordt door Duinhoven onvoldoende verantwoord.

Fase 7: Na fase 6 zou 219* moeten veranderen in Ic hebbe Elegast verdreven (want zo staat het in alle bekende bronnen). Het enige argument dat Duinhoven hiervoor geeft (I, 335) is: ‘Het is in de gegeven situatie ongetwijfeld de bedoeling, dat Karels gedachten reeds bij Elegast terechtkomen, zoals in r. 219 gebeurt.’ (vgl. ook II, 463).

Sterven doe in al mijn leven
Ic hebbe Elegast verdreven
Te varen stelen overrijn
God moete in mijnre hulpe sijn
Die coninc voer voort ende vernam

Subfase 7a: De verschijning in r. 219 van de naam Elegast impliceert dat de naam al in een eerdere fase geïntroduceerd zal zijn door de verandering van 276* (Hoe een gast quam gevaren) in 276’ (Hoe elegast quam gevaren) (II, 527-528). Maar regel 276 luidt thans Hoe een ridder quam gevaren (II, 477 en 528). Dat houdt minstens nog een extra fase in, waarin de naam weer vervangen is door een ridder.¹⁸

Zoals bij de meeste veranderingen tot nu toe geeft ook hier de tekst weinig reden tot correctie. Desondanks heeft een kopiist het nodig geacht juist hier in te grijpen, hetgeen heeft geleid tot een schier onontwarbare kluwen van wijzigingen.

Fase 8: Eerst zijn, ter verklaring van 219, de verzen 220* en 228* bijgerijmd (II, 463).

Ic hebbe Elegast verdreven
Omdat ic hem was gram
Ende ic hem sijn goet nam
Te varen stelen overrijn
God moete in mijnre hulpe zijn

17 Indien 216-218 extra motivatie vereisten, zou het - de normale sequentiële werkwijze van een kopiist in aanmerking nemend - logischer zijn die motivatie nà die verzen in te voegen.

18 De verlezing eē gast tot elegast (II, 528-9) stuit op het bezwaar dat in de handschriftelijke traditie het onbepaald lidwoord een heel vaak als het romeinse cijfer .i. of .j. geschreven werd. We krijgen dan de trits .j. gast > eē gast > elegast > eleg' / ele'. Alleen de introductie van de naam impliceert al gauw vier fases. Maar stel, eē gast is inderdaad elegast geworden. Alle volgende aanduidingen van de man die als een gast geïntroduceerd is, zullen heel neutraal zijn, zoals de man, de gast en dergelijke. Waar zijn die gebleven? Die hadden gewoon - minstens op enkele plaatsen - kunnen blijven staan. Niets dwingt de kopiist alle neutrale termen te vervangen door de naam, ook niet nadat de gast een ridder geworden was. Zie hierover ook Janssens 1988, p. 16.

[p. 228]

De toevoeging was geenszins nodig. De mededeling in 219 en 244* was afgerond en begrijpelijk. Het zal trouwens blijken dat 220*-228* als motivering later onvoldoende geacht wordt (zie fase 11). Bovendien maakt de tussenvoeging 220*-228* de tekst eerder onduidelijker, want:

Fase 9: nu sluit 244* niet aan bij 228*. 244* (Te varen stelen overrijn) wordt daarom veranderd in 244" Dat hi met stelen can beiagen (II, 463 en 538). (Dus ten laatste in deze fase zou zich de verandering van Overrijn in op den Rijn afspelen.¹⁹) Voor het rijm moet nu nog 245* toegevoegd worden (II, 463).

Ic hebbe Elegast verdreven
Omdat ic hem was gram
Ende ic hem sijn goet nam
Dat hi met stelen can beiagen
Daer op moet hi hem ontdragen
God moete in mijnre hulpe zijn

Subfase 9a: Door de wijziging 244*>244"-245* is 273* een weesvers geworden. Dit betekent dat 273* veranderd dient te worden en dat impliceert het bijrijmen van minstens 265-272 (II, 463, vgl. ook II, 386-390). Maar het voorkomen van 265-272 houdt in dat 260-264 ook bijgerijmd moeten worden (II, 388-389, 463). Duinhoven is namelijk geneigd 260-272 in tweeën te delen en de grens te trekken tussen 264 en 265 (II, 389). Dan moet de verbinding tussen de twee clusters (in nog meer fases) gepaard zijn gegaan met een verandering tot het rijmpaar 264-265, zodat de clusters thans niet meer scheidbaar zijn. Nu moet er nog een verbinding gelegd worden tussen 245* en voorgaande verzen met 260 en volgende verzen. Dit wordt gedaan door tussenvoeging van 246-251; deze dienen om aan te geven dat Elegast toch ook goede kanten heeft (II, 463). Dus om slechts het weesrijm 273* weg te werken, zijn er minstens acht (265-272) plus vijf (260-264) plus zes (246-251) regels bijverzonnen. En wel in genoemde volgorde. Dat is wel een extreem omvangrijke en ingewikkelde ingreep om zo'n kleine ongerechtigheid weg te werken. Hieronder heb ik door middel van caesuren de verschillende onderdelen (a-c) aangegeven.

Ic hebbe Elegast verdreven
Omdat ic hem was gram
Ende ic hem sijn goet nam
Dat hi met stelen can beiagen
Daer op moet hi hem ontdragen

Maer so vele isser an
Hi en steelt geen armen man
Die bi sijnre pine leeft
Dat pelgrim ofte coepman heeft
Laet hi hem gebruken wel
Mer hi en versekert niemen el

Ende neemt hem met sire cracht
Dat si daer hebben bracht
Silver cleder facelment

19 Zie hiervoor Duinhoven 1975-1981, II, p. 60-108. Ook de zo ingrijpende verandering van Overrijn in opten Rijn zal minstens enige fases beslaan hebben.

[p. 229]

263

Dus beiaecht hi hem omtrent

264

Daer hi die rike liede weet

Hi neemt hem hare scat gereet
Beyde silver ende gout
Sinen liste es menichfout
Niemant en can hem gevaen
Nochtan heefter om gedaen
Menich man sine macht
Ic woude ic nu in deser nacht
Sine geselle mochte wesen
Ay heere god helpt mi tot desen

Die coninc voer voort ende vernam

Deze enorme, onderling samenhangende, ingreep - te verdelen in een fase (9) en een subfase (9a) en drie sub-subfases (de ingesprongen passages a-c in subfase 9a) - bewijst toch het tegendeel van de ‘interne evidentie’ van de door Duinhoven voorgestelde reconstructies.²⁰ De juiste gang van zaken onttrekt zich hier volkomen aan de beschouwing. Duinhoven zelf lijkt er geenszins zeker over, gezien de aarzelende bewoordingen die hij gebruikt en de steeds wisselende grenzen die hij trekt tussen de verschillende sub-subfases (vgl. II, 388-390, 453-456). Zoals het nu is, becommentarieert sub-subfase (a) de verzen 263-264 die pas later - in sub-subfase (b) - toegevoegd zullen worden (met aanpassing van het rijmpaar 264-265)!

Fase 10: Om onbekende reden worden vervolgens 230* en 241 tussen 228* en 244" (vgl. fase 8) gevoegd (II, 457, 463).

Ic hebbe Elegast verdreven
Omdat ic hem was gram
Ende ic hem sijn goet nam
Beide borch ende leen
Hi en hevet toeverlaet geen
Dat hi met stelen can beiagen
Daer op moet hi hem ontdragen
Maer so vele isser an
Hi en steelt geen armen man
enz.

Fase 11: Een bewerker achtte nu ‘de in 220* gegeven motivering niet acceptabel’ (II, 460). Hij veranderde die regel, die in fase 8 al ter - en toen klaarblijkelijk voldoende - verklaring ingevoegd was. Hierdoor dienden 221 (samen met 222-223) bijgerijmd, 228* gewijzigd en ook 229 bijgerijmd te worden (II, 460). Zie voor 220 ook fase 18a.

Ic hebbe Elegast verdreven
Om cleine sake uut minen lande
Die dicke set sijn lijf te pande
Dore dat goet daer hi bi leeft

20 Duinhoven 1980, Duinhoven 1980/81, Duinhoven 1981. Zie ook hierboven p. 222.

[p. 230]

223

Ic wane hi dicke sorge heeft

228

Ic nam hem tlant des was hi here

229

Dat mach mi nu wel rouwen sere

230*

Beide borch ende leen

241

Hi en hevet toeverlaet geen

244"

Dat hi met stelen can beiagen

245*

Daer op moet hi hem ontdragen

 

enz.

De tot nu toe gereconstrueerde tekst kan weer als een eindpunt beschouwd worden. Maar de ontwikkeling blijkt voort te gaan.

Fase 12: De regels 224-227 die ontleend zijn aan 230*-245*, worden tussengevoegd (II, 391, 485).

Ic hebbe Elegast verdreven
Om cleine sake uut minen lande
Die dicke set sijn lijf te pande
Dore dat goet daer hi bi leeft
Ic wane hi dicke sorge heeft
Hi en heeft lant noch leen
Noch ander toeverlaet geen
Dat hi met stelen can beiagen
Daer op moet hi hem ontdragen
Ic nam hem tlant des was hi here
Dat mach mi nu wel rouwen sere
Beide borch ende leen
Hi en hevet toeverlaet geen
Dat hi met stelen can beiagen
Daer op moet hi hem ontdragen
Maer so vele isser an
Hi en steelt geen armen man
enz.

Het is toch minstens merkwaardig dat deze twee vrijwel identieke passages zo dicht op elkaar staan (ze worden door slechts één rijmpaar gescheiden). Maar de toevoeging van 224-227 kan niet in een latere fase gebeurd zijn, omdat we dan in de knoop komen met andere elementen in de tekstontwikkeling.

Fase 13: In 230* wordt leen schijnbaar zonder reden vervangen door lant (II, 457).

Ic nam hem tlant des was hi here
Dat mach mi nu wel rouwen sere
Beide borch ende lant
Hi en hevet toeverlaet geen
Dat hi met stelen can beiagen
Daer op moet hi hem ontdragen
Maer so vele isser an
Hi en steelt geen armen man
enz.

[p. 231]

Fase 14: De weesrijmen worden ontdekt en 231 ingevoegd, samen met 232-240 ter nadere verklaring (II, 457).

Ic nam hem tlant des was hi here
Dat mach mi nu wel rouwen sere
Beide borch ende lant
Des was ic harde onbekant
Want hi hadde in siere scaren
Die met hem onthouden waren
Ridders serianten een groet getal
Die ic hebbe onterft al
Beide van lande ende van goede
Nu volgen si hem door armoede
Ic en laetse nieuwers geduren
Diene onthilde ic daden verburen
Beide borch ende leen
Hi en hevet toeverlaet geen
Dat hi met stelen can beiagen
Daer op moet hi hem ontdragen
Maer so vele isser an
Hi en steelt geen armen man
enz.

Subfase 14a: Nadat de aansluiting door middel van het rijmpaar 240-241 gemaakt is, zijn elders in de tekst 701-702 ontstaan: deze verzen zijn namelijk toegevoegd en ontleend aan 240-241 (II, 133-134). De ontlening impliceert vijf (sub)fases tot de toevoeging van 701-702, waarna nog een (sub)fase volgt tot de ons bekende tekst:

(1) 691* → (2) corruptie → (3) 691-700* → (4) 691-698, 700* → (5) 691-698, 699-700 [vanaf hier speelt de ontlening aan 240-241 een rol] → (6) 691-700, 701-702 → (7) 691-702, 703-704.

Fase 15: Pas na het ontstaan van 701-702 zijn ook 242-243 bijgerijmd (II, 457, 463).

Ic en laetse nieuwers gedure
Diene onthilde ic daden verburen
Beide borch ende leen
Hi en hevet toeverlaet geen
Ende moet hem onthouden
In wildernissen ende in wouden
Dat hi met stelen can beiagen
Daer op moet hi hem ontdragen
Maer so vele isser an
Hi en steelt geen armen man
Die bi sijnre pine leeft
Dat pelgrim ofte coepman heeft
Laet hi hem gebruken wel
Mer hi en versekert niemen el
Ende neemt hem met sire cracht
Dat si daer hebben bracht
Silver cleder facelment

[p. 232]

263

Dus beiaecht hi hem omtrent

264

Daer hi die rike liede weet

 

enz.

Op het moment dat de tekst er zo uitziet is er weer weinig noodzaak verdere veranderingen aan te brengen. Ook deze tekst is te beschouwen als een eindpunt in de ontwikkeling. Maar aangezien de handschriften en drukken een andere tekst bieden, moeten de successieve kopiisten ook hier ingegrepen hebben.

Fase 16: Vervolgens blijken 252-255 ook nog toegevoegd te worden (II, 463).

Hi en hevet toeverlaet geen
Ende moet hem onthouden
In wildernissen ende in wouden
Dat hi met stelen can beiagen
Daer op moet hi hem ontdragen
Maer so vele isser an
Hi en steelt geen armen man
Die bi sijnre pine leeft
Dat pelgrim ofte coepman heeft
Laet hi hem gebruken wel
Mer hi en versekert niemen el
Bisscoppen ende canoniken
Abden ende moniken
Deken ende papen
Daer hise can betrapen
Ende neemt hem met sire cracht
Dat si daer hebben bracht
Silver cleder facelment
Dus beiaecht hi hem omtrent
enz.

Alweer: we hebben nu een goede, volkomen begrijpelijke tekst. Het is niet nodig om verder in te grijpen. Maar, in een latere fase zullen ook 256-259 bijgerijmd worden (zie fase 19).

Fase 17: Maar eerst worden 244" en 245* aangepast (II, 457).

Ende moet hem onthouden
In wildernissen ende in wouden
Ende met stelene beiagen
Daer si hem alle op ontdragen
Maer so vele isser an
Hi en steelt geen armen man
enz.

Fase 18: Vervolgens moeten we aandacht schenken aan de parallellie tussen de passage 242-254 en de passage 510-528 verderop in de tekst (in de volgorde 522-524*, 510-515, 526-528; zie II, 398-402). De verzen 242-254 zijn oorspronkelijker (II, 401, 453). Bij de overname van de passage werd 529*-530* aangepast tot 529 en verder. Deze veranderingen kunnen natuurlijk enkele fases in beslag genomen hebben.

[p. 233]

De parallelle overname komt in ieder geval nà fase 16, waarin 252-255 toegevoegd zijn. De parallellie impliceert dat 244 en 245 ongeveer gelijkluidende verzen in de passage 510-528 gehad moet hebben (thans zijn er niet zulke verzen). Duinhoven reconstrueert die als 525*-524*, die in een latere fase veranderd moeten zijn in de huidige 524-525 (II, 399).

Subfase 18a: Vers 220 (ontstaan in fase 11) heeft in een zeker stadium na fase 18 tot vers 520* geleid, dat vervolgens is veranderd en aangevuld met 521 (II, 395-396).

Fase 19: Pas nadat 510-528 ontleend zijn aan 242-254, zijn 256-259 bijgerijmd (II, 387-389).

Ende moet hem onthouden
In wildernissen ende in wouden
Ende met stelene beiagen
Daer si hem alle op ontdragen
Maer so vele isser an
Hi en steelt geen armen man
[...]
Bisscoppen ende canoniken
Abden ende moniken
Deken ende papen
Daer hise can betrapen
Comen si in siere vaerde
Hi neemt hem mulen ende paerde
Ende steectse uut haren gereide
Dat si vallen op die heide
Ende neemt hem met sire cracht
Dat si daer hebben bracht
Silver cleder facelment
Dus beiaecht hi hem omtrent
enz.

De volgende veranderingen in de tekst zullen in een laat stadium van de tekstoverlevering plaatsgevonden hebben.

Fase 20: Voor 244' krijgen we de vorm 244 die we uit de bronnen kennen (II, 391).

Ende moet hem onthouden
In wildernissen ende in wouden
Ende moet alleene beiagen
Daer si hem alle op ontdragen
Maer so vele isser an
Hi en steelt geen armen man
[...]
Die coninc voer voort ende vernam

Fase 21: In 226* wordt Dat verschreven tot Dan (II, 458, nt. 59).

Hi en heeft lant noch leen
Noch ander toeverlaet geen
Dan hi met stelen can beiagen

[p. 234]

227

Daer op moet hi hem ontdragen

228

Ic nam hem tlant des was hi here

229

Dat mach mi nu wel rouwen sere

Wanneer de methode-Duinhoven realistisch zou zijn, duurt het dus zeker eenentwintig fases, minstens vijf sub- of gerelateerde fases (5a, 7a, 9a, 14a, 18a; zie ook noot 17) en drie sub-subfases (in subfase 9a) alvorens de geboden uitgangstekst van 204-274* geworden is tot de tekst die we kennen uit de bronnen. In totaal zijn dat 29 (sub)fases.²¹ De volgorde van de fases is in veel gevallen dwingend: verandering van volgorde leidt er al gauw toe dat in een andere fase een bepaalde reconstructie niet kan voorkomen zoals Duinhoven het voorstelt. Zo moet fase 12 vóór fase 13 komen omdat de parallellie van de in fase 12 ingevoegde passage 224-227 met 230*-345* dat vereist. Hetgeen betekent dat fase 12 nà fase 10 moet komen, omdat in fase 10 de passage 230*-245* ontstaat in de vorm zoals die in fase 12 wordt overgenomen. Fase 12 kan bovendien pas nà fase 11 komen, want in die fase worden 220-223, 228-229 ingevoegd. Nà fase 12 kan 230* veranderen in 230 (fase 13), waarna de volgorde van de fases 14, 15, en 16 vastliggen. Pas daarna kan fase 17 voorkomen. Fase 18 komt nà fase 16, want ontleent de regels die in fase 16 zijn toegevoegd. Maar fase 17 moet nog vóór fase 18 komen gezien de parallellie tussen 244'-245 en 525*-524*. Een wel heel ongelukkige ingreep komt voor in fase 8. Deze heeft allereerst het onontwarbare complex van ingrepen in fase 9 tot gevolg. Vervolgens blijkt fase 11 uitsluitend door de ingreep in fase 8 uitgelokt te worden. Maar waarom zou een kopiist een klaarblijkelijk inadequate motivering op zo'n gebrekkige manier inlassen als in fase 8? Toch niet om een latere kopiist ter wille te zijn? Het zou toch voor de hand liggen meteen een adequate motivering in te lassen?

De hele passage 204-274* is in vergelijking met de uitgangstekst maar liefst meer dan acht keer zo lang geworden. Willen we de groei en de veranderingen van de hele KE zo verklaren, dan hebben we zeker meer dan honderd (sub)fases nodig. We mogen vervolgens aannemen dat tussen elke hierboven onderscheiden (sub)fase meerdere, wellicht vele, afschriften bestaan hebben waarin niet in de tekst is ingegrepen. Want de normale gang van zaken was dat de kopiist de tekst die hij voor zich had zo getrouw mogelijk kopieerde. De, al schrijvend, corrigerende, emenderende en redigerende kopiist was verre in de minderheid - zo die al bestond. De methode-Duinhoven leidt nu tot de paradox dat er op een gegeven moment meer ingreepfases geweest zullen zijn dan er in realiteit ooit afschriften bestaan kunnen hebben! De 29 (sub)fases impliceren alleen al voor de passage 204-274* makkelijk (veel) meer dan honderd afschriften. De al gauw meer dan honderd (sub)fases die de evolutie van de totale KE zou omvatten, betekenen dan vele honderden afschriften. Die afschriften zouden de tekst in diverse stadia van ontwikkeling moeten laten zien. Wanneer de methode-Duinhoven realistisch zou zijn, zou zij zichzelf moeten bewijzen. Enerzijds doordat er (vele fragmenten van) vele afschriften bewaard gebleven zouden zijn, anderzijds doordat de tekstontwikkeling te volgen zou zijn aan de hand van die (vele fragmenten van) vele afschriften. Tot nu toe is er nog van geen enkele tekst (in welke taal of uit welke periode ook) een dergelijk zelfbewijs gegeven. De KE moet trouwens van meet af aan een geschreven tekst geweest zijn: veel ingrepen kunnen alleen verklaard worden als gevolg van kopiistenfouten.²²

21 Natuurlijk kunnen er (sub)fases die hierboven afzonderlijk uitgewerkt zijn, samenvallen of elkaar overlappen. Maar anderzijds zullen er ook (sub)fases zijn, die ik onder één noemer behandeld heb, die in werkelijkheid uitgesplitst moeten worden (zie fases 5a, 7a, 9, 9a, 14a, 18).

22 Zo kunnen de vroege en ingrijpende veranderingen [.j. gast >] eē gast > elegast > eleg' / ele' alleen in geschreven teksten plaatsgevonden hebben.

[p. 235]

Een ander groot bezwaar tegen de methode is van meer filologische aard. Het blijkt dat de tekst na veel van de hierboven uitgesplitste fases (namelijk na fase 3, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 14, 15, 16, 17 en 19 en in feite ook na 12) duidelijk in een eindstadium gekomen is. Geen van alle nodigen zij uit om veranderingen aan te brengen. In de tekstontwikkeling-volgens-Duinhoven zijn er alleen al in de passage 204-274* zeker dertien stadia geweest, die voor een kopiist geen aanleiding gegeven zullen hebben om in de tekst in te grijpen. Dat is in 62% van de gevallen. Het zijn juist deze stadia die duidelijk maken dat de reconstructiemethode wel terugwerkt, namelijk van de tekst die we kennen naar een andere, meer eenvoudige en kortere tekst. Maar de voorgestelde heenweg (uitgaande van de gereconstrueerde quasi-oorspronkelijke tekst naar de tekst zoals wij die kennen) blijkt dan ineens obstakels te hebben die we wel kunnen negeren of waaraan we stilzwijgend voorbij kunnen gaan maar waarvoor we eigenlijk rekenschap zouden moeten afleggen. Waarom gaat men over van fase 3 naar fase 4? Wat is de reden die van fase 5 tot fase 6 geleid heeft en vervolgens tot fase 7 enz. enz.?

De vele (sub)fases en nog meer afschriften die door de methode verondersteld worden, hebben nog andere implicaties. Volgens Duinhoven zou de hele periode van tekstoverlevering van KE gelopen hebben van de twaalfde eeuw tot de tweede helft van de zestiende eeuw.²³ De nog bestaande (fragmenten van) handschriften en drukken bestrijken de periode tweede helft veertiende eeuw tot tweede helft zestiende eeuw. Dus over een periode van twee eeuwen hebben we geen handschriftelijke getuigen om de tekstgeschiedenis te analyseren. Over een even lange periode hebben we zulke getuigen wel. Het opmerkelijke is, dat er in de periode waarover we de tekstgeschiedenis wèl kunnen volgen geen verbeteringen of ingrepen van enige importantie hebben plaatsgevonden, terwijl er wel grote en minder grote fouten gemaakt zijn. Dus het hele fenomenale proces van corrigeren, emenderen en redigeren en het daardoor aangroeien van de oorspronkelijke tekst moet zich hebben afgespeeld in de periode waarover we nou net geen tastbare getuigen hebben.²⁴
Tenslotte: we dienen er rekening mee te houden dat de markt voor een bepaalde Middelnederlandse literaire tekst al bij enkele tientallen afschriften verzadigd zal zijn geweest.²⁵ Dat geldt zeker voor de tijd vóór de veertiende eeuw, maar wellicht ook voor daarna. Bovendien zal de smaak van het publiek in de loop van de tijd veranderd zijn. Elders heb ik aangetoond dat er rond 1350 een opvallende omslag in de literaire voorkeur was: vóór die tijd was er vooral belangstelling voor Arturteksten, terwijl juist ná ca. 1350 de Karelepiek zich in grote belangstelling mocht verheugen.²⁶ Is het dan niet opvallend dat wat Duinhoven de ‘archetypus x’ van de Karel ende Elegast genoemd heeft (waar alle bekende handschriften en drukken van afgeleid zijn) precies in die tijd rond 1350 ontstaan is?²⁷ Zou dat niet veeleer kunnen betekenen dat de ‘archetypus x’ (vrijwel) samenvalt met de oorspronkelijke Karel ende Elegast? Dat die ‘archetypus x’ (ongeveer) de tekst was die de auteur voor ogen stond? Dat, met andere woorden, x (mogelijk) samenvalt met O (de oorspronkelijke tekst)?²⁸

Dat de methode niet realistisch is, komt mede doordat correcties op hetzelfde niveau behandeld worden als fouten. De methode houdt er onvoldoende rekening mee dat fouten maken een onbewust proces is, dat zich inderdaad al schrijvend voor-

23 De oorspronkelijke KE zou volgens Duinhoven dateren uit de twaalfde eeuw: Duinhoven 1975-1981, II, p. 531; druk E wordt gedateerd tussen 1550 en 1608: Duinhoven 1975-1981, I, p. 77.

24 Benadrukt dient te worden dat de ‘Correcties in de overgeleverde redacties’ die Duinhoven 1975-1981, I, p. 356-359 opsomt, vrijwel uitsluitend in de drukgeschiedenis van de KE voorkomen. Wat ik in noot 16 gezegd heb over de fouten in drukken heeft ook betrekking op correcties in drukken: men kan de praktijk van het drukken niet zomaar transponeren naar de handschriftenpraktijk. Een enkele correctie zou in de Karlmeinetcodex aan te wijzen zijn, maar dat is een late bron en geeft - mede door de ‘vertaalslag’ die gemaakt moet worden - waarschijnlijk niet de oorspronkelijke lezingen; vgl. Klein 1989, p. 107-109. Overigens vertonen de opgesomde correcties nergens zulke ingrijpende tekstveranderingen als Duinhoven in zijn zelf verzonnen reconstructies voorstelt.

25 Vgl. ook Janssens 1988, p. 48.

26 Klein 1995a, p. 19.

27 Duinhoven 1975-1981, I, p. 128, opm. 1. Het feit dat de naam Eggheric nog in het eerste kwart van de veertiende eeuw als persoonsnaam voorkwam (vgl. Van der Schaar 1953, p. 111), wijst erop dat toen de naam nog geen negatieve klank gehad zal hebben: wie vernoemt zijn kinderen naar een verrader?

28 Vgl. ook Janssens 1988, p. 8-20.

[p. 236]

doet, maar dat fouten verbeteren een intellectuele bezigheid is. Zoiets doe je niet al schrijvend. Trouwens, de aangeboden tekst moest zo getrouw mogelijk gekopieerd worden. Daar werden weliswaar fouten bij gemaakt, maar geen enkele tekst was vogelvrij, zoals in het volgende gesuggereerd wordt:

Tenminste een deel van de literaire erfenis werd niet als het onaantastbare bezit van de onbekende auteurs beschouwd. De erfgenamen, allen tezamen of ieder voor zich, konden vrijelijk over het erfstuk beschikken; ze konden het ongewijzigd opnieuw gebruiken dan wel aanpassen aan nieuwe behoeften. We moeten er bij de bestudering van de Mnl. literatuur dan ook op bedacht zijn, dat vele, vooral anonieme werken, die generaties lang werden gelezen en verteld, rigoureuze veranderingen hebben ondergaan.²⁹

Heeft de methode-Duinhoven dan geen belang? Jawel, zolang men zich maar realiseert dat het nog maar de helft van het werk is. Met behulp van de methode van re-reconstructie kan men op het spoor komen van reconstructies die, in het licht van de tekstgeschiedenis, ondeugdelijk zijn en die men derhalve dient te elimineren. Doet men dat niet dan is de methode-Duinhoven niets meer dan een aardig gedachtenexperiment. De wetenschappelijke waarde van de uitkomsten zijn dan te dubieus en vrijblijvend. Wij mogen immers niet, als filoloog, uitgaande van een bestaande lezing die ons niet bevredigt, door middel van een aantal zelfverzonnen stappen, andere lezingen construeren en zo de niet bevredigende lezing wegverklaren. Dat heeft te veel van de archeoloog die een vrijwel gaaf kruikje dat hem niet bevalt, kapot slaat en van de scherven een leuk olielampje in elkaar lijmt. Een lampje dat hem beter bevalt, omdat het ouder lijkt dan het kruikje. Ook al lijkt het samenstel van de zelfverzonnen lezingen nog zo plausibel en ook al kunnen we er alle bestaande lezingen mee verklaren en zijn ze nergens in tegenspraak met elkaar, het blijft een verkeerde methode. We kunnen er namelijk in vrijwel alle gevallen van uitgaan dat de middeleeuwse kopiist het toch anders gedaan heeft. Mijns inziens laat niet de methode-Duinhoven zien waar de grenzen van tekstreconstructie liggen, zoals Duinhoven meent³⁰, maar de methode van re-reconstructie. Re-reconstructie maakt duidelijk wanneer er grenzen worden overschreden. Een reconstructie faalt, wanneer de re-reconstructie tot onzinnige resultaten leidt, ook al is de reconstructie nog zo plausibel en al past die nog zo consistent in het geheel. Re-reconstructie vormt (minstens voor een deel) de proef op de som die zo node gemist wordt, ook door Duinhoven.³¹ Wanneer de re-reconstructie niet (voldoende) aanvaardbaar is, dan is de reconstructie ongeloofwaardig en dient dientengevolge verworpen te worden.

Dit alles neemt niet weg dat de verschillende handschriften van om het even welke tekst grotere of kleinere fouten en/of afwijkingen vertonen. Er waren natuurlijk niet of minder competente kopiisten. Hun afschriften konden rampzalig corrupt zijn.³² Het gedeelte in Duinhovens studie over de fouten staat dan ook stormvast gegrondvest. Dat erkent iedereen. We zien dan ook dat in de ruim 200 jaar dat we de tekstgeschiedenis van de KE kunnen volgen aan de hand van (fragmenten van) handschriften en drukken er vrijwel uitsluitend (kleinere) fouten gemaakt worden. Juist de corrigerende en emenderende ingrepen zoals Duinhoven zich die voorstelt komen we in die twee eeuwen niet tegen. Het is daarom het merendeel van Duinhovens correctietechnieken en emenderende ingrepen die we met scepsis moeten bezien.

29 Duinhoven 1975-1981, II, p. 531.

30 Duinhoven 1975-1981, II, p. 7.

31 Duinhoven 1975-1981, I, p. 461.

32 Bijvoorbeeld de fragmenten Amsterdam UB, I A 24^l,m,n, met onder andere het Roelantslied, Jonathan ende Rosafiere en enkele kortere gedichten. H. van Dijk concludeert over dit handschrift dan ook, met redenen omkleed, dat ‘het afschrift zonder veel kennis van zaken is vervaardigd’: Van Dijk 1981, p. 164.

[p. 237]

Maar niet alleen werden fouten gemaakt door de successieve afschrijvers. Er zijn sterke aanwijzingen dat een tekst al in het prilste begin incorrect geweest kan zijn. Als voorbeeld mag dienen een exemplar van de Expositio super Isaiam van Thomas van Aquino, waarschijnlijk direct afgeschreven van Thomas' eigen apograaf. Volgens de editeurs van de tekst was dit exemplar van middelmatige kwaliteit, haastwerk, met een groot aantal mislezingen en omissies.³³ Zodat men mag veronderstellen dat de door Thomas ingeleverde tekst al niet deugde. Een voorbeeld dichter bij huis wordt gevormd door de Münsterse fragmenten van de Merlijn en de Merlijn-continuatie.³⁴ Deze fragmenten worden tegenwoordig gedateerd op het tweede kwart van de veertiende eeuw, en wel 1326 of iets later.³⁵ Het handschrift kan/zal mogelijk onder de supervisie van Lodewijk van Velthem (de auteur) vervaardigd zijn, die de tekst, volgens eigen zeggen, in 1326 gecomponeerd heeft. Toch is de tekst van de fragmenten alles behalve foutloos.³⁶ Wellicht moeten wij ermee leren leven dat ook de oorspronkelijke auteurstekst fouten kan bevatten, net als de middeleeuwer dat klaarblijkelijk kon. Daarnaast hebben we voorbeelden van teksten waarvan de verschillende afschriften in tijd vrij ver van elkaar liggen. Hierin blijken de verschillen nauwelijks noemenswaard.³⁷ Beide observaties (dat de tekst al in het vroegste stadium niet foutvrij hoeft te zijn en dat in de loop der tijd het foutengehalte slechts weinig groeit) moet het leven van de filoloog toch een stuk minder verkrampt maken.

De ‘gevoeligheid’ voor fouten of afwijkingen van een tekst hangt zeker ook af van het genre. Een tekst als de bijbel, de werken van de kerkvaders en dergelijke auctoritates kennen een ‘gesloten’ traditie: zulke teksten mochten in theorie per definitie niet veranderd worden.³⁸ Ook administratieve teksten (zoals charters en oorkonden) kennen een uiterst gesloten traditie. Encyclopedische werken daarentegen (zoals de Naturen Bloeme en waartoe ook Die Rose gerekend kan worden) kennen juist per definitie een ‘open’ traditie, waarin men onderdelen kon weglaten of anders ordenen of anders beschrijven. In ander verband, namelijk geestelijke literatuur, noemt Th. Mertens dit ‘pragmatische overlevering’.³⁹ Literaire werken lijken tussen beide uitersten in te liggen, hoewel ik meen dat ze dichter bij een gesloten dan een open, ‘pragmatische’ traditie liggen. De verschillende afschriften van een bepaalde redactie⁴⁰ van een tekst kunnen weliswaar verschillen, maar die verschillen zijn voornamelijk het resultaat van ‘het streven de tekst van de legger in een ander dialect om te zetten, te corrigeren, te moderniseren, of aan geëvolueerde verstechnische eisen aan te passen’.⁴¹ Er zijn varianten op dialect- en synoniemniveau. Maar zulke veranderingen hebben natuurlijk geen enkele invloed op de verhaallijn of de interne coherentie. Het verhaal verandert toch niet door dialectische aanpassingen? Er komen toch geen elementen bij wanneer verouderde woorden of syntaxis vervangen worden door moderne? Iemand die in een tekst een dief is, wordt toch geen ridder wanneer assonerende rijmen vervangen worden door volrijmen? Een mooi voorbeeld van hoe een literaire rijmtekst verbeterd wordt, vinden we in het werk van de corrector van de Ferguut. Hier is iemand bezig geweest heel zorgvuldig dialectische en archaïsche woorden te vervangen en assonances weg te werken, zonder dat dit ook maar enig effect heeft op de verhaallijn, de verhaalelementen, of de interne coherentie.⁴² Ook in het geval van de Lancelotcompilatie, waarin een ‘corrector’ in vele gevallen de syntaxis aanpast, verandert de beoogde verhaallijn niet. (Let wel, in

33 Zie: H.-F. Dondaine & L. Reid (eds.), Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P.M. edita, vol. 28, p. 38* en 69*, geciteerd naar Rouse & Rouse 1988, p. 72.

34 Münster, Nordrhein-Westfälisches Staatsarchiv, Dep. Landesberg-Velen.

35 Klein 1995a, p. 9 en 14 (nr. 50).

36 Vgl. Besamusca 1983.

37 Janssens 1988, p. 20. Zie ook Besamusca 1983, in het achterhoofd houdend dat tegenwoordig de Münsterse fragmenten vroeg gedateerd worden.

38 Veelzeggend in dit verband is de opmerking van Thomas van Aquino over een ten onrechte aan Augustinus toegeschreven werk (het Liber de spiritu et anima): ‘dat boek heeft geen auctoritas; daarom wordt op wat daarin geschreven staat met hetzelfde gemak neergekeken als waarmee het is neergeschreven’ [mijn cursief, JWK]; geciteerd naar De Rijk 1977, p. 115.

39 Mertens 1993, p. 32.

40 Over redactie: Gerritsen 1963, dl. 1, p. 60: een redactie is ‘het werk van een kopiist (of het resultaat van de werkzaamheid van een reeks elkanders afschriften kopiërende kopiisten) die de inhoud van het werk dat hij afschrijft niet heeft willen wijzigen.’

41 Gerritsen 1963, dl. 1, p. 60.

42 Uitstekend uit de doeken gedaan door Kuiper 1989, m.n. p. 71-215.

[p. 238]

zowel het geval van de Ferguut als van de Lancelotcompilatie is degene die corrigeert niet dezelfde als de kopiist.) Kortom, hoewel er tussen de verschillende afschriften afwijkingen ontstaan, blijft de verhaallijn altijd intact. Er worden geen nieuwe verhaalelementen geïntroduceerd, evenmin verandert bijvoorbeeld de sociale status van de handelende personen (een dief wordt geen ridder).

Natuurlijk is het niet leuk een bepaalde tekstreconstructie, die men met behulp van soms verschrikkelijk veel moeite denkt afgerond en aanvaardbaar gemaakt te hebben, op grond van re-reconstructie weer te moeten verwerpen omdat daardoor gebleken is dat de analyse toch niet juist was. Natuurlijk is zoiets moedeloosmakend. Maar ik ben van mening dat de proef op de som door re-reconstructie, hoe beperkt ook, onontbeerlijk is als men de methode-Duinhoven toepast op tekstreconstructie en tekstanalyse. De methode-Duinhoven heeft ontegenzeglijk haar goede kanten, maar de methode van re-reconstructie laat de beperkingen van de methode zien. De paradoxale uitkomsten en discrepanties komen dan ten volle tot uitdrukking. En daaraan mag men niet voorbijgaan.

Tegenover Duinhovens ‘progressieve compositie’, dat wil zeggen uitgaande van een kleine oorspronkelijke kern, die langzaam maar zeker door toedoen van vele successieve kopiisten aangroeit tot een ‘zeer gecompliceerde, narratieve structuur’, stelt Janssens een heel ander uitgangspunt.⁴³ Hij gaat uit van een eenmalige schepping van het verhaal. Latere kopiisten doen daar weinig af of toe. Hij betoogt op goede gronden dat de - in onze ogen - interne incoherentie die kan voorkomen, de verhaalpersonen, situaties of gebeurtenissen juist in een scherper licht (kunnen) plaatsen.⁴⁴ Besamusca heeft naar aanleiding van Janssens' zienswijze betoogd dat diens tekstbenadering ‘de voorkeur zal genieten van vrijwel alle literatuurhistorici (...)’.⁴⁵ Ik kan daaraan toevoegen dat ook de codicoloog beter uit de voeten kan met de visie van Janssens: de werkwijze van kopiisten, voorzover wij die werkwijze menen te kennen, past hier naadloos in.

Adres van de auteur: Catsveld 112, nl-2804 bl Gouda

43 Janssens 1988, citaat op p. 26.

44 Janssens 1988, vooral veel beargumenteerde voorbeelden op p. 22-88.

45 Besamusca 1989, p. 354.

[p. 241]

Literatuur

Besamusca 1983 - B. Besamusca: ‘Velthems Merlijn-continuatie: de Münsterse fragmenten’. In: Ntg 76 (1983), p. 27-42.

Besamusca 1989 - B. Besamusca; [recensie van] ‘J.D. Janssens, Dichter en publiek in creatief samenspel. Over interpretatie van Middelnederlandse ridderromans. [...]’. In: NTg 82 (1989), p. 352-357.

Van Dijk 1981 - H. van Dijk: Het Roelantslied. Studie over de Middelnederlandse vertaling van het Chanson de Roland, gevolgd door een diplomatische uitgave van de overgeleverde teksten. Utrecht, 1981. 2 dln. [dl.1: Studie].

Drogin 1983 - M. Drogin: Anathema! Medieval Scribes and the History of Book Curses. Totowa/Montclair N.J., 1983.

Duinhoven 1975-1981 - A.M. Duinhoven: Bijdragen tot reconstructie van de ‘Karel ende Elegast’. 2 dln. Dl. I: Assen, 1975 [diss. Utrecht]; dl. II: Groningen, 1981.

Duinhoven 1980 - A.M. Duinhoven: ‘Mere van den Lanseloet’. In: TNTL 96 (1980), p. 12-16. . [= Repliek op Kazemier 1980a].

Duinhoven 1980/81 - A.M. Duinhoven: ‘Van Moses tot Esmoreit’. In: Spektator 10 (1980/81), p. 566-576. [= Repliek op Pleij 1980/81].

Duinhoven 1981 - A.M. Duinhoven: ‘Naar een oudere Karel ende Elegast’. In: SpL 23 (1981), p. 277-295. [= Repliek op Rombauts artikelenreeks in SpL].

Gerritsen 1963 - W.P. Gerritsen: Die Wrake van Ragisel. Onderzoekingen over de Middelnederlandse bewerkingen van de Vengeance Raguidel, gevolgd door een uitgave van de Wrake-teksten. Assen, 1963. 2 dln. [diss. Utrecht].

Janssens 1988 - J.D. Janssens: Dichter en publiek in creatief samenspel. Over interpretatie van Middelnederlandse ridderromans. Leuven/Amersfoort, 1988.

Kazemier 1976 - G. Kazemier: [recensie van] ‘A.M. Duinhoven, Bijdragen tot reconstructie van de Karel ende Elegast, dl I [...]’. In: TNTL 92 (1976), p. 248-256.

Kazemier 1980a - G. Kazemier: ‘De bron van Lanseloet?’. In: TNTL 96 (1980), p. 1-11.

Kazemier 1980b - G. Kazmier: ‘Naschrift’. In: TNTL 96 (1980), p. 17-18. [=reactie op Duinhoven 1980].

Klein 1989 - J.W.E. Klein: ‘De Gentse fragmenten van de Karel ende Elegast’. In: TNTL 105 (1989), p. 85-131.

Klein 1995a - J.W.E. Klein: ‘“Het getal zijner jaren is onnaspeurlijk”. Een herijking van de dateringen van de handschriften en fragmenten met Middelnederlandse ridderepiek’. In: TNTL 111 (1995), p. 1-24.

Klein 1995b - J.W.E. Klein: ‘(Middelnederlandse) handschriften: produktie-omstandigheden, soorten, functies’. In: Queeste 2 (1995), p. 1-30.

Kuiper 1989 - W.Th.J.M. Kuiper: Die ridder metten witten scilde. Oorsprong, overlevering en auteurschap van de Middelnederlandse Ferguut, gevolgd door een diplomatische editie en een diplomatisch glossarium. Amsterdam 1989. [diss. U.v.A.].

Mertens 1993 - Th. Mertens: ‘Boeken voor de eeuwigheid. Ter inleiding’. In: Th. Mertens e.a., Boeken voor de eeuwigheid. Middelnederlands geestelijk proza. Amsterdam 1993 [Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen, 8).

Pleij 1980/81 - H. Pleij: ‘Over de betekenis van middelnederlandse teksten’. In: Spektator 10 (1980/81), p. 299-339.

De Rijk 1977 - L.M. de Rijk: Middeleeuwse wijsbegeerte. Traditie en vernieuwing. Assen/Amsterdam, 1977.

Rizzo 1973 - S. Rizzo: Il lessico filologico degli umanisti. Roma, 1973.

Rombauts 1979, 1980, 1981a - E. Rombauts: ‘Naar een “vernieuwde” Karel ende Elegast?’. In: SpL 21 (1979), p. 265-283; 22 (1980), p. 168-199; 23 (1981), p. 1-26.

Rombauts 1981b - E. Rombauts: ‘Antwoord op Duinhovens repliek’. In: SpL 23 (1981), p. 296-302. [n.a.v. Duinhoven 1981].

Rouse & Rouse 1988 - R.H. Rouse & M.A. Rouse: ‘The Book Trade at the University of Paris, ca. 1250 - ca. 1350’. In: La production du livre universitaire au moyen âge. Exemplar et pecia. Red. L.J. Bataillon, B.G. Guyot, R.H. Rouse. Paris, 1988, p. 41-114.

[p. 242]

Van der Schaar 1953 - J. van der Schaar: Uit de wordingsgeschiedenis der Hollandse doop- en familienamen. Assen, 1953. [diss. Leiden].

Wattenbach 1958 [1896] - W. Wattenbach: Das Schriftwesen im Mittelalter, Graz, 1958 [= repr. Leipzig, 1896].

Zieleman 1980 - G.C. Zieleman: [recensie van] ‘Esmoreit, uitgegeven door A.M. Duinhoven [...]’. In: TNTL 96 (1980), p. 142-148.