Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 112

[p. 30]

P.E.L. Verkuyl
Een dichterlijk pamflet naar aanleiding van de komeet van 1664^*

Abstract - A broadside on the occasion of the apparition of a bright comet in December 1664 presents a poem written by I.S.V.C. This article argues that the poem was written by the Amsterdam poet Joannes Six van Chandelier and presents an annotated edition. The introduction deals with comets, viz. those seen in Europe in the seventeenth century, with the poet Six van Chandelier and with the historical situation the poem refers to, i.e. the recently ended plague. Finally some commentary on the poem as well as on the accompanying prose-text is given.

* artikel heeft zijn ontstaan in eerste instantie te danken aan de heer Alex Scholten te Eerbeek, die, bezig met de voorbereiding van een brochure over de komeet van 1664, het hier gepresenteerde pamflet onder ogen kreeg. Hij raadpleegde in verband ermee Dr. F.A.H. van den Hombergh. Deze legde het mij voor en stimuleerde, na kennismaking met mijn bevindingen met betrekking tot de tekst, historische context, en vermoedens omtrent de identiteit van de auteur, door vragen en commentaar mij tot het hier gepresenteerde. Beide heren dank ik hier van harte. Zo ook de hoogleraren Mevr. Dr. M.A. Schenkeveld-van der Dussen en Dr. G.R.W. Dibbets, van wier vriendelijke kanttekeningen ik voor mijn annotatie en inleidende tekst bij een eerdere versie van deze presentatie eveneens mocht profiteren.

1. Inleiding

Kometen - Van de talloze sterren in ons melkwegstelsel is onze zon er een in de randgebieden ervan. Zij is zelf het centrum van wat wij ons zonnestelsel noemen. Rondom haar bewegen, voor zover thans bekend, een negental planeten. Sommige van deze gaan vergezeld van een of meer satellieten (manen). Tussen twee ervan, Mars en Jupiter, ligt een zone met ‘brokstukken’ van een planeet (de planetoïden). En heel ver buiten dit geheel wordt een zone of ‘wolk’ verondersteld met naar schatting een 100 miljard ‘vuile sneeuwballen’ (komeetkernen). Die bestaan uit een mengsel van gruis, stof en bevroren gassen, en hebben een doorsnee van een kilometer of vijf.

Als nu van die uiterste rand van ons zonnestelsel zo'n komeetkern in de richting van het centrum ervan gaat bewegen, kan hij beschenen door, en op zekere afstand van de zon, in de nacht als een wazig vlekje, een nog staartloze komeet, aan de hemel zichtbaar worden. Komt zo'n komeet nog dichter bij de zon dan ontwikkelt zich allengs een steeds langer wordende lichtende zogeheten staart die altijd van de zon af is gericht. De snelheid van beweging van zo'n komeet of staartster neemt geleidelijk toe totdat zij in haar baan in de ruimte het punt bereikt heeft waar de afstand tot de zon het kleinst is. Daarna verwijdert zij zich geleidelijk langzamer bewegend van de zon. Steeds zwakker wordend in lichtkracht en met steeds kortere staart verdwijnt ze tenslotte om hetzij nooit weer, hetzij na kortere of langere tijd opnieuw te verschijnen. In het laatste geval behoort zij tot de categorie der periodieke kometen.¹ Sommige van deze zijn al zo lang bekend en zorgvuldig waargenomen dat hun terugkeer tegemoet kan worden gezien.

Per jaar verschijnen er gemiddeld drie - veelal alleen met telescopen waarneembare - kometen, waarvan de meeste onverwacht. Tot 1800 blijkt een grote komeet gemiddeld eenmaal in de drie à vier jaar te zijn waargenomen. Grotere activiteit op het gebied van de waarnemingen met het blote oog heeft geresulteerd in een schijnbaar grotere verschijningsfrequentie van zulke heldere staartsterren sinds 1800: thans gemiddeld één per jaar.²

1 Wie geïnteresseerd is in uitgebreider informatie kan met vrucht de ‘bronnen’ van het bovenstaande raadplegen: H. Groot: Kometen en vallende sterren. Amsterdam, [1950], p. 3-106; R. van Helden: Kijk op kometen. Kometen door de eeuwen heen. Alles over de komeet van Halley. Ede/Antwerpen, [1985], passim; G.A. Tamman en Ph. Véron: Halleys Komet. Bazel [enz.], [1985], p. 1-56.

2 Aldus Newcomb-Engelsmanns Populäre Astronomie. 6. Aufl. [Ed.] Ludendorff. Leipzig, 1921, p. 439-440; zie ook D.K. Yeomans: Comets. A Chronological History of Observation, Science, Myth and Folklore. New York [enz.], 1991.

[p. 31]

Een met het ongewapend oog zichtbare komeet is tot op de dag van vandaag, zelfs als het een periodieke betreft, een opzienbarend fenomeen. Uit de zeventiende eeuw zijn er van 23 komeetverschijningen in Europa berichten overgeleverd. De meest opvallende ‘staertstarren’ werden gezien in 1618/1619, 1652/1653, 1664/1665, 1665, 1680 en 1682. De laatste is de beroemde komeet van Halley. Die roem heeft ze te danken aan het feit dat ze deze eeuw weer tweemaal zichtbaar is geweest (1910 en 1986), maar vooral aan de voorspelling door Halley in 1705 gepubliceerd, op grond van zijn berekeningen van haar baan, van haar periodiciteit en zo van haar terugkeer in 1758. In helderheid is Halley's komeet in de zeventiende eeuw overtroffen door die van 1618/1619 en van 1664/1665. Algemeen bekend is, dat aan zulke, naar men lange tijd meende onheilspellende, hemelfenomenen publikaties in de vorm van pamfletten en kleine of grotere boekwerken werden gewijd.

Literatuur-historici gespecialiseerd in de Nederlandse zeventiende-eeuwse literatuur is de Aenmerckinghe op de tegenwoordige steert-sterre uit 1619 van vermoedelijk Cats bekend.³ Het is een uit de vele pamfletten die naar aanleiding van die laatste en helderste komeet van 1618 verschenen zijn. Ook predikanten en astronomen (o.a. W. Snellius, J.B. Cysat, Grassi en Galilei) grepen naar de pen. De staartster van het midden van de eeuw kreeg in Italië de aandacht van dè sterrenkundige Cassini, te Danzig die van Hevelius (Hewelke), de befaamde selenograaf (maan ‘beschrijver’, tekenaar van maankaarten) en telescopische waarnemer, maar riep bij mijn weten in Nederland geen reacties op. Befaamde astronomen als Borelli en (opnieuw) Hevelius, maar ook minder bekende als de Fransman Petit werden actief bij het verschijnen van de heldere komeet van 1664/1665.⁴ Behalve vakliteratuur als vermeld in noot 4 verschenen er, nog in 1665, ook teksten over kometen van de Engelse astroloog Gadbury, de Utrechtse hoogleraar klassieke talen Graevius, en de Bredase predikant Schulerus.⁵ Bovendien zagen, zover mij bekend, tenminste een zestal Nederlandse pamfletten over deze ‘Sterre mette [n?] Staert’ het licht.⁶

Het is nu voor één ervan (uit de Pamflettenverzameling van de UB Amsterdam, nr. 732) dat hier bijzondere aandacht wordt gevraagd. Het geeft namelijk als ‘hoofdtekst’ een gedicht te lezen dat ondertekend is met de initialen van een van de meest interessante dichters uit onze zeventiende eeuw, Ioannes Six Van Chandelier. En het lijkt praktisch zeker dat hij inderdaad de dichter ervan is.

Joannes Six van Chandelier - Wellicht is het dienstig deze Six vóór de hieronder volgende editie van het gedicht kort te introduceren bij die lezers die hem niet (voldoende) kennen. Uit bekende (detail-)gegevens omtrent hem - alle te vinden in de recentelijk verschenen editie van alle tot nu toe bekende oorspronkelijke gedichten van Six, bezorgd door A.E. Jacobs⁷ -, zal tevens duidelijk kunnen worden dat het gedicht op genoemd pamflet wel van zijn hand moet zijn. Indien deze veronderstelling - want dat blijft het toch - juist is, hebben we hier dus een ‘nieuw’ gedicht van Six.

Joannes Six van Chandelier, Amsterdammer van geboorte, leefde van 1620 tot 1695. Zoon van een handelaar in kruiden, volgde hij als negentienjarige zijn vader op in de goedlopende nering. Klaarblijkelijk bleef hem, zijn hele leven vrijgezel gebleven, de nodige tijd voor zijn liefhebberij, het schrijven van gedichten. In 1657 bundelde hij in een octavo-uitgave van liefst 634 bladzijden, onder de titel Poësy [...]

3 Tamelijk recent opnieuw uitgegeven als Jacob Cats: Aenmerckinghe op de tegenwoordige steert-sterre en Drie lofdichten op Philips Lansbergen. Van een inleiding en aantekeningen voorzien door G.J. Johannes. Utrecht, 1986.

4 Borelli verrichtte er afstandsmetingen aan; Hevelius maakte er een reeks tekeningen van, gepubliceerd in zijn Prodromus cometicus (1665), de voorloper van zijn Cometographia (Danzig, 1668). Een serie van die tekeningen van de komeet zoals hij haar waarnam in januari-februari 1665, geeft de afbeelding in Van Helden: Kijk op kometen (n. 1), p. 37. Petit tenslotte, een der vrienden van Descartes, sprak naar aanleiding ervan in zijn Dissertation sur la Nature des Comètes (1665) - geschreven op verzoek van Lodewijk XIV - het vermoeden uit dat kometen periodiek weerkerende verschijnselen waren.

5 Wat in deze zin aan feitelijke gegevens vermeld is, werd door mij ontleend aan Rosalie L. Colie: ‘Constantijn Huygens and the rationalist revolution’. In: TNTL 73 (1955), p. 193-200. De vermelde teksten van niet-astronomen zijn: J. Gadbury: De Cometis. 1665; en, naar Colie's beschrijving: J.G. Graevius: Oratio de Cometis contra Vulgi Opinionem Cometas. 1665 [2e dr. 1681; Nederlandse vertaling door H. van Quellenburgh met titel: Redenvoering ofte Oratie van de Cometen. Utrecht: J. Ribbius, 1682]; J. Schulerus: Cometologia, sive De Cometis Disquisitio Philosophica. Hagae-Comitis: Adr. Vlacq, 1665.

6 Het zijn, naar Colie: ‘Constantijn Huygens’ (n. 5): [anonymus]: Nieuwe Prognosticatie, Over de Sterre mette Staert, Gesien Binnen Middelburgh den 15. Decembris 1664....By een gestelt Door een Liefhebber. (z.p., z.n. anno 1664) [volgens de tekst op p. 200; in n. 19 op p. 201 schrijft ze ‘December’, ‘gesteld’, ‘Anno’ en ‘1665’; of deze laatste beschrijving betrekking heeft op een latere editie/versie van het pamflet is niet duidelijk]; [anonymus]: Klare Afbeeldinge van de Staert-Ster. (Amsterdam: Paulus Mattys, 1665); Henryck La Been: Korte Beschryvinge, Vande hedendaegsche Comeet-Gestarnte. (Dordrecht: Simon onder de Linde, 1665); F. Ridderus: Reys-Discours Op het Verschijnen van de Comeet-sterre, die voor d'eerstemael gesien is den 15. December des Jaers 1664. (Rotterdam: Henricus Goddaeus, 1665); (A. Roggeveen): Het nieuwe droevige Nacht-Licht, Ontsteken door Godts toren, Ende vertoont op den Aerdkloot in een Comeet ofte Staert Starre, by Arent Roggeveen. (Middelburg: Thomas Berry, 1665); en, niet bij Colie vermeld: [anonymus]: De ware Afbeeldinge van de tegenwoordige Staert-Sterre. Amsterdam: Paulus Matthysz., 1664. Het laatst hier vermelde pamflet wordt in het vervolg van dit artikel aan de orde gesteld.

7 J. Six van Chandelier: Gedichten. Studie-uitgave met inleiding en commentaar verzorgd door A.E. Jacobs. Assen [enz.], 1991.2 dln. (Monumenta Literaria Neerlandica V, 1-2). Hierin zijn, mét een uitvoerig commentaar, behalve alle gedichten uit Poësy, ook opgenomen een ‘gering aantal teksten die niet in deze bundel voorkomen’ en bij afsluiting van de kopij bekend waren uit andere bronnen: boeken, pamfletten en een enkel handschrift (citaat: dl. II, p. XIII).

[p. 32]

Verdeelt in ses boeken, en eenige opschriften, het merendeel ervan. Zijn berijmde psalmen waren daarin overigens niet opgenomen. Die werden voor het eerst in 1674 gedrukt, en verbeterd herdrukt in 1690. Tot aan de editie-Jacobs werd Poësy, de verzamelbundel, nooit herdrukt. Dat hangt wel samen met de aard van Six' dichterschap, waardoor zijn gedichten nooit populair zouden worden maar alleen aantrekkelijk voor een kleine kring lezers die niet terugschrikken voor de nodige inspanning om ze te begrijpen en te waarderen. Pas in de tweede helft van onze eeuw heeft zijn werk wezenlijke aandacht van literatuurhistorici gekregen. Die karakteriseren het als veel aandacht vergend van zelfs de toegewijde lezer, moeilijk dus. Dit wegens zijn voorkeur voor het singuliere woord, de bijzondere constructie; en mede doordat hij refereert aan talloze bekende en minder bekende feiten en realia, die in zijn tijd al, maar zeker voor de niet-contemporaine lezer, toelichting behoeven. Six is zo een dichter van het tweede plan, maar intrigerend, en 's lezers inspanning belonend met de eigen charme van zijn werk.⁸

Toen Poësy verscheen, in 1657, was Six 37 jaar oud. Blijkens zijn verdere levensloop had hij toen de periode, begonnen in 1649, met reizen door Spanje en Italië (1649-1651, 1651-1652), Engeland (1654, 1655), het Zuidnederlandse kuuroord Spa (1656) en Duitsland (onbekend wanneer precies, maar wél na de brand van Aken van 2 mei 1656, gezien zijn gedicht erop) voorgoed afgesloten. Hij zegt zelf zich van toen af enigszins te hebben teruggetrokken, vooral 's zomers, uit Amsterdam, op het buitentje ‘Ceulen’ van wijlen zijn grootmoeder bij de Middenweg in de Diemermeerpolder. Het stond aan het ‘vyvers pad’ (gelegen aan de oostzijde van de Middenweg, tussen de huidige Hogeweg en de Linnaeusdwarsstraat’.⁹ Daar bleef hij soms ook ‘de guuren naaren winter’ over.

Zo af en toe schrijft en publiceert hij ook na 1657 nog gedichten, zoals blijkt uit het vijftal in de Amsterdamsche Vreugdtriomfe, in 1660 verschenen naar aanleiding van een bezoek van enkele leden van de Oranje-familie. Van na 1664 kennen we er een negental die in plano's uitgegeven werden. En voor de dichter Pluimer en echtgenote publiceerde hij een bijdrage in een bundeltje Geboortezangen. Dat verscheen in 1674. En al die tijd is hij ‘swanger, en ontrent de tien jaaren in swaaren arbeid’ van zijn tenslotte in laatstgenoemd jaar verschenen, afsluitende bundel Psalmen.

8 Wat hier verder aan biografische gegevens volgt, ontleen ik aan Jacobs' biografische schets in Six van Chandelier: Gedichten (n. 7), dl. II, p. XXXV-XL, die met name ook op het werk van Six zelf is gebaseerd (zie dl. II, p. XXXV).

9 Zie Jacobs' biografische schets in Six van Chandelier: Gedichten (n. 7), dl. II, p. XXXVI.

2. Het pamflet

Boven, naast en onder de hoofdtekst van het pamflet is een, wat ik noem, randschrift afgedrukt. De precies weergegeven tekst van beide luidt als volgt.

[Randschrift]

De ware Afbeeldinge van de tegenwoordige

STAERT-STERRE.

Dese Comeet is eerst gesien, tot Leyden 1664. op den 2 December, des morgens ten

[p. 33]

[p. 34]

half seven, in 't Oosten; ende dat in de Rave, op de Steert van de Hydra oft Waterslange, en tot Amsterdam is deselve gesien in 't zuyden, op den 21 December, des morgens ten vijf en ses uuren; op den 27. dito des morgens ten 1, 2, en 3 uuren, en omliggende Plaetsen, was grooter van extentie, als die van 't Jaer 1618. maer niet soo dick noch klaer. Den 13 dito is de selve tot Hamburgh, tusschen vier ende vijf uuren, in 't zuyd-oosten, met een lange Roede gesien, doch vervaerlyck; is oock tot Ceulen gesien, als mede in Vranckrijck. Maer in Engelandt is de Comeet met een Bloet-rode roede ghesien.

Eenige Sterrekenners, getuygen dat het geen ordinaris vaste Sterre, ofte Planeet, (of dwaelsterre) maer de selvighe een Comeet, ofte nieuwe geschapen Sterre is. Sommighe sien hem over Engelant; die oostwaerts van ons zijn, kunnen seggen, dat hy naer Hollant en Zeelant streckende is; die beoosten Duytslandt ligghen, kunnen seggen de Roede naer Duytslandt streckt; en die in Engelant, dat de Roede over den Oceaen is streckende.

Maer niemandt wil de selve Roede boven sijn Landt sien.

Wat dit beduyden zal, weet Godt. Onghetwijffelt betekent het een swaer ghericht, over de Werelt: den vromen ten goede, ende den onvromen tot haer verderf.

Dus stondt de Sterre, als hier neven uytgebeelt.

[Hoofdtekst]

Nu ben ik in het leeven /

Uit deese pestslach / met het meeste volk / gebleeven.

Hoe ben ik 't swaard ontgaan?

Als ik gevlucht / op 't land / myn burgers liet verslaan?

Als ik / in stad gekoomen /

Een veiligh borstgeweer had uit d'apteek genoomen /

Van teegengiftigh kruid /

Als wapensalf waar op dat swaard en koogel stuit?

Als ik op 's winters koude /

De weerparty des pests / als op een schild / vertroude?

O wysselik beleid

Der vluchtigen gekeert / met die voorsienicheit!

Myn ziel / gy onder allen /

Wilt tot zo wysen waan / noch dwaasen schrik vervallen.

Zyn selfs de sterkste niet /

Gewaapent bet dan gy / gevelt als teeder riet /

In stad en landprieelen /

Daar niemand om de dood dacht midden in syn speelen?

Hebt gy die groote stad

Sivilje niet gesien / die sonder zielen sat /

In dertien winter weeken /

Tweehondert duysend sterk romp slomp in aard gesteeken /

[p. 35]

 

Van menschen weer besocht /

 

Doe 't vuur des pests verdween op 't soomren van de locht?

[25]

Hier zyn verborgentheeden /

 

Geen harssens dieploot peilt den afgrond van die reeden.

 

Niet uyt het oost noch west

 

Girst iemand / door syn hals / het slachswaard van de pest.

 

Het noorden / noch het suiden

[30]

Verlengt den veegen dach der sterffelyke luiden.

 

Het sterven is een straf

 

Der sonden / daar ons God om daalen doet in 't graf.

 

Een seegen is het leeven /

 

U door syn hand alleen genadich by gebleeven.

[35]

Die wonderbaare hand

 

Dempt dese plaag / en dreigt met euveler ons land.

 

Sy doet het krygsswaard glimmen /

 

En broeders onderling / als leeuw en tyger grimmen.

 

Sy schudt het fondament

[40]

Van deesen vasten staat / tot aan des weerelds end.

 

Sy slonger / in ons' oogen /

 

Een baare snelle vlam / ons oover 't hoofd gevloogen.

 

Sy plantte nu / in 't vier

 

Van 's heemels flikkerveld / een grooter plaagbanier.

[45]

Men siet verbaast van verre

 

Haar ooster schorpioen / die bleek gestaarte sterre /

 

Die duisend mylen lang

 

Haar straalen uitschiet / naa des sonnen ondergang /

 

Voorspellende veel roeden /

[50]

Waar van dat meenich kroon / en Holland licht zal bloeden.

 

Maar 't gaa zo als het wil /

 

Laat ons / myn ziel / in God / te huis ons houden stil.

 

De weereld zal doch werden

 

Van hel / en dood vervolgt / zo lang / als 't menschen herden.

[55]

Geen kooning is bevrydt.

 

Het leeven weet geen plaats / het sterven weet geen tyd.

 

Hier is geen rust gegeeven.

 

Wel moet hy sterven eerst / die eeuwigh wel wil leeven.

I.S.V.C.

3. Annotatie bij het gedicht ‘Nu ben ik in het leeven’

2	deese pestslach: de onlangs voorgevallen - naar is gebleken laatste grote - pestepidemie te Amsterdam, in 1664 (slach = slachting, zie WNT XIV, 1475 ‘Slacht’ I, 1; pestslach wordt hier noch elders in WNT vermeld)
3	swaard: de dood (door de pest, die in vs. 28 als, of voorzien van, een slachswaard wordt verbeeld)

[p. 36]

4	Als: Toen (zie ook in vs. 5 en 9) myn burgers: mijn medeburgers, of (ook): de stadgenoten die van zijn apotheek (cfr. d'apteek in vs. 6, waaruit de ik kon ‘nemen’, als eigenaar) klant waren verslaan: sneuvelen (cfr. slach in vs. 2)
6	veiligh borstgeweer: beveiligende bescherming van de borst, borstwering (WNT III, 1, 614, ‘Borstgeweer’ 2 ≡ WNT III, 1, 624, ‘Borstweer’ 1, b)
8	wapensalf: zalf die als (afweer)wapen dienst doet (deze betekenis niet in WNT XXIV, 1118, s.v. ‘wapenzalf’)
10	weerparty: vijand (die afweert)
11-12	(ironisch, ook ten opzichte van zichzelf)
12	vluchtigen gekeert: teruggekeerde vluchtelingen voorsienicheit: voorzorgsmaatregelen
14	wysen waan: waanwijsheid
13-14	(na Wilt - duidelijkheidshalve - in te voegen: tot inzicht gekomen niet wéér)
16	gevelt: neergesabeld (door het zwaard van de pest) teeder: broos
17	stad...landprieelen: lusthoven in de stad en op het land
20	Sivilje: Sevilla, stad in Zuid-Spanje
21-24	(precies omgekeerd dus als in Amsterdam waar ook de ik er juist op rekende dat de winterkou de pest zou verdrijven; cfr. vs. 9-10)
22	Twee...sterk: 200.000 in getal
22	romp slomp: slordig en haastig (WNT XIII, 1024, ‘Rompslomp’ I, 1)
24	soomren: zomers worden
26	reeden: oorzaak van, overweging (door God) die geleid heeft tot
28	girst: maakt een snijdend geluid (subj. het slachswaard van de pest; WNT IV, 2389 met o.a. een bewijsplaats uit Six van Chandeliers ‘'s Amsterdammers Winter’, vs. 468, Ed. Jacobs (n. 7), dl. I, nr. 96, p. 114)
30	veegen dach: sterfelijke leven (cfr. WNT XVIII, 1068, ‘Veeg’ V, 12, en WNT III, 2, 2212, ‘Dag’ I, 1 ‘Iemands dag’)
36	dese plaag: (de pestepidemie uit het voorgaande) dreigt: (te weten door het onheilspellende verschijnen van de komeet) euveler: (een) ergere (plaag)
38	grimmen: grimmig kijken
40	deesen...staat: de geordende samenleving van de Nederlanden tot...end: (zie de commentaar bij het gedicht hieronder)
41	slonger: slingerde (met een sterke verl. tijdvorm waarvan tot nu toe de vroegste vindpl. uit 1678 dateerde (cfr. A. de Jager: Woordenboek der Frequentatieven in het Nederlandsch. Gouda, 1875-1878, 2 dln., s.v. ‘slingen-slingeren’, en WNT XIV, 1788)) in: voor
42	baare (...) vlam: akelig vuur (cfr. WNT II, 1, 822, ‘Baar’ VI, 4, tweede gedachtenstreepje, met plaats uit Six van Chandeliers ‘Stadhuisbrand’ vs. 73, Ed. Jacobs (n. 7), dl. I, nr. 305, pag. 507; en zie de commentaar bij het gedicht hieronder)
43	vier: gloed
44	flikkerveld: veld met flikkerende (sterren)
45	grooter plaagbanier: teken, in de vorm van een grotere banier, (kop en staart van de komeet, groter dan de baare...vlam uit vs. 42) van een plaag dan wel van een banier van een grotere plaag (dan de vermelde pest tijdens welke de ‘baare vlam’ verscheen)
46	haar...schorpioen: de schorpioen (met giftige staart) die op haar, de banier, als het ware staat afgebeeld, zichtbaar aan de oosterhemel bleek: niet gekleurd
47	duisend mylen: (niet letterlijk op te vatten aanduiding van grote lengte. In D.K. Yeomans' Comets (n. 2) wordt, op pag. 69, als grootste lengte van de staart bijna 1/9 deel van de hemel-omtrek (nl. 40^o) vermeld d.i. bijna een kwart van de omtrek van het (zichtbare) uitspansel)

[p. 37]

48	naa...ondergang: naar het westen toe (met de zon nog onder de horizon wijst de staart, altijd van de zon afgekeerd, van deze komeet, lang als hij is (vs. 47), dus naar het westen) (des kan, maar hoeft niet, een zetfout zijn voor ‘der’)
49	roeden: onheilsvolle gebeurtenissen (als roeden, waarmee God kastijdt, cfr. WNT XIII, 663, ‘Roede’ 2, a, 2^e gedachtenstreepje aldaar)
50	waar van: door welke kroon: koninkrijk licht: wellicht
52	in...huis: voor God, thuis blijvend, niet vluchtend (cfr. vs. 4 en 12) en/of bij God thuis
54	als...herden: als er mensen zijn, lett. als mensen het (leven) blijven harden, uithouden
55	bevrydt: (ervan, van hel en dood) gevrijwaard
56	plaats: plaats van bestendiging tyd: bestemd tijdstip
58	Wel: goed, op de juiste wijze wel: zalig

4. Commentaar

De tekst van het randschrift biedt nauwelijks moeilijkheden voor het begrip van de lezer. Het begint met de opsomming van waarnemingstijden en -plaatsen in december in Holland: de 2de december te 06.30 uur te Leiden, in Amsterdam op de 21ste om 05.00 en 06.00 uur en ook in Amsterdam en omliggende plaatsen op de 27ste te 01.00, 02.00 en 03.00 uur. Van waarnemingen elders dan Holland wordt alleen die te Hamburg: 13 december tussen 04.00 en 05.00 uur gedetailleerd gemeld. De meldingen uit Keulen, in Frankrijk en in Engeland, worden niet gedateerd, en evenmin van een waarnemingstijd voorzien.

In Yeomans' standaardwerk over de geschiedenis der kometen wordt de ontdekking van deze staartster aan Christiaan Huygens toegeschreven.¹⁰ Het was evenwel Samuel Kechelius a Hollenstein die, op grond zijn waarneming te Leiden, haar aan Christiaan Huygens in Den Haag gemeld heeft. Laatstgenoemde deed zijn eerste waarneming aldaar de 15de december, 's morgens rond 05.00 uur.¹¹ De opsteller van het randschrift is van die waarneming door Huygens niet op de hoogte geweest, naar het lijkt; indien wel, dan zou hij haar immers toch ook wel hebben vermeld.

Raadselachtig is (de weergave van) het getuygen van enkele Sterrekenners als zou het verschijnsel geen gewone vaste ster (die ten opzichte van de overige sterren niet beweegt) of ‘dwaalster’ (die met betrekking tot de andere sterren zich juist wél verplaatst) maar een komeet òf een nieuwe geschapen Sterre kunnen zijn. Een zogenaamde nova is een plotseling helder geworden ster die tot dat tijdstip voor het ongewapende oog onopvallend, of nauwelijks dan wel niet zichtbaar was. Zo'n ster beweegt nu juist niet ten opzichte van haar soortgenoten, de andere vaste sterren, en is, als deze, een stralend lichtpunt, vertoont dus geen schijf(je). Juist de coma van een komeet, dat is de wazige rondachtige massa, met meestal een kern van licht (cfr. de vermelde extentie, dickheid en klaerte die duiden op respectievelijk de uitgebreidheid van de rondachtige massa, de dichtheid van het wazige, en de helderheid van de stralende kern), en ook de staart (cfr. Roede), en de beweging, onderscheiden deze van zo'n nova. Alleen in het allerprilste beginstadium van het zichtbaar worden van een

10 Cfr. Yeomans: Comets (n. 2), p. 69 en 420.

11 Een en ander wordt vermeld in Christiaan Huygens: Oeuvres Complètes. Tome V. Correspondance 1664-1665 (La Haye, 1893), p. 178 en 185-192.

[p. 38]

komeet, die dan een nog geen of een zeer weinig ontwikkelde staart heeft, is verwarring met een nova mogelijk, mits de verplaatsing aan de hemel nauwelijks waarneembaar is. De twijfel aangaande de identiteit van het waargenomen object moet dus bij of vlak na de eerste waarneming te Leiden zijn ontstaan toen van een staart nog nauwelijks sprake kan zijn geweest. Maar ook dan nog is het moeilijk voorstelbaar dat Sterrekenners, astronomen dus, het niet-puntvormig ‘sterretje’ dat een met het ongewapend oog waarneembare komeet is, zouden houden voor een altijd puntvormige heldere nova (op de plaats waar voordien hooguit een zwakke ster stond). Misschien is het niet toevallig dat pas bij de Hamburgse observatie een (al) lange Roede wordt gemeld. Die staart krijgt de kwalificatie doch vervaerlyck, dat wil zeggen ‘voorwaar angstaanjagend’.

Het is duidelijk dat de schrijver van het randschrift zo getuigt van zijn geloof in het onheilspellende van een komeet met zo'n staart. Engelse waarnemers hebben de kleur van de staart - wel niet toevallig - als bloedrood gekenschetst. De dreiging die er aan toegeschreven wordt, blijkt bovendien te lokaliseren: waarheen de staart wijst, daar dreigt gevaar. Niemand wil dan ook de roede boven eigen land zien uitgestrekt, maar altijd in de richting van een andere streek. De komeet(kop) blijkt in West-Europa in de ochtenduren voor zonsopgang in het oosten, zuiden en zuidoosten te zijn gezien. De staart ervan moet dan ruwweg in westelijke richting hebben gewezen. In Holland is dat in de richting van Engeland (cfr. over Engelant). Zij die ten oosten van Holland wonen (cfr. die oostwaerts van ons zijn), bijvoorbeeld in Duitsland, kunnen (en zullen) de staart in de richting van Holland en Zeeland zien wijzen. Nog verder naar het oosten toe (beoosten Duytslandt) kan men zeggen dat hij naar Duitsland wijst, en in Engeland dat hij over de oceaan reikt. Wat precies de dreiging inhoudt, weet alleen God. Maar voor iedereen op wie zij gericht is, houdt ze een zwaarwegend vonnis in met loon naar werken: voor de vromen in positieve zin, voor de zondaars tot hun verderf.

Onderaan het pamflet staat: ‘t'Amsterdam, by Paulus Matthysz. in de stoof-steeg, in 't Muzyc-boeck, gedruckt, 1664’. Het impressum, dat niet tot de tekst van het gedicht hoort noch onderdeel van het randschrift mag heten, geeft dus als jaar van uitgave 1664. Uit de gegevens die het randschrift meldt, blijkt dat de tekst daarvan tussen 27 december, de laatste waarnemingsdatum die vermeld is, en het begin van het nieuwe jaar voltooid moet zijn. Vóór 31 december zal de uitgever ook het gedicht tot zijn beschikking hebben gehad. Dat zal dus na 2 december, de eerste waarnemingsdatum van de komeet in Holland, en voor ten laatste oudjaarsdag geschreven zijn.¹²

Het gedicht blijkt een meditatie van de ik-persona - zo zou men kunnen formuleren - over de wisselvalligheid van 's mensen lot en dit naar aanleiding van vooral twee opvallende gebeurtenissen uit het jaar 1664.

De eerste is de zeer hevige pestepidemie.¹³ De ‘ik’ is met vele anderen in leven gebleven. Op de vraag hoe hij aan de dood door besmetting is ontkomen, geeft hij geen direct antwoord. Maar hij vermeldt een drietal, ook door hemzelf gerealiseerde reacties op die doodsdreiging: vlucht uit de stad, gebruik van teegengiftigh kruid (naar alle waarschijnlijkheid het heel populaire geneesmiddel tegen de pest: theria-

12 Men zou kunnen denken aan antedatering van het pamflet en zo aan voltooiing ervan eerst in 1665. Maar het niet meer melding maken van latere waarnemingen van de komeet, die vanaf begin januari in de avonduren en tot 20 maart plaats vonden, maakt het niet waarschijnlijk dat zulk een antedatering meer dan enkele dagen zou betreffen. Bovendien is de produktie en verspreiding van pamfletten toch vanzelfsprekend iets waar vaart achter dient en ook wordt gezet.

13 Die hevigheid blijkt uit de gegevens te vinden in L. Noordegraaf en G. Valk: De Gave Gods. De pest in Holland vanaf de late middeleeuwen. Bergen (NH), [1988], i.h.b. Tabel 1 op p. 54-55, en die op p. 233-234.

[p. 39]

kel)¹⁴ en vertrouwen op de winterkou als zou die de pest dempen. Dan volgt een (zelf-)ironische verzuchting (vs. 11-12). Hij smeekt dan zijn ziel niet (weer) tot zo'n waanwijze noch tot zo'n dwaze schrikreactie te vervallen. Zelfs sterkeren (in gezondheid) dan hijzelf, die zich beter tegen de pest hadden gewapend, zijn toch geveld als de zwakke mensen die ze waren, zowel in de stad als erbuiten. En hij herinnert zijn ziel aan de ervaring opgedaan na de epidemie in Sevilla. Mensen keerden er weer nadat de pest daar verdween juist toen het er zomer werd. Dat alles voert hem tot de conclusie (in vs. 25-26 verwoord) dat hij geen mens in staat acht met harssens dieploot de afgrondelijke diepte te kennen van de overweging die geleid heeft tot (reeden) zulke ondoorgrondelijke zaken als de epidemieën gelijk die van 1649 of 1664.¹⁵

Op dit punt van de lectuur aangekomen, kan van de ik-persona van het gedicht ondertekend met I.S.V.C. de volgende karakteristiek gegeven worden: hij is iemand die zolang de pest er woedde uit de stad waar hij woont op 't land gevlucht is; die in de stad teruggekeerd uit d'apteek theriakel (niet gekócht maar) genómen heeft; die, tenslotte, op de winterkou heeft vertrouwd als weerparty des pests, ondanks zijn ervaring van het tegenovergestelde in Sevilla, namelijk dat daar de zomerhitte de pest leek te doen verdwijnen.

Stelt men nu bij elkaar, wat hierboven summier werd vermeld, namelijk: (1) dat de dichter Ioannes Six Van Chandelier, wiens initialen die van de dichter van ‘Nu ben ik in het leeven’ zijn, een buiten op 't land bezat - voldoende reden om hem tot de voorname burgers te mogen rekenen - waarheen hij, als ‘veel voorname lui’ die tijdens de pest van 1664 tijdelijk de stad verlieten,¹⁶ kon vluchten; (2) dat hij als ‘drogist’ een eigen apothekersbedrijf - waaruit hij voor eigen gebruik wat kon nemen - in de stad bezat; (3) dat hij in zijn poëzie vaak in de ik-vorm eigen reis- en andere ervaringen beschreef; (4) dat in Sevilla in 1649, weinig tijd voordat hij er arriveerde¹⁷ - dus juist in de winter -, een pestepidemie gewoed had waarin van de 600.000 inwoners een kwart het leven verloor,¹⁸ en die juist verdween bij het aanbreken van de zomer; dan lijkt het zonneklaar voor wie met Six zijn poëzie en met zijn omstandigheden vertrouwd is - zeventiende-eeuwse of hedendaagse lezer of wie dan ook - dat hij achter zijn eigen initialen niet (meer) schuilgaat.

De identificatie van de dichter vindt nog ondersteuning door het feit dat hij in vs. 28 girst gebruikt. Immers, zoals in de annotatie is aangewezen, tot de weinige bewijsplaatsen in WNT van dat woord gegeven hoort er een in ‘'s Amsterdammers winter’ van Six' hand. Ook het fraaie beeld, in vs. 46, voor de komeet als een ooster schorpioen, een vurig beest met lange giftige staart aan de oostelijke hemel - ook al zou hier Johannes' Openbaring inspirerend hebben gewerkt - lijkt achteraf een argument voor de toeschrijving aan Six, vertrouwd met de Bijbel, met een open oog voor wat rondom hem voorvalt, en daarop ook in poëzie reflecterend.

Met vs. 27-30 volgt dan een overgang die tenslotte via vs. 31-34 duidelijk inleidt tot het tweede gedeelte, gewijd aan wat Gods hand doet (vs. 35-42). In de eerste vier verzen valt de vermelding van de vier windstreken op. Men verwacht ze niet zozeer in deze context. De dood door de pest, zo heet het, komt uit west noch oost; en uitstel van het sterven uit noord noch zuid. Waarom dit zo geformuleerd is lijkt me samen te hangen met wat opgemerkt is naar aanleiding van het randschrift. Dit laatste gaat er van uit dat het dreigende onheil waarvan een komeet - en die komt weldra nog ter sprake in het gedicht - een hemels teken is, dat gebied op aarde zal treffen

14 In Noordegraaf en Valk: De Gave Gods (n. 13) wordt in noot 21 bij dit woord op pag. 186 als toelichting gegeven: ‘letterlijk waarschijnlijk tegengif’. Dr. Van den Hombergh attendeerde mij erop dat de Oxford Etymological Dictionary of English een betere ‘letterlijke’ verklaring van dit woord geeft. Via het mfra ‘theriacle’ en het mlat. ‘theriacula’ ziet dit woordenboek het als afkomstig van het oudgriekse ‘thèriaka pharmaka’. En dit heeft de betekenis van ‘geneesmiddelen tegen (beten van) wilde dieren zoals slangen’. Cfr. ook wat WNT XVII, 2, 2735 s.v. ‘Triakel’ 1 uit Gezelle's Loquela 9, 55 citeert: ‘Triakel, den. = Eigentlijk goeds, drank, zalve om wonden te genezen; bepaaldelijk wonden veroorzaakt door wilde beesten; [...]’.

15 De door de dichter gekozen formulering roept herinneringen op aan bijbelse formuleringen omtrent Gods wijsheid. Cfr. Job 11, 6, en Rom. 11, 33.

16 Cfr. Noordegraaf en Valk: De gave Gods (n. 13), p. 48 en 99.

17 Rond de jaarwisseling 1649/1650 verbleef hij in Granada - zie de Toelichtingen bij de gedichten nrs. 57 t/m 65 in Six van Chandelier: Gedichten (n. 7), dl. II - mogelijk tot en met tenminste 2 februari (vgl. de Toelichting bij nr. 66), via Cadiz vertrok hij over zee naar Italië. In de late winter zal hij dus wel in Sevilla, tussen beide genoemde plaatsen in, geweest zijn, vermoedelijk in februari.

18 Aldus de meest recente literatuur die ik erover gevonden heb: J. Lynch: The Hispanic World in Crisis and Change. Oxford [enz.] 1992, p. 176. Elders, bijv. in B. Bennassar: Histoire des Espagnols, 1598-1700. Parijs, 1985, dl. I, p. 481, wordt een getal van 60.000 doden (als 40% van de bevolking) genoemd, met, als bij Lynch, verwijzing naar A.D. Ortiz: Orto y ocaso de Sevilla. Sevilla, 1946. De hier vermelde aantallen slachtoffers van 150.000 resp. 60.000, maken voor de lezer (van toen en van nu) die daarvan op de hoogte is, het getal van 200.000 in vs. 22 als een dat toen en daar bij geruchte vernomen is, plausibel en ‘authentiek’.

[p. 40]

waarheen haar staart wijst. In het gedicht wordt hier dus gezegd dat het ultieme kwaad, de dood, door de pest of anderszins veroorzaakt, juist niet in een bepaalde richting, een te benoemen windstreek gelokaliseerd is.

Gods hand (in vs. 34 én 35 genoemd) doet de pest verminderen maar dreigt met een nieuwe plaag, een komende broederstrijd: wel een ongespecificeerde verwijzing naar wat gebeurde in de jaren 1661-1664 die voorafgingen aan de Tweede Engelse Oorlog (1665-1667) tussen de twee protestantse naties Engeland en Nederland (vs. 36-38). Ze veroorzaakt instabiliteit bijvoorbeeld in Afrikaanse en Amerikaanse gebieden waar diezelfde voorbije jaren Nederlandse bezittingen verloren gingen (Brazilië, Afrikaanse slavenstations) (vs. 39-40).¹⁹ Na deze twee handelingen Gods die tamelijk algemeen geformuleerd zijn, volgen twee gebeurtenissen ‘en détail’. In vs. 41-42 wordt vrijwel zeker verwezen naar wat de 29ste april 1664, toen de pest al woedde,²⁰ was voorgevallen: het verschijnen van ‘een schrickelijk en schielijck Vuur inde gedaente, eerst van een gloeijende kogel, welcke sich in een groote lange strael, die een groot licht maeckten uytgaf’,²¹ een zogenaamde ‘vuurbol’. En vervolgens, in vs. 43-48, wordt beeldend de tweede zeer recente en zeer opvallende gebeurtenis beschreven, de komeet die aanleiding is geweest voor de uitgave van het pamflet. In één adem wordt dan 's dichters geloof uitgedrukt dat die ‘plaagbanier’ vele onheilen aankondigt voor menig koninkrijk en Holland. Het verschil met het kometen-geloof uitgedrukt in het randschrift is dat de dichter uit het verschijnsel, met name de richting waarheen de staart wijst, geen specifieke voorspellende conclusies trekt. Hij verwoordt dan ook in de slotregels zijn overtuiging dat betrouwen op Gods voorzienigheid is wat rest, want Gods redenen voor het ‘slaan’ met rampen zijn niet bekend, noch menselijke voorzorgsmaatregelen tegen de gevolgen ervan afdoend gebleken.²²

19 Voor een snelle oriëntatie in de historische context zie men bijv. H.P.H. Jansen: Kalendarium. Geschiedenis van de Lage Landen in jaartallen. Utrecht [enz.], 1971 [en latere drukken], Hfdst. III, par. 6.

20 De twee andere wonderen waren de komeet van 2 december e.v., waarover het pamflet spreekt dat hier aan de orde is, en ‘het scheuren van bomen op 19, 20 en 21 december van dat[zelfde] jaar’, ten gevolge van uitzonderlijk zware ijzelafzetting, zoals J. Buisman: Bar en boos. Zeven eeuwen winterweer in de Lage Landen. Baarn, [1984] p. 107 vermeldt.

21 Uit een pamflet Afbeeldinge en Beschrijvinge van de drie aenmerckens-waerdige Wonderen in den jare 1664. t'Amsterdam en daer ontrent voorgevallen geciteerd via Noordegraaf en Valk: De Gave Gods (n. 13) p. 108. Het lijkt het verschijnen van een grote meteoor, een zogenaamde vuurbol, met langdurig nagloeiend spoor te zijn geweest. Christiaan Huygens schrijft erover in een brief, gedateerd ‘A Paris ce 16 May 1664’ aan zijn broer Lodewijk (antwoord op een niet overgeleverde brief). De betreffende passage luidt: ‘Le Phaenomene⁺ que vous me depeignez n'a pas estè observè icy, mais les lettres d'Angleterre nous apprennent, qu'il a estè veu là, en mesme temps qu'en Hollande; d'ou il est manifeste qu'il a estè fort haut dans l'air. Ie me souuiens d'en avoir veu un de cette sorte estant a la Haye, mais qui ne paroissoit que fort petit, et se separa en deux, comme ce dernier en 3. [met de ⁺-noot van de editeurs: Le 29 avril 1664, à 6 heures et demie du soir, il parut dans les Pays-Bas un globe lumineux à queue, qui éclatat]’. Zie Christiaan Huygens: Oeuvres Complètes. Tome V (La Haye, 1893), p. 67, brief nr. 1232.

22 Mevr. Schenkeveld wijst mij op eenzelfde keuze in omgekeerde omstandigheden, namelijk als hij niet thuis is gebleven maar op reis gegaan, in het gedicht ‘Op myne reise, naa Londen, aan myne suster, Katarina’. Zie Six van Chandelier: Gedichten (n. 7) dl. I, nr. 429, p. 735-736.

5. Besluit

Het zal duidelijk zijn: een gedicht als ‘Nu ben ik in het leeven’ naar aanleiding van en op wonderlijke verschijnselen te Amsterdam (waargenomen daar, en eventueel in een landprieel waarheen de dichter voor de pest was gevlucht) - gedateerd in het jaar van de baare snelle vlam, na die pestslach, en ondertekend met de initialen I.S.V.C., kan moeilijk van een andere hand zijn dan die van de dichter-realist Six van Chandelier. Het is er dan een van die op belangrijke gebeurtenissen welke, naar Jacobs schrijft,²³ mogelijk ontdekt zullen worden. Het getuigt van scepsis met betrekking tot maatregelen tegen het gevaar van besmetting door de pest, van scepsis ook met betrekking tot de interpretatie van de richting waarheen de staart van een komeet wijst, als aanduiding van streken of landen die speciaal bedreigd zouden worden. Het getuigt van geloof in hooguit de tekenwaarde van hemelfenomenen als meteoren en kometen. Maar vooral getuigt het gedicht van geloof in Gods voorzienigheid en ondoorgrondelijk beleid ten opzichte van alles en iedereen. Het moge hier als een ‘nieuw’ gedicht van Six van Chandelier worden gepresenteerd zoals het in pamfletvorm, met bijbehorend ‘randschrift’ eind 1664, tussen 27 december en begin 1665 gedrukt is en verspreid zal zijn.²⁴

Adres van de auteur: Achterberghof 3, nl-9752 he Haren

23 Zie Six van Chandelier: Gedichten (n. 7), dl. I, p. XLIV.

24 Nog enige recente literatuur over kometen in het algemeen en over de komeet van 1664 i.h.b.: W. Frijhoff: ‘Prophétie et société dans les Provinces-Unies aux XVII^e et XVIII^e siècles. In: M.S. Dupont-Bouchot, W. Frijhoff en R. Muchembled: Prophètes et sorciers dans les Pays-Bas. XVI^e-XVIII^e siècle. Parijs, 1978; A.P. van Gilst: ‘Kometen als onheilsbrengers in het zeventiende-eeuwse geloof’. In: Volkscultuur. Tijdschrift over tradities en tijdsverschijnselen (1986), p. 47-48; E. Jorink: ‘Hemelse tekenen. Nederlandse opvattingen over de komeet van 1618’. In: Gewina. Tijdschrift voor de Geschiedenis der Geneeskunde, Natuuwetenschappen, Wiskunde en Techniek 17 (1994) p. 68-82 [= themanummer (red. K. van Berkel) ‘Geloof en Natuurwetenschap in Nederland’], p. 16-30; D. Wortel: ‘De komeet van 1664-1665’. In: Spiegel der zeilvaart 10 (1986), p. 14-15.

[p. 43]

Naschrift - De brochure genoemd in de *-noot hierboven is inmiddels verschenen. Ze draagt de titel De komeet van 1664 op oud-hollandse pamfletten en werd uitgegeven onder auspiciën van de ‘Werkgroep Kometen [van de] Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde’. Er blijkt uit dat de Ware Afbeeldinge van de tegenwoordige STAERT-STERRE het eerste pamflet is van een reeks van (tenminste) drie met geleidelijk in kwantiteit toenemende informatie over waarnemingen van de komeet. Het gedicht van I.S.V.C. siert alleen het eerste van de drie. Het tweede heeft als titel Ware Afbeeldinge van de Staert-Sterre [UB Amsterdam, pamflet nr. 733]. Het derde is het pamflet in noot 6 hierboven als tweede vermeld [KB Den Haag, cat. Knuttel nr. 9201], en uivoerig door Scholte aan de orde gesteld.