Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 107

[p. 105]

J.M. van der Horst en R. Storm
Over de geschiedenis van het betrekkelijke voornaamwoordelijk bijwoord

Inleiding

Over de geschiedenis van voornaamwoordelijke bijwoorden als ervan, hiermee, daardoor en waaruit is nog weinig bekend. Dat kan gedeeltelijk toegeschreven worden aan de nog steeds bestaande achterstand van de historische syntaxis ten opzichte van het overige taalhistorische onderzoek. In dit geval zal echter ook een rol gespeeld hebben dat de genoemde formaties nergens zo'n hoge vlucht genomen hebben als in het Nederlands, zodat het onderzoek minder gestimuleerd is vanuit de Engelse of Duitse taalkunde dan bij verschijnselen die meer parallel zijn.

Ook over de synchronische beschrijving van de voornaamwoordelijke bijwoorden in het hedendaagse Nederlands bestaat nog veel onduidelijkheid. De meeste grammatica's komen niet verder dan een enumeratieve definitie of een omschrijving als ‘gevormd uit één van de bijwoorden er, daar, hier, waar, ergens, nergens, overal, en een voorzetsel (bijwoord)’ (ANS 1984, 382). De kwestie of er sprake is van een woord of een woordgroep, lijkt onbeslist. De ANS behandelt ze als woord, Paardekooper (z.j. 578) en De Vriendt (1979) houden het op een woordgroep. Zie ook Floor (1977), Leys (1979), Czochralski (1982) en Klein (1987).

Ons onderzoek naar de geschiedenis van het betrekkelijke voornaamwoordelijk bijwoord is een voorzichtige eerste verkenning. De bovengenoemde kwesties worden er niet door opgelost. Zo geven wij geen definitie van het voornaamwoordelijke bijwoord, noch ook van het betrekkelijke voornaamwoordelijk bijwoord in het bijzonder; we zijn uitgegaan van het feit dat ze ook zonder dat als zodanig herkenbaar zijn. Hoezeer de beschrijving van het betrekkelijke

[p. 106]

voornaamwoordelijk bijwoord ook te wensen overlaat, de enumeratieve definities maken herkenning en aanwijzing in teksten over het algemeen goed mogelijk. Over wat wel en wat niet een betrekkelijk voornaamwoordelijk bijwoord is, bestaat weinig verschil van mening. In dit onderzoek hanteren wij de gangbare opvatting.

Met enige nadruk moet hier gezegd worden, dat dit pragmatisch uitgangspunt niet inhoudt dat wij het betrekkelijke voornaamwoordelijk bijwoord zouden erkennen als een aparte categorie naast het aanwijzende en het vragende voornaamwoordelijk bijwoord. Veeleer zal het relativum hier, net als elders, beschouwd moeten worden als een gebruikswijze van het demonstrativum of het interrogativum. Maar ook deze kwestie valt ver buiten het onderhavige beperkte onderzoek.

De vraag of het betrekkelijke voornaamwoordelijk bijwoord een woord is of een woordgroep, die misschien voor de verschillende eeuwen verschillend beantwoord moet worden, hebben wij evenmin vooraf willen beantwoorden. Ook al spreken we gemakshalve van betrekkelijk voornaamwoordelijk bijwoord, we laten in het midden of we de geschiedenis van een woord of van een woordgroep behandelen. Naar onze mening kan deze vraag zelfs niet vooraf beantwoord worden. Het antwoord zal juist gebaseerd moeten worden op allerlei onderzoek als dit.

Tot slot van deze inleiding wijzen wij erop, dat we met ‘gesplitst’ voornaamwoordelijk bijwoord en met ‘gescheiden’ plaatsing louter bedoelen aan te geven dat bij bijvoorbeeld hier en mee het element mee niet onmiddellijk volgt op hier maar pas na één of meer woorden. Vooralsnog kiezen we dus de gangbare terminologie, zonder daarmee de ‘ongesplitste’ vorm oorspronkelijker, frequenter, echter, dieper of beter te vinden. Zolang er nog zo weinig zicht is op de aard van deze woorden of woordgroepen, zou men ook wel kunnen spreken van ‘verbonden’ en ‘onverbonden’, maar deze termen hebben als nadeel dat ze minder gangbaar zijn en bovendien dat ‘ongesplitst’ geen binding hoeft in te houden.

Het onderzoek

In dit artikel worden twee veranderingen in de geschiedenis van het betrekkelijke voornaamwoordelijk bijwoord (vanaf nu: bvb)

[p. 107]

van de 13de eeuw tot nu verkend. In de eerste plaats de vervanging van d-vormen door w-vormen; vergelijk:

1.	ende hieromme scuwedi sconinx hof,/daer hi in hadde crancken lof (RE 55-56).^1
2.	maer hadden sick met dunne Cuyte off Knol moeten lijden: waer van sy het Colicompas hadden mogen crijgen (MA 41, 39).

In de tweede plaats is onderzocht hoe gescheiden plaatsing (zie 1) en ongescheiden plaatsing (zie 2) zich in de verschillende eeuwen tot elkaar verhouden.

Beginnend bij de 13de eeuw hebben wij uit elke eeuw 100 à 125 bvb's verzameld. Er is gebruik gemaakt van zeer divers materiaal, zowel naar genre, stijl als dialect, zoals moge blijken uit de lijst. Per eeuw zijn gemiddeld 4 verschillende teksten gebruikt. Uiteraard zijn uit de gekozen trajecten steeds alle bvb's genomen.

Het spreekt vanzelf dat zo'n 4 teksten per eeuw, hoe divers ook, niet veel genoemd kan worden in verhouding tot het hele taalgebied. Wij zijn ons daarvan bewust. Het alternatief echter, op zo'n onontgonnen terrein als dat van de bvb's, is ofwel een strikte beperking tot één dialect (vgl. Gerritsen 1987 en 1989, waar dit soms al niet haalbaar blijkt door gebrek aan teksten, en conclusies soms op enkele zinnen gebaseerd moeten worden), ofwel een onderzoek op basis van een tien of vijfentwintig keer zo groot corpus, maar ook dan kan men zich nog afvragen of het representatief is. Representativiteit is een kwestie van graad. Tot slot zij nog vermeld dat aan de schrijfwijze, aaneen of met spatie, geen aandacht is besteed.

1 Zie voor de oplossing der gebruikte afkortingen de ‘Lijst van gebruikte teksten en tekstgedeelten’ hierachter.

De uitkomsten

De uitkomsten laten zich als volgt weergeven:

	daar...mee	daarmee	waar...mee	waarmee
	etc.	etc.	etc.	etc.
13e eeuw
FE	24	-	-	-
WI	18	-	-	-
RE	38	-	-	-
HA	41	-	-	-

[p. 108]

	daar...mee	daarmee	waar...mee	waarmee
	etc.	etc.	etc.	etc.
14e eeuw
ES	12	-	-	-
VE	22	-	-	-
DI	19	-	-	-
FL	18	-	-	-
RU	31	-	-	-
15e eeuw
BR	29	3	-	1
PO	11	3	-	-
DE	33	1	-	-
MK	24	1	-	1
VO	32	3	-	7
16e eeuw
MA	42	6	-	28
SI	3	4	-	-
CO	8	31	-	3
17e eeuw
RW	19	3	-	1
VV	7	8	-	27
WA	9	7	-	3
RZ	5	10	-	20
18e eeuw
RH	7	1	-	24
GM	4	-	-	50
DP	6	-	-	21
19e eeuw
MI	-	-	-	23
ML	-	-	-	33
SL	-	-	-	34
VS	2	-	1	24
RF	-	-	-	22
20e eeuw
HP	-	-	15	29
EE	-	-	8	18
AF	-	-	7	9
JH	-	-	14	13
LB	-	-	8	9

[p. 109]

	Percentages		Aantallen
Eeuw	D	W	D	W
13	100		121
14	100		102
15	94	6	140	9
16	75	25	94	31
17	57	43	68	51
18	16	84	18	95
19	1.5	98.5	2	137
20		100		130

Tabel 1.

	Percentages		Aantallen
Eeuw	Gesplitst	Ongesplitst	Gesplitst	Ongesplitst
13	100		121
14	100		102
15	86.5	13.5	129	20
16	42.5	57.5	53	72
17	33.5	66.5	40	79
18	15	85	17	96
19	2	98	3	136
20	40	60	52	78

Tabel 2.

figuur 1

figuur 2

[p. 110]

Behoudens enkele zinnen in de Ferguut, waar ons inziens niet zonder willekeur gekozen kon worden voor een relatieve gebruikswijze, deden zich verrassend weinig interpretatieproblemen voor.

In de Ferguut vonden wij acht zinnen die niet zonder meer duidelijk waren. In de eerste plaats zinnen als Ic ben die knape, wetekeye! / Daer met scopte mijn her Keye (1017-1018). De editie van Rombauts, De Paepe en De Haan geeft in een noot ‘met wie’; hier is dus bij 1098 gekozen voor een bijzin. Nu kon in een bijzin inderdaad het subject nog wel achter de persoonsvorm staan (vdHorst 1984a, 79) en deze lezing leidt tot een bruikbare interpretatie. De plaatsing van het subject in bijzinnen nog na de persoonsvorm is echter ook in het vroege Middelnederlands zeldzaam. Het ligt daarom veel meer voor de hand om vers 1018 op te vatten als hoofdzin: dat leidt evenzeer tot een soepele interpretatie. Bovendien heeft dit het voordeel dat het ons vrijwaart van een wonderlijke uitzondering: namelijk van ongescheiden bvb's uitsluitend in bijzinnen met het subject na de persoonsvorm. Wij accepteren die uitzondering pas wanneer vast zou staan dat 1018 inderdaad een bijzin is, quod non. Hetzelfde in 1628, 2214, 3055, 3086 en 3415.

Een ander problematisch geval in de Ferguut zijn de verzen 1276 en 2492. Enen casteel hi vore hem sach / Daer over ene brucge lach (2491-2492). Interpretatie van 2492 als bijzijn is heel wat beter te verdedigen dan bij het hierboven genoemde type, maar noodzakelijk is het niet. Juist in de Ferguut, waarin frequent zinnen voorkomen als Ferguut ten coninc orlof nam (vdHorst 1984b), zal rekening gehouden moeten worden met een oude volgorde die het werkwoord achteraan plaatst. Met andere woorden: we kunnen met 1276 en 2492 twee 13e-eeuwse uitzonderingen hebben op het beeld van tabel 2 en figuur 2 maar zeker is het niet.

WI is een bron die bestaat uit teksten uit verschillende dialecten. De 18 bvb's uit WI, allemaal gesplitste d-vormen, waren als volgt over de dialecten verdeeld: 9 Vlaamse, 5 Hollandse, 3 Brabantse en 1 Limburgse. Deze uitkomst geeft vooralsnog geen aanwijzing voor scherp dialectverschil. De uitkomsten van de andere 13de-eeuwse teksten trouwens evenmin.

[p. 111]

Bespreking

De vervanging van d-vormen door w-vormen vertoont een regelmatig beeld. In het onderzochte corpus komen in de 13e en 14e eeuw enkel d-vormen voor, de eerste w-vormen verschijnen in de 15e eeuw, in de 16e en 17e eeuw is de verandering in volle gang, in de 18e en 19e eeuw zijn w-vormen reeds in de meerderheid, en in de 20e eeuw zijn de d-vormen totaal verdrongen. Het is niet uitgesloten dat de meestal conservatievere schrijftaal langer d-vormen behouden heeft dan de spreektaal en dat de feitelijke overwinning door de w-vormen iets eerder plaatsvond, maar in grote lijnen zal het geschetste beeld juist zijn. De d/w-verandering heeft zich geheel binnen de onderzochte periode voltrokken en is compleet.

Minder duidelijk is het beeld bij de gescheiden/ongescheiden plaatsing. Op het eerste gezicht lijken gescheiden bvb's van eeuw tot eeuw het veld te ruimen voor ongescheiden bvb's, tot in de 19e eeuw, waarna die ontwikkeling tot een keerpunt komt en gescheiden bvb's weer in opmars zijn (zie tabel 2 en figuur 2).² Men zou echter evengoed een andere conclusie uit deze gegevens kunnen trekken, namelijk dat in het onderzochte corpus tussen de 13e eeuw en de 19e eeuw de gescheiden d-vorm totaal verdwenen is en dat in de 19e eeuw iets geheel nieuws opduikt: de gescheiden w-vorm.

Een aanwijzing dat de gescheiden w-vorm als vernieuwing gezien moet worden, zou men kunnen zien in de huidige verhouding spreektaal/schrijftaal. Uit de frequentiewoordenboeken van Uit den Boogaart (1975) en De Jong (1979) zou men kunnen concluderen, dat in het hedendaagse Nederlands in schrijftaal de ongescheiden bvb's het meest frequent zijn, terwijl in spreektaal de gescheiden bvb's de overhand hebben (zie ook ANS 1984, 390). Omdat schrijftaal doorgaans conservatiever is, zou men kunnen vermoeden dat de gescheiden w-vorm een vernieuwing is.

Een tweede argument om de gescheiden w-vorm als betrekkelijk recente vernieuwing te zien, is misschien gelegen in het materiaal van het WNT. In de afleveringen 573 t/m 575 worden van waaraan t/m waarzonder in totaal 41 w-bvb's behandeld. Blijkens de citaten zijn het vrijwel uitsluitend ongescheiden vormen. Alleen bij waaraan, waarher, waarin, waarnaar, waarop en waarover worden, als ter-

2 De hier volgende bespreking is gebaseerd op de uitkomsten van ons corpusonderzoek. In sommige gevallen zijn echter oudere voorbeelden uit de literatuur bekend dan wij vonden. In Duinhoven (1988, 43) worden een ongesplitste d-vorm uit de 14e en twee ongesplitste w-vormen uit de 14e/15e eeuw geciteerd. Zelfs een vermoedelijk 14e-eeuwse gesplitste w-vorm. Dit weerspreekt de algemene lijn die wij menen te zien echter geenszins.

[p. 112]

loops, één of twee citaten gegeven met gescheiden w-bvb. De gescheiden w-bvb's zijn voor het overige zozeer afwezig, dat de gebruiker van het WNT zou kunnen denken dat ze met opzet ongenoemd bleven, bijvoorbeeld omdat ze niet als woord erkend werden. In geen van de lemmata wordt er iets over gezegd. Navraag bij de auteur van de bedoelde lemmata, dr. F.J. Heyvaert, leerde ons dat dat geenszins het geval was. Het WNT-materiaal bevatte nu eenmaal hoegenaamd geen gescheiden w-bvb's (‘Gelooft u mij, WNT-excerpeerders schieten op alles wat beweegt’). Bovendien is in dit verband van belang dat in de zojuist genoemde zes lemmata waar dan wel één of twee gescheiden w-bvb's genoemd zijn, dit steeds laat 19de-eeuwse citaten zijn. De enige uitzondering vinden we s.v. waarin met twee gescheiden w-bvb's uit 1598 en één uit 1784. Dr. Heyvaert was zo vriendelijk ons ook het niet-gebruikte WNT-materiaal ter inzage te geven. Dat leverde, zoals te verwachten, niet veel meer op: nog enkele gescheiden vormen van waar/in (1891 en 1899) waar/mee (1898) waar/naar (1891) waar/op (1895) waar/toe (1598 en 1891) waar/van (1866 en 1891).

Kortom, ook het WNT lijkt te suggereren, net als de frequentiewoordenboeken, dat gescheiden w-bvb's een (laat 19de-eeuwse) vernieuwing zijn, afgezien van de vier uitzonderingen uit 1598 en 1784. Er zijn echter belangrijke bedenkingen tegen deze opvatting.

We mogen namelijk niet uitsluiten dat de gescheiden w-vorm in de spreektaal al eeuwen bestaat en teruggaat op de oude mogelijkheid van gescheiden plaatsing, d.i. wel de d/w-verandering ondergaan heeft maar niet de verandering naar bijeenplaatsing. Het is namelijk zeker dat schrijftaalconventies bijeenplaatsing eisten. De ogenschijnlijke toename van gescheiden w-vormen in de 20e eeuw zou in dat geval toegeschreven moeten worden aan een vrijere houding ten opzichte van de traditionele schrijftaalnorm. Een mogelijkheid die eeuwenlang slechts in de spreektaal gangbaar was, dringt dan de laatste honderd jaar tot de schrijftaal door. Het al veel langer bestaan van gescheiden w-vormen dan ons corpus suggereert, wordt, behalve door de enkele uitzonderingen in het WNT-materiaal, bevestigd door de woorden van Bilderdijk (1826, 348-349): ‘Tot de omvatting van verscheiden woorden waarvan

[p. 113]

wij hier spreken, behoort ook het van een scheiden der voornaamwoorden van hun nasleepend van, aan, door, bij, mee, in; 'tgeen de Fransch of Latijn nabootsende pedanterie met grote zorgvuldigheid als een misdaad van Staat tracht te ontwijken, om dat bij voorbeeld 't Latijn cuius, unde, hinc, inde, en 't Fransch dont, duquel, auquel zegt. De ware Hollander zegt, waar ik zeer van verwonderd was, waar ik mij hartelijk in verheugde; waar ik om gehaat werd’;() ‘en dwaaslijk willen de schoolvossen van de latere tijden waarvan ik verwonderd was, waarover ik verblijd was, waarin ik mij verheugde (...) enz. Laf gerammel van die noch gehoor, noch gevoel, noch verstand hebben voor de samenvlechting eener rede! Niet dat het waaraan, (...), waardoor, in zich-zelfs kwaad is, maar zich daaraan te binden is stijve eenvormigheid’.

Bilderdijk laat ons niet alleen zien dat er toen een schrijftaalnorm was ten gunste van ongescheiden vormen, maar ook dat gescheiden w-vormen geenszins ongewoon waren in 1826. Uitgebreider onderzoek en vooral eventuele vindplaatsen of getuigenissen van gescheiden w-vormen in de 16e t/m 18e eeuw zullen de geschiedenis van de gescheiden w-vorm verder moeten ontwikkelen. Nu al kunnen we ook verwijzen naar het getuigenis van Weiland (1811), deel 11 (W-Z) blz. 5: ‘Deze zamenstellingen mogen niet weder gescheiden worden, gelijk in de spreektaal doorgaans geschiedt, en zelfs bij anders goede Schrijvers dikwerf aangetroffen wordt...’.

Dit overwegende menen wij dat bij de bvb's de huidige frequentie-verhouding in schrijftaal/spreektaal (resp. veel ongescheiden en veel gescheiden bvb's) niet opgevat moet worden als aanwijzing van een vernieuwing in de richting van gescheiden bvb's. Gegeven het feit dat gescheiden (w-)bvb's in spreektaal al zeker 200 jaar voorkomen (zie Bilderdijk 1826, Weiland 1811 en de uitzonderingen in het WNT), gegeven dat er een schrijftaalnorm was pro ongescheiden bvb's (zie Bilderdijk 1826 en Weiland 1811) zodat wellicht de spreektaalgeschiedenis van gescheiden w-bvb's veel verder teruggaat, gegeven dat de toename van gescheiden w-bvb's uitsluitend in laat 19e-eeuwse en 20e-eeuwse schrijftaal geconstateerd is (zie ons corpus en het WNT), gegeven de schrijftaalrevolutie van de tweede helft 19e eeuw (Roorda, Multatuli,

[p. 114]

Kollewijn enz., ‘schrijf zoals je spreekt’), is het veel aannemelijker te spreken van een toename van gescheiden w-bvb's in schrijftaal. Of er in de afgelopen twee à drie eeuwen ook in de spreektaal een toename was van gescheiden w-bvb's, daarover valt op dit moment bijna niets te zeggen.

Het verband tussen de twee veranderingen

De vraag ligt voor de hand of er verband is tussen de d/w-verandering en de verschuiving van gescheiden bvb naar ongescheiden bvb in de 13e t/m 19e eeuw. Heeft de één de ander teweeggebracht, hebben zij een gemeenschappelijke oorzaak, of is het maar toevallig dat ze in de tijd min of meer gelijk op gaan?

De vervanging van d-vormen door w-vormen doet zich op een veel breder front voor (vdHorst 1988) en zal dus hoogstwaarschijnlijk een oorzaak hebben die gelegen is buiten de verschuiving van gescheiden bvb naar ongescheiden bvb. Onze uitkomsten wijzen echter evenmin op een omgekeerde gevolgelijkheidsrelatie. Immers, als de d/w-verandering de oorzaak was, dan zouden we de volgende stadia mogen verwachten:

gesch. d

-----

gesch. w

-----

ongesch. w

Het ziet er echter naar uit dat het zo gegaan is:

ongesch. w

gesch. d

-----

ongesch. d

-----

ongesch. w

Op grond hiervan vermoeden wij dat er zeker geen simpele oorzaak/gevolg-relatie tussen de twee veranderingen is. Het is heel goed mogelijk dat ze een gemeenschappelijke oorzaak hebben ofwel onafhankelijk van elkaar plaatsvonden. Zou echter de gescheiden w-vorm toch veel ouder zijn (zie boven), wellicht al 15e- en 16e-eeuws, (men moet dan wel een zeer vroege schrijftaalnorm aannemen om zijn afwezigheid in teksten te verklaren), dan stelt dat de samenhang natuurlijk in een ander licht (zie ook noot 2).

[p. 115]

Slot

De verklaring van de geschetste veranderingen is nog niet in beeld. Dat is overigens in de historische grammatica eerder regel dan uitzondering. Ofschoon er uiteraard ook wel naar een verklaring gezocht moet worden, zal die vermoedelijk toch pas in zicht komen nadat veel meer bekend is over hoe de veranderingen verliepen. Ons onderzoek is niet meer dan een aanzet. Zo verdienen bijvoorbeeld de volgende kwesties ons inziens de aandacht:

1.	In het hedendaagse Nederlands lijken het gescheiden en het bijeengeplaatste bvb vaak verwisselbaar zonder verschil in betekenis (a). In sommige gevallen is er geen keuze (b)(c), of lijkt er wel betekenisverschil aanwezig (d). a) de pen waarmee hij schreef de pen waar hij meer schreef b) allerlei oefeningen, waarvan vele speciaal voor deze uitvoering gemaakt (geen gescheiden variant) c) een moeilijkheid waar ze niet uit kon komen (geen ongescheiden variant d) ...waar ik om lachen moest/...waarom ik lachen moest;...waar hij niet op kon komen/...waarop hij niet kon komen;
	Dit is vermoedelijk een aanwijzing dat het vormverschil toch een betekenisverschil belichaamt. De beschrijving van dit alles is nog nauwelijks begonnen.
2.	Zoals in het hedendaagse Nederlands de keuze tussen het gesplitste en het bijeengeplaatste bvb soms vrij lijkt of althans een minimaal betekenisverschil belichaamt, en soms niet vrij is, zo kan ook in vroeger eeuwen de keuzevrijheid (enigszins) beperkt geweest zijn. Het onderzoek hiernaar in hedendaags Nederlands, met gebruikmaking van informanten, is lastig, en in Nederlands uit vroeger eeuwen ondoenlijk.
3.	In het verlengde van vdHorst (1988) verdienen de antecedenten van bvb's de aandacht. Vroege w-vormen hebben dikwijls de hele voorgaande zin of daarin uitgedrukte gedachte tot antecedent.
4.	Ook de andere voornaamwoordelijke bijwoorden, zoals ervan,

[p. 116]

	hiermee, daardoor enz. kennen in hedendaags Nederlands gesplitste en bijeengeplaatste vormen. Hoe is hùn geschiedenis?
5.	De d/w-verandering zal ook bij dat/wat, daar/waar en in zekere mate zelfs bij die/wie (vgl. vdHorst 1988) in kaart gebracht moeten worden.
6.	Het is onze indruk dat bvb's in het Middelnederlands schaarser zijn dan in later eeuwen: er moeten meer bladzijden geëxcerpeerd worden om aan een redelijk aantal te komen. Voorlopig is het niet meer dan een indruk. Het zorgvuldig quantificeren van deze observatie vergt een onderzoek apart.
7.	Het valt te verwachten dat een apart onderzoek van de oudere grammatica's en normatieve geschriften van de 17de en 18de eeuw belangrijke gegevens oplevert. Vooral omdat we weten dat er schrijftaalnormen in het geding geweest zijn.
8.	In het Fries komt de gescheiden d-vorm nog voor. In puristisch Friese schrijftaal wordt er zelfs de voorkeur aan gegeven. In gesproken Fries is de gescheiden w-vorm normaal; de ongescheiden w-vorm komt ook voor maar wordt wel gemeden als te Hollands (Tamminga 1963, 171-172).

Adressen van de auteurs:

Melchior Treublaan 6

2313 VG Leiden

Schelpenkade 49

2313 ZX Leiden

[p. 117]

Lijst van gebruikte teksten en tekstgedeelten

FE:	Ferguut, ed. E. Rombauts e.a., Culemborg 1976 (geheel).
WI:	Het niet-literaire Middelnederlands, bloemlezing door R. Willemyns, Assen/Brugge 1979 (de 13e eeuwse teksten, t.w. blz. 70-79, 108-111, 130-133, 146-149).
RE:	Van den vos Reynaerde, ed. F. Lulofs, Groningen 1983 (geheel).
HA:	Van minne spreken. Nederlandse mystieke teksten uit de 13e eeuw, ed. H. Vekeman, Nijmegen 1976 (blz. 80-111).
ES:	Esopet, ed. G. Stuiveling, Amsterdam 1965 (geheel).
VE:	Lodewijk van Velthem, De guldensporenslag, ed. W. Waterschoot, Den Haag 1979 (geheel).
DI:	The Liège Diatesseron, ed. D. Plooij, Amsterdam 1929 (blz. 1-125).
FL:	Florigout. Fragmenten van een 14e-eeuws ridderverhaal, ed. K. Heeroma, Leiden 1962 (blz. 18-42).
RU:	Ruusbroec de Wonderbare, bloemlezing door W.H. Beuken, 2e druk Culemborg 1976 (blz. 45-83).
BR:	Verspreide Sermoenen van Jan Brugman, ed. A. van Dijk, Antwerpen 1948 (blz. 1-63).
PO:	Dirc Potter, Der minnen loep III, uitgegeven en toegelicht door een werkgroep van Utrechtse neerlandici, Utrecht 1983 (geheel).
DE:	Dirc van Delf, Tafel van den Kersten Ghelove, ed. L.M.F. Daniëels 1937-1939 (deel II, blz. 7-32 en 377-400).
MK:	‘Middeleeuwsche kloosterregels’ II, uitgeg. door J.H. Gallée, Archief voor Nederlandsche kerkgeschiedenis V (1895), 345-420 (geheel).
VO:	‘Tvoyage ghedaen te Synay ende te Jherusalem by mer Ancelmus Adournes’, Annales de la Sociéte de Emulation 41 (1891), 135-222 (blz. 149-200).
MA:	Philips van Marnix van St. Aldegonde, Den byencorfder H. Roomsche Kercke, bloemlezing door W.A. Ornée en L. Strengholt, Zutphen z.j. (geheel).
SI:	Sibilla. Een zestiende-eeuwse Karelroman in proza, ed. B. Besamusca, W. Kuiper en R. Resoort, Muiderberg 1988 (geheel).
CO:	brieven van Corputius aan zijn Delftse collega A.C. Kroese, in: Werken der Marnix-Vereeniging, serie III, deel II, 1878 ‘Uit het archief van den kerkeraad der Ned. Herv. gemeente te Delft’ (blz. 92-140).
RW:	Reizen naar West-Afrika van Pieter van den Broecke 1605-1614, ed. K. Ratelband, Den Haag 1950 (blz. 3-26).
VV:	Verhaal van het vergaan van het jacht de Sperwer etc. door Hendrik Hamel, ed. B. Hoetink, Den Haag 1920 (1653) (blz. 3-26).
WA:	Wonderlicke avontuer van twee goelieven, ed. E.K. Grootes, Muiderberg 1984 (r. 1-700).
RZ:	Reizen in Zuid-Afrika in de Hollandse tijd, ed. Godee Molsbergen, deel III, Den Haag 1922 (januari 1689) (blz. 98-123).
RH:	idem idem (1731) (blz. 221-251).

[p. 118]

GM:	idem idem (1752) (blz. 265-295).
DP:	Dagboek van een patriot. Journaal van W.H. Teding van Berkhout, ed. De Gou, Den Haag 1982 (blz. 25-47).
MI:	Multatuli, Ideën, Vierde Bundel Amsterdam 1873 (blz. 127-152).
ML:	Multatuli, Liefdesbrieven ed. Paul van 't Veer, Amsterdam 1979 (blz. 7-47).
SL:	Schandaal in Leiden, ed. M. Mathijsen e.a., Amsterdam 1978 (blz. 60-120).
VS:	Vlaamse soldatenbrieven uit de Napoleontische tijd, ed. J. van Bakel, Nijmegen 1977 (blz. 36-76).
RF:	R. Fruin, De antirevolutionaire bezwaren van Mr. Groen van Prinsterer tegen onzen staat en onze maatschappij, overwogen door -, Amsterdam 1854 (blz. 1-70).
HP:	Haagse Post (interview Blokker 24 febr. 1979, Hoogendijk 3 juni 1978, Leeman 11 Okt. 1975, Gruyters 6 nov. 1976, Van Kemenade 11 okt. 1975).
EE:	E. Endt, ‘De sensitieve verzen: Liederen van vervulling en tekort’, in: Herman Gorter, Verzen 1977 (blz. 129-144).
AF:	Dagboeken van Anne Frank, ed. H. Paape e.a., Den Haag/Amsterdam 1986 (alleen versie a is gebruikt) (blz. 197-309).
JH:	Jan Hanlo, Brieven 1931-1962, Amsterdam 1989 (blz. 40-93).
LB:	Louis Paul Boon. Brieven aan Morris, ed. Jos Muyres en Bert Vanheste, Maastricht 1989 (blz. 22-80).

Literatuur

ANS (1984). Algemene Nederlandse Spraakkunst, red. G. Geerts, W. Haeseryn, J. de Rooij e.a., Groningen/Leuven 1984.

Bilderdijk (1826). W. Bilderdijk, Nederlandsche Spraakleer, Den Haag 1826. Czochralski (1982). Jan Czochralski, ‘Een voor Polen moeilijk hoofdstuk van de Nederlandse grammatica’, in: Linguïstische en socioculturele aspecten van het taalonderwijs. Handelingen van het 22e Fakulteitscolloquium Gent, 1982, 273-280.

Duinhoven (1988). A.M. Duinhoven, Middelnederlandse syntaxis I, Leiden 1988.

Floor (1977). P. Floor, ‘Waarmee, waarop and similar compounds: problems in translation’, in: De drie talen 93 (1977), 150-151 en 162-163.

Gerritsen (1987). M. Gerritsen, Syntaktische verandering in kontrolezinnen. Een sociolinguïstische studie van het Brugs van de 13e tot de 17e eeuw, z.p. 1987.

Gerritsen (1989). M. Gerritsen, ‘Een sociolinguïstische aanpak van taalverandering geïllustreerd aan een onderzoek naar het verdwijnen van het gerundium’, in: Ntg 82 (1989), 97-120.

Haeseryn (1989). W. Haeseryn, ‘Gesplitste en ongesplitste voornaamwoordelijke bijwoorden’, in: Neerlandica extra muros 52, voorjaar 1989.

Horst, v.d. (1984a). J.M. van der Horst, Kleine Middelnederlandse Syntaxis, 2e druk Amsterdam 1984.

Horst, v.d. (1984b). J.M. van der Horst, ‘Over vorm en inhoud van bijzinnen’, in: Vorm en funktie in tekst en taal, Leiden 1984, 154-179. (Ook in: idem, Historische grammatica en taaltekens, Alblasserdam 1986).

[p. 119]

Horst, v.d. (1988). J.M. van der Horst, ‘Over relatief dat en wat’, Ntg 81 (1988), 194-205).

Horst, v.d. (1990). J.M. van der Horst, ‘Weg ermee? Over gesplitste en ongesplitste persoonlijke voornaamwoordelijke bijwoorden’, in Jaarboek Instituut van Nederlandse Lexicologie 1989, Leiden 1990, 46-57.

Jong, de (1979). Spreektaal. Woordfrequenties in gesproken Nederlands, red. E.D. de Jong, Utrecht 1979.

Klein (1987). M. Klein, ‘De ANS en het voornaamwoordelijk bijwoord’, in: Forum der Letteren 28 (1987), 97-100.

Leys (1979). O. Leys, ‘De bepaling van het voornaamwoordelijk bijwoord en de systematisering van ndl. er’, in: Ntg 72 (1979), 240-246.

Paardekooper (z.j.). P.C. Paardekooper, Beknopte ABN-syntaxis, 7e druk Eindhoven z.j.

Tamminga(1963). D.A. Tamminga, Op 'e taelhelling. Losse trochsneden fan Frysk taellibben, Bolsward 1963.

Uit den Boogaart (1975). Woordfrequenties in geschreven en gesproken Nederlands, red. P.C. Uit den Boogaart, Utrecht 1975.

Vriendt, de (1979). S. de Vriendt, ‘Voorzetselconstituenten en zgn. voornaamwoordelijke bijwoorden’ (Brussels preprints in linguistics, no. 2, september 1979).

Weiland (1811). P. Weiland, Nederduitsch taalkundig woordenboek, 11 delen, Amsterdam 1799-1811.