Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 107

[p. 43]

Robrecht Lievens
Een Berekenende Bredero?

In het lied, dat begint met de woorden ‘Vaert wel mijn Lief, mijn leven...’, neemt Bredero bij ‘d'Amsteldamsche palen’ afscheid van zijn geliefde, die per schip vertrekt. Het heeft allerwegen bewondering gewekt. Gorter vond hier ‘de volmaaktheid in het kleine’, Stuiveling¹ waardeerde vooral ‘dit visuele dat de neiging oproept om een voorschot te nemen op de term impressionistisch’. Niet weinigen² noemen dit het hoogtepunt in zijn oeuvre. Ik citeer hier alleen Dirk Coster³ om een indruk te geven van de geëxalteerde toon, waarop die lof wordt gezongen:

Even tevoren (nl. vóór zijn vroege dood) heeft hij nog een dier onwillige geliefden nagezongen, in het weids Adieu-liedt, groot van rhythme en groot van smart. Thans in de hoge stralende zomerdag, aan het IJ, met de blikken op het statige schip waarin de geliefde zich voor altijd van hem verwijdert. Wederom Holland: machtige wolken, het dansen van het wemelende water. Maar hij zelf voelt zich een schim in die helle dag. In de nachtstraat⁴ dringt en zingt de toon van de ganse volheid van een sterk hart, - hier werd zij ongelijkmatig, soms zonderling bevend, soms loodzwaar van een somber bewustzijn. Het metalen geflikker van het beweeglijke water, de overmaat van lucht en licht vermoeit hem: één ogenblik strijkt het donker langs zijn ogen. Als hij de trillende oogleden weer opendoet, is de dag vreemd en bleek geworden, ‘met verwondren’ komt hij ‘tot zichzelven’. Zo kan een man spreken die reeds door de dood is aangeraakt; de wereld begint te wijken. Maar voor hij zich omwendt om te gaan, vindt hij nog de kracht, om de ganse ootmoed van zijn hart aan de kleine voetjes van de onverschillige geliefde neer te leggen en dan ook dat andere, dat ootmoedige zelfbewustzijn dat hem ondanks alles nooit verlaten heeft: ‘gij lief, wint 't in kunst, ik lief, in gunst’, ik weet tenminste dit: ik was niet veel bijzonders, maar ik heb dan toch waarachtig liefgehad.

1 Gorter wordt geciteerd door G. Stuiveling in G.A. Bredero's boertigh, amoreus, en aendachtigh groot Lied-boeck, II Leiden 1983, p. 58.

2 Zie b.v. J. Brouwer in GLN 4, 275.- A. van Elslander in VMA 1968, p. 225.

3 Dirk Coster, De Nederlandse poëzie in honderd verzen. Leiden, 1970⁴, p. 54.

4 ‘In de nachtstraat’ verwijst naar het gedicht ‘Snachts rusten meest de dieren.../Maer ick moet eensaem swieren...’

[p. 44]

Dirk Coster laat zich enigszins door zijn entoesiasme meeslepen; op zijn motivering is wel een en ander af te dingen, want verschillende details stroken niet met de gegevens van het gedicht; ‘de hoge stralende zomerdag’ en ‘die helle dag’ zijn in tegenstrijd met ‘dit buyich woeden,/Des noorden wints’ (v. 13-14) en met de ‘blauwe Wolcken’ (v. 32); ‘voor altijd van hem verwijdert’ met ‘brenght mijn Vrouwe/Gheluckich, en behouwe/'tHuys’ (v. 58-60); en of de geliefde zo onverschillig reageerde, lijkt me nog de vraag. Ook wijst hij anderzijds niet op de zwakke struktuur; zo springt de aanspreking achtereenvolgens van de geliefde naar de golven, de Zuiderzee, weer de geliefde, de godin Venus en tenslotte weer de geliefde. Er heerst verder een gebrek aan logica tussen de eerste strofe, waar God alleen over het menselijk geluk en over ‘wint en weer’ beschikt, en strofe 2 en 6, waar precies voor hetzelfde op respektievelijk de golven en op Venus wordt gerekend.

Dit alles neemt niet weg dat dit gedicht een innige, moeilijk te omschrijven charme bezit en dat het een onvergetelijke indruk maakt. Daarom is het des te meer te betreuren dat in de laatste editie⁵ van zijn werken, verschenen bij gelegenheid van de vierhonderdste verjaring van zijn geboorte, de laatste strofe, die de climax zou moeten betekenen, zo onbevredigend wordt verklaard. Dat slot luidt aldus:

Al wat een Mens can dencken
Om aen syn Vrient, of waarde lief te gonnen,
Dat soud ick, troost, u schencken
Waer't Godes wil het selfde my te jonnen.
Ach! denckt om my,
Als ick aen dy
Met yverich verlanghen:
Al mijn ghedachten,
Die snacken en verwachten
U 'tontfanghen.

Bij vers 64 Waer 't Godes wil geeft Stuiveling de volgende ontnuchterende kommentaar:

De liefde die de minnaar bereid is het meisje te schenken, blijkt gebonden te zijn aan een dubbele voorwaarde: ze moet worden

5 Zie boven voetnoot 1. De uitgave bestaat uit drie delen: I. de tekst (Culemborg 1975); II. bredere aantekeningen (Leiden, 1983); de melodieën door F.H. Matter ('s-Gravenhage, 1979). Ons afscheidslied vindt men in 1, 455-457, de kommentaar in 2, 407-408.

[p. 45]

beantwoord, en ze moet bestaan krachtens Gods wil; zie voor dit laatste ook vers 3-4 (namelijk ‘In Godt bestaet het geven/Van 'tluck en heyl, dat wy den and'ren wenschen.’) Door dit dubbele voorbehoud krijgen de uitgesproken gevoelens een even gereserveerd als ernstig karakter.

Na zoveel hartstochtelijke overgave zoveel koele berekening? Na zoveel heilwensen, ‘na een lange tijd van bewustzijnsvernauwing (black-out)’ in vers 35-40, na ‘in het minnen, /Daer moet ghy my de volle prijs af gheven’ (v. 43-44), zoveel voorwaardelijkheid? Deze kruideniersmentaliteit (‘voor wat, hoort wat’) strookt ten enenmale niet met de logica van dit gedicht, noch - indien we het een autobiografische achtergrond⁶ willen verlenen - met de psychologische struktuur van de dichter.

Ik heb dan geprobeerd na te gaan of Stuivelings voorgangers een betere interpretatie boden. Raadpleging van de Objectieve persoonsbibliografie van G.A. Bredero (1618-1969) door E.K. Grootes e.a. (Leiden 1986) bij het codenummer G55 op p. 487 bevestigde opnieuw hoe weinig over onze mooiste gedichten geschreven is. Eén analyse vond ik, namelijk van E. Lindenberg, verschenen in het Zuidafrikaanse tijdschrift Standpunte 17, 1964, p. 4-11; maar, hoe lezenswaardig ook, hij lost ons probleem niet op. De overige auteurs (Knuttel, Koch en Schepers) houden zich bijna uitsluitend bezig met Margriete en met de twistvraag of dit een schuilnaam is voor Tesselschade.

Ik heb er ook een aantal bereikbare uitgaven en bloemlezingen op nageslagen: F. Buitenrust Hettema (1896), p. 60; J.B. Schepers (1923), p. 83; Keuchenius 3 (1929), p. 154; Van Rijnbach (1944), p. 243; Rob Antonissen (1950), p. 75; Theodoor Weevers (1960), p. 241⁷; Knuvelder I (1965), p. 140; M.C.A. van der Heiden (1967), p. 62. Geen enkele brengt het verder dan troost ‘liefste’, hetzelfde ‘hetzelfde, dit’, en jonnen ‘gunnen’. Niemand heeft zich over de onderhavige merkwaardige strofe verwonderd.

Een uitzondering in de reeks vormt Jan H. Cartens, die in 't Kan verkeren (Leiden 1971), p. 39 ook annoteert: denken ‘bedenken’ en waar't ‘als God het mij eerst gaf, om het dan aan u door te schenken’. Hij denkt blijkbaar aan iets materieels: kreeg ik van God een

6 Bredero werkt het bekende tema ‘wens voor een goede reis’ op een zeer persoonlijke wijze uit, o.a. door de vele treffende, visuele details. Ook Stuiveling (2, 58) spreekt over ‘dat humane en stellig wel autobiografische lied’.

7 Weevers in zijn Poetry of the Netherlands in its European context 1170-1930 vertaalt onze passage aldus: ‘That would I, sweeting, give you, / Were it God's will the same to me to give.’

[p. 46]

cadeau, ik zou het doorgeven aan U, of: was ik rijker, ik zou U met giften overladen. Maar, zoals ook Stuiveling dacht, gaat het hier om iets geheel anders en veel meer.

Met het selfde bedoelt Bredero ‘dezelfde gesteltenis om mij het allerbeste te gunnen’, met andere woorden ‘mij wederliefde te schenken.’ Dan stuiten we echter weer op de ‘voorwaardelijkheid’ van Bredero's genegenheid; maar aan deze kortsluiting in de interpretatie van Stuiveling kan gemakkelijk verholpen worden.

Eén simpele ingreep kan het hele klimaat van deze slotstrofe veranderen. Ik hoef daarvoor geen enkel woord te wijzigen; ik pas alleen de interpunktie aan. En ik veroorloof me dat des te geredelijker omdat De Vooys⁸, die speciaal studie heeft gemaakt van de interpunktie, met betrekking tot onze auteur tot de volgende vaststelling komt:

Er is alle reden om te veronderstellen dat Bredero zich weinig om zorgvuldigheid van interpunctie bekommerde: die zal hem even onverschillig gelaten hebben als zijn spelling. Het beste bewijs daarvoor vinden we in het eigenhandig geschreven gedicht Oogen vol maiesteyt - de enige autograaf, in zijn mooiste schrift, voor zijn geliefde - waarin de leestekens bijna geheel ontbreken. De weinig systematische interpunctie in oude Bredero-uitgaven zal dus wel grotendeels op de drukkerij aangebracht zijn, en is dus hoogstens van belang voor de vaststelling van een algemeen-zeventiende-eeuws gebruik.

Latere tekstuitgevers bevestigen dit en vinden de interpunktie in de drukken ‘gebrekkig en slordig’⁹.

Als ik vers 64 (Waer 't Godes wil het selfde my te jonnen) niet lees als een voorwaardelijke zin (‘Indien...’) maar als een wenszin en de interpunktie navenant aanpas, krijgt de slotstrofe een geheel ander uitzicht en een bevredigende verklaring, die niets afdingt aan Bredero's onbaatzuchtige gevoelens:

Al wat een Mensch can dencken
Om aen syn Vrient of waarde lief te gonnen,
Dat soud ick, troost, u schencken.
Waer 't Godes wil het selfde my te jonnen!
Ach! denckt om my,
Als ick aen dy

8 C.G.N. de Vooys, ‘Opmerkingen over theorie en praktijk van interpunctie’, in Ntg. 31, 1937, 256.

9 Zie b.v. Jan Knuttel, Werken van G.A. Bredero. Dramatische Werken. Deel I. Amsterdam 1921, p. VI: ‘De interpunctie is in Bredero's werken tamelijk stelselloos en krioelt van de fouten.’ - A.A. van Rijnbach, Groot Lied-boek van G.A. Brederode, Bilthoven en Antwerpen 1944, p. XXIX.

[p. 47]

 

Met yverich verlanghen:

 

Al mijn ghedachten,

 

Die snacken en verwachten

70

U 'tontfanghen.

Adres van de auteur:

Departement Literatuurwetenschap KUL

Blijde Inkomststraat 21

B-3000 Leuven