Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 102

[p. 241]

N. van der Blom
Dubbel-spel van Marnix met zijn naam
Een pseudoniem ontraadseld⁺

Om met een conclusie te beginnen: deze bijdrage zou niet zijn geschreven, indien ik op de hoogte was geweest van de recente literatuur over het onderwerp. Pas achteraf vond ik Puraye's uitgave van het Album Amicorum van Ortelius (1967/8). En op Gerlo's editie van Marnix' onuitgegeven correspondentie werd ik attent gemaakt, toen ik de tekst had ingestuurd. Had ik eerder hiervan geweten, dan zou ik een en ander doorgegeven hebben, zonder meer. Mij was nl. in verband met de tentoonstelling in het museum Boymans-van Beuningen over Jacques de Gheyn gevraagd om voor diens tekening van Marnix het blad, dat deze zelf in 1579 bijdroeg voor Ortelius' Album, wat nader te bezien. Op beide leest men immers de spreuk Repos Ailleurs en ziet men het bekende schip. Op het albumblad echter komen ook teksten voor, die voor de betekenis van De Gheyn's tekening van belang zouden kunnen zijn. Sinds jaar en dag staat Van Schelven's biografie van Marnix in mijn kast. Daarmee heb ik - de tijd drong - gewerkt. Geen van de teksten die op de reproductie tegenover p. 13 zijn te lezen bleek daar te zijn vertaald, zelfs was geen aanwijzing van hun vindplaats te bekennen.¹ Zo was mijn taak duidelijk! Hier volgt het verslag van mijn onderzoek, zoals het zich heeft toegespitst op de laatste tekst.

Deze tekst schreef Marnix in Griekse hoofdletters: ΠΑΡΑ ΤΩ ΘΕΩ Η ΜΑΡ ΝϒΞ.² ΜΑΡ bracht me op de gedachte om ΝϒΞ per iotacisme, à la psuchè = psy̱che, als ΝΙΧ te lezen. Samen dus: Marnix.³

Voor wat de betekenis betreft vond ik geen vrijmoedigheid om te vertalen ‘Bij God was ik, Marnix’. Van ‘zijn bij’ in de zin van

+ Mijn hartelijke dank aan ds. Y.J. Tiemersma te Vlaardingen, die me met de Hebreeuwse teksten hielp, en aan dr S.J. Lenselink te Dordrecht, die me wees op de ‘Commentaire’ en de Deux-Aesteksten aan me doorgaf. Tres emeriti faciunt collegium Marnixianum!

1 J. Puraye gaf in De Gulden Passer 45 (1967) een facsimile-uitgave van het Album Amicorum van Ortelius en ibid. 46 (1968) de vertaling van de teksten. Zie mijn noot 22. (Verder: Puraye.)
A. Gerlo, Onuitgegeven briefwisseling van Marnix van Sint Aldegonde, Brussel 1985, zie mijn noot 22 en Addendum. (Verder: Gerlo).
A.A. van Schelven, Marnix van Sint Aldegonde, Utrecht 1939. (Verder: Van Schelven).
Catalogus van het museum Boymans-van Beuningen, Rotterdam: Jacques de Gheyn II als tekenaar, 14 dec. 1985-10 febr 1986. De tekening van Marnix is nr. 31. Lees daar in n. 5...repostam...

2 In Griekse teksten in hoofdletters als deze ontbreekt de iota adscriptum. Men leze dus...ΤΩΙ ΘΕΩΙ...En spreke de Η (èta) uit als è.

3 Achteraf viel me op, dat op het blad beide groepen, ΜΑΡ en ΝΥΞ, met een boogje zijn verbonden. Ortelius of een latere eigenaar van het Album heeft dus dit spel van Marnix met zijn naam reeds gezien.

[p. 242]

‘schuilen bij’, ‘zijn in de hoede van’ viel geen voorbeeld te vinden. En vooral: de verleden tijd stoort.

Beter kans bood zich aan door de losstaande Η één plaats naar rechts te verschuiven en zo het woord ΗΜΑΡ = dag te lezen. De betekenis werd nu: ‘Bij God dag nacht’. ‘Bij’, ΠΑΡΑ cum dativo, in de zin van ‘in het bezit van’, ‘in de macht van’.

Bij Marnix zoekt men de oorsprong van een tekst of spreuk allicht in de bijbel, vooral in de psalmen. Eerst werd gezocht in ps. 139:12. Dan werd me als toch wel te prefereren ps. 74:16 aangewezen. In de Deux-Aes van 1565 wordt dit vers vertaald als ‘Dach ende Nacht is dyne’.⁴

Even eerder was de in het Hebreeuws geschreven tekst, die op het blad voorkomt, vriendelijk voor mij als ps. 39:13 geïdentificeerd en tevens getranscribeerd als basis voor een exegese van het begrip ‘vreemdeling - en - bijwoner’, inhoudende ‘de nederige erkenning gast van God te zijn en kort van dagen (1 Kron. 29, 15b)’.

Zo werd mij, ‘al doende’ en ‘als vanzelf’, óók ps. 74:16 in Hebreeuws schrift toegestuurd:

Met ook nu de transcriptie erbij: ‘Leka joom aph leka lájlā’ (d.i. van U dag en van U nacht).

Dit nu voerde rechtstreeks naar de ‘Commentaire’!

De catalogus van de veiling van Marnix' bibliotheek noemt onder de theologische boeken in octavo ‘Commentaire de Nicolas Iamboiela sur l'Epistre de Gentian Hervet. 67’ (d.i. 1567).⁵ Dit boekje bracht de daarin aangevallen Hervet, tamelijk laat, tot het schrijven van zijn op 24 sept. 1579 voltooide en in 1581 in Dowaai (Douay) gepubliceerde Briefve Response.⁶ Daarin zegt hij, navraag te hebben gedaan naar de identiteit van de auteur van deze ‘Commentaire’, wiens pseudoniem hij noteerde als Nicolas Jomlaiela.⁷ Onder de mensen die hij raadpleegde heeft hij naar zijn zeggen ‘en trouvé un qui asseure & en parle comme savant & le cognoissant, & dit que c'est ung qui en son nom se nomme de Sainct Aldegonde’. Blijkens een schimpscheut in de ‘Response’ heeft deze

4 In de ed. - 1571: ‘Dach ende Nacht is uwe’. In Marnix' psalmberijming van 1591 tekent hij in de marge aan: ‘Dijn is den dach, oock is de nacht dijne’ - deze eigen vertaling dateert mogelijk al van (ver) voor 1579, en is de letterlijke weergave van het Pagnino-Vatabliaanse Liber Psalmorum van 1556/7. Aldus Lenselink in zijn brief van 10 febr. j.l.

5 In de facsimile-editie die B. de Graaf te Nieuwkoop in 1964 uitgaf onder de titel The first known auction catalogue te vinden op p. C 1^vo.

6 J.G. Sterck, Bronnen en samenstelling van Marnix' Biënkorf...(= Kon. Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, reeks VI, nr. 69), Leuven 1952, 110 vv. Over de late reactie p. 120. (Verder: Sterck).

7 Tiemersma meent dat na de M in plaats van de L gemakkelijker een B wordt gesproken. Wellicht is hiermee niet in strijd het vermoeden dat de bediende, die de titels gedicteerd kreeg, door een hoorfout tot Iamboiela kwam. Wat Jomlaiela betreft deelt prof. dr M.J. Mulder te Badhoevedorp mee dat de transcriptie lájlā (ʹ geeft het accent aan) in de oude joodse traditie láj^elā was, een geval van šwa medium. G. Bergsträsser stelt in zijn Hebräische Grammatik, I, Leipzig 1918, paragr. 10^h ff., dat daar, waar men nu algemeen een šwa quiescens meent te kunnen lezen en dus geen stomme e in transcriptie noteert, er toch een geschreven zou moeten worden. (Vriendelijke mededeling dd. 15 maart 1986). Gezien het accent op de eerste lettergreep is Sterck's vermoeden dat in láj^elā een ‘spottende verdraaiing’ valt te beluisteren van Loyola aantrekkelijk (p. 111, n.23). Hervet noch Sterck hebben gezocht naar een tekst onder het pseudoniem, ibid.

[p. 243]

persoon tevens mededeling gedaan van Marnix' nederlaag bij Maaslandsluis, nov. 1573.⁸

Dat deze berichtgever gelijk had, is bewezen door J.G. Sterck, die de door Hervet nauwgezet geciteerde fragmenten uit de, tot nu toe bij mijn weten niet teruggevonden, ‘Commentaire’ vergeleek met de Byencorf. Hij constateerde in zó ruime mate overeenkomst, dat duidelijk werd dat de ‘Commentaire’ een prelude was op de Byencorf, en door dezelfde auteur was geschreven.

Sterck's inhoudelijk onderzoek wordt nu, als het ware van buitenaf, bevestigd door wat ik vond.

Naar mij voorkomt, is het pseudoniem Jomlaiela citaat naar ps. 74:16. Marnix heeft de beide Hebreeuwse substantieven in het Grieks overgezet en daarbij voor ‘dag’ niet hΗΜΕΡΑ gekozen, het woord dat de Septuagint hier heeft, maar ΗΜΑΡ. En wel, om door de combinatie ΗΜΑΡ-ΝϒΞ ps. 74:16 weer te geven niet alleen, maar ook: om, dit door de schrijfwijze met losstaande Η accentuerend, zo zijn naam te onthullen. Wie op de gedachte kwam het Grieks in het Hebreeuws over te zetten, zou Jomlaiela verkrijgen. Blijkbaar heeft Hervet, noch iemand anders, destijds bedacht om Jomlaiela in het Grieks te vertalen. Hervet stelt dat de naam uit twee Hebreeuwse woorden is samengesteld, ‘iour & nuict’, en zegt dat de auteur wil ‘conuertir le iour de l'Eglise Catholique en la tenebreuse nuict d'erreur et d'hérésie’. Deze sarcastische interpretatie tekent de polemicus; ze moet hem hebben verhinderd onbekommerd te gaan spelen met het pseudoniem en zo het Grieks te vinden.⁹ Al met al ligt in de Griekse spreuk een onthulling van de naam Marnix. Waarbij de sprong naar het Hebreeuws, als in een cryptogram, moeilijk te maken blijkt, en Jomlaiela verhuld blijft.

Dat Marnix Ortelius, stel dat deze (zie n. 3) op zijn aanwijzing het boogje tussen ΜΑΡ en ΝϒΞ gezet heeft, ook op die spròng heeft gewezen, lijkt onwaarschijnlijk. In elk geval staat er géén boogje tussen Η en ΜΑΡ.

De datum, waarop Marnix in Antwerpen ten huize van Ortelius de spreuk schreef, was 7 maart 1579.

8 Sterck 115, 121.

9 Daarbij zou overigens het woord hΗΜΕΡΑ als zich toch wel allereerst aanbiedend weer een hindernis gevormd hebben. Pas als men ΝϒΞ als ΝΙΧ leest zou men, naar voren werkend, op Marnix hebben kunnen komen. Met dan weer de hindernis van de lastige, ‘overbodige’ Η van ΗΜΑΡ.

[p. 244]

Omstreeks die tijd zijn zijn tegenstanders op weg om zijn andere pseudoniem - dat, waaronder hij de Byencorf schreef: Isaac Rabbotenu van Loven - te ontraadselen. In 1579 stelt Cornelis Loos uit Gouda in een in Luxemburg uitgekomen polemiek tegen Marnix nog, dat deze hooguit aantekeningen in de marge zou hebben geleverd bij de tekst van de eigenlijke auteur, ‘Rabatenus’.¹⁰ Maar in 1581 volgt, in een in Ingolstadt verschenen boek, de onthulling, door Johannes Nass, dat het Marnix zelf was die de Byencorf schreef.¹¹ Voor wat de Nederlanden betreft, daar moet het probleem in 1577 extra actueel geworden zijn doordat toen, vrijwel gelijktijdig, in een ons onbekende plaats èn in Dordrecht, twee van elkaar verschillende drukken op de markt kwamen.¹² En in mei 1581 schrijft een uit Gent naar Dowaai uitgeweken Rooms-Katholiek daar zijn ‘Anti-rabotenus’, waarvoor hij op 5 juli kerkelijke approbatie verkrijgt. Tot op heden is deze bestrijding van de Byencorf ongedrukt gebleven. En deze anonymus is tot op vandaag niet geïdentificeerd.¹³ De aan zijn geschrift voorafgaande ‘Zendbrief an Joncheer Philips de Marnix heere van Sint Aldegonde’ zinspeelt op wat tijdens zijn verblijf in Antwerpen in de Vasten van 1579 daar is voorgevallen. Hij stelt dat Marnix zijn naam moet kennen, maar dat hijzelf - om ons niet bekende redenen - die niet noemen kan. Tijdens zijn verblijf in Antwerpen in de Vasten van 1579, d.i. tussen Aswoensdag 4 maart en Pasen, 19 april, hadden, zo schrijft hij aan Marnix - die zich dat alles zeker zou herinneren - twee Protestante edelen uit diens omgeving gehoord dat hij ‘veel quaets vanden byencorf ghesegt hadde’ en dat aan Marnix gerapporteerd. Een paar dagen later kwamen ze naar hem toe. Ze vroegen ‘of hy wel wiste dat ghy (d.i. dus Marnix) den byencorf aduoeerdet (= avoueerdet, erkendet) voor uwe’. En ze brachten Marnix' invitatie over voor een debat over dat boek! De anonymus zegt dan verder dat hij aan Marnix de keus had gelaten van tijd en plaats, ‘tsy tot Plantinum ofte andere boecvercoopers daermen de boucken zouden moghen vinden’ die de debaters ter staving van hun stellingen dan bij de hand zouden hebben. Ter voorbereiding had onze anonymus al een exemplaar gekocht - zijn eigen Byencorf had hij thuis gelaten - en met advies van specialisten reeds

10 Apologia Cornelii Callidii Chrysopolitani, in orationem Philippi de Marnix, Luxemburg 1579 = Knuttel 421, zie Van Schelven 54, n. 2 en Sterck 28. Voor ‘Isaac Rabbotenu van Loven’ zie men de verklaring van Lenselink: Hij die lacht om de Magistri Nostri van Leuven, NTg 60 (1967) 19-22.

11 Sterck 28, 116.

12 Sterck 31

13 Sterck 34-44. De ‘Antirabotenus’ in de UB Gent heeft daar de signatuur hs. 166. Dr. A. Derolez deelt mij dd. 28 maart 1986 vriendelijk mee, dat bij zijn weten over dit handschrift sinds 1952 niets is gepubliceerd.

[p. 245]

een aantal passages bijeengezocht. Per slot van rekening was de zaak niet doorgegaan, wat de anonymus in zijn opinie had bevestigd ‘dat ghy nimmermeer en zecht tgonne dat ghy doen wilt / noch en doet tgonne dat ghy gheseit hebt’. Toen Marnix later, half mei 1580, in Gent kwam, was onze man gewaarschuwd dat hem arrestatie te wachten stond en was hij uitgeweken.¹⁴ Later haalde Jan David in het voorwoord van zijn De Christelijcken Bie-Corf, waarin ook hij zich tot Marnix wendde, deze gebeurtenissen van 1579 op. Hij heeft de anonymus gekend en hem gekarakteriseerd als ‘een goeden Heere van Gent, sonderlinghe ialours Catholijck’.¹⁵

In 1578 was Marnix driemaal in roerig Gent. Toen heeft de anonymus gelegenheid genoeg gehad om hem van enige, waarschijnlijk niet al te grote afstand, te observeren. In Antwerpen gekomen, protesteerde hij daar wel zó duidelijk en luid tegen de Byencorf dat men vermoedt, dat hij wilde dat Marnix ervan zou horen - waarschijnlijk had hij in Gent al niet gezwegen. Die twee edelen van hun kant begingen wel geen indiscretie, toen ze zeiden dat Marnix het vaderschap van de Byencorf toegaf. Daarom, en om die invitatie tot een debat, vermoed ik dat Marnix, na in Gent vanwege die lastige stad zo'n debat niet te hebben voorgesteld, nu, in Antwerpen, die uitnodiging deed overbrengen omdat hij overtuigd was geraakt dat ‘men’ in Vlaanderen nu wel wist, en horen zou, dat hij de auteur van de Byencorf was en dat verdere geheimhouding geen zin had.

In die stemming, zo stel ik me voor, heeft Marnix op 7 maart bij Ortelius zijn Griekse spreuk geschreven. Met de gedachte: zullen mijn tegenstanders me nu óók zien als Jomlaiela? Een uitdaging per spreuk dus!

Die spreuk speelde geen enkele voor ons aanwijsbare rol toen Hervet, zoals we zagen, van een berichtgever in zomer 1579 vernam dat achter Jomlaiela, de auteur van de ‘Commentaire’, Marnix, schuil ging. Heeft deze persoon dat geconcludeerd uit de lectuur van ‘Commentaire’ en Byencorf beide, en zo Sterck's conclusie reeds toen getrokken?¹⁶ En was deze man ‘qui parle comme le cognoissant et dit que...’ (wat persoonlijk contact doet

14 Sterck 40 v. Marnix, die overigens gaarne debatteerde, zie twee voorbeelden bij Van Schelven 228-231, waarvan één een ontmoeting in 1579 te Brugge met de prediker broer Cornelis betreft, zal bij nader inzien dit twistgesprek niet opportuun hebben geacht vanwege het risico daarin bijvoorbeeld voor de tolerantiepolitiek van de Prins. Impulsief handelen komt meer bij hem voor.

15 Sterck 41, 43.

16 Sterck 119 v.

[p. 246]

vermoeden) de anonymus van de Antirabotenus?¹⁷ Sterck wijst dat af op mij niet overtuigende gronden.¹⁸ De anonymus èn Hervet spreken beide over Marnix' nederlaag bij Maaslandsluis.¹⁹ Het is te hopen dat men spoedig van deze anonymus op zijn beurt te weten komt hoe ‘en son nom il se nomme’!

Onder al deze bedrijven kroop in de boekwinkel van Ortelius Jomlaiela met succes weg achter zijn Η ΜΑΡ ΝϒΞ, waar niemand, hoe uitdagend duidelijk hij het ook schreef, hem zocht. Een fraai spel!

Dat Marnix de spreuk - of, zo men wil, tekst - meer heeft gebruikt, is me niet gebleken. Wellicht dateert dit spel al van zijn schooljaren, jaren waarin men immers zijn ‘handtekening’ beproeft en met zijn naam experimenteert. Hier zou dat dan zijn gebeurd, ‘o zoete bluf’, in 't eerste Grieks. Dan zou hij in 1567 in de ‘Commentaire’ het Grieks in het Hebreeuws hebben vertaald.

Tot de (in dat geval dus primaire) Griekse vorm kwam hij in 1579 op het albumblad wellicht (terug) mee door de spreuk die de stad Antwerpen later aanbracht op de penning ter ere van haar burger Ortelius. Daar zag men allerlei symbolen van kennis en wetenschap en van de ‘σοφία τοῦ ϰοσμοῦ τούτου’, de ‘wijsheid van deze wereld’ (en van deze kosmos?). Met daarbij de spreuk ‘ΜΩΡΙΑ ΠΑΡΑ ΤΩ ΘΕΩ’, dat is: ‘de wijsheyt deses werelds is dwaesheyt bi God’ (1 Cor. 3:19, naar de Deux-Aes).²⁰

In de omgeving van de geo- en kosmograaf Ortelius moet, denk ik, Marnix' spreuk, bij wat ze aan allegorie moge inhouden, mee ervan getuigen dat hij daar speciaal werd herinnerd aan wat ps. 74:16 zegt van God, nl. dat van Hem de dag en van Hem ook de nacht is; en dat de heerschappij van de Schepper gaat over de gehele aarde, ja over de hele kosmos. Immers, het vers luidt verder: ‘Ghy maket dat beyde de Sonne ende Sterren haren gewissen loop hebben’ (Deux-Aes 1565, 1571).²¹

Zon en sterren zien we ook op het albumblad op de tekening van het schip dat koerst op de vaste Noordstar of Poolster van het Evangelie, om elders de haven van de rust te vinden.²²

Adres van de auteur:

2661 JJ Bergschenhoek, febr./april 1986

Hendrik Chabotlaan 45

17 Sterck 115.

18 Sterck meent dat Hervet zijn inlichtingen over Marnix als Jomlaiela ‘waarschijnlijk’ kreeg van een om den gelove naar Dowaai gevluchte Vlaming en stelt dat dit ‘in elk geval niet de auteur van ons Gents hs.’ was. ‘Want deze was in mei 1580 in Gent.’ (125. Zijn cursivering). Hervet informeerde blijkens de Response bij ‘plusieurs de ces pays bas’ (115). Daar blijkt niet dat dezen zich als vluchtelingen in Dowaai bevonden. Hervet voltooide zijn Response op 24 sept. 1579 (117). Sterck halverwege tegemoet komend wil ik aannemen dat hij in Dowaai zijn inlichtingen kreeg, met welke stad hij blijkbaar relaties had, daar de Response er, in 1581, werd gedrukt. Maar ik acht goed mogelijk dat de anonymus reeds in 1579 bij tijden in Dowaai kwam. Men vlucht immers liefst naar een plaats die men al kent. Stel, dat de anonymus inderdaad die éne man is, die zei Marnix te kennen en zeker te zijn van zijn zaak (‘savant’, 115). Hij zal dan, vernemend wat de ‘Commentaire’ inhield, over de Byencorf hebben gesproken en, als dit gesprek na het gebeuren in Antwerpen viel, een ‘habemus confitentem’ - hij, Marnix, heeft het zelf gezegd - moeilijk hebben ingehouden. Waarom heeft Hervet dan niet ook de Byencorf genoemd? Sterck noemt dit bezwaar (120) en denkt dat hij dit voor zijn Franse publiek niet van nut heeft geacht. Mogelijk lijkt ook, dat Hervet, die in de titel van zowel ‘Commentaire’ als Byencorf wordt genoemd, het antwoord op het eerste geschrift als zijn privilege heeft beschouwd en heeft vermoed of gehoord dat de anonymus erover dacht een antwoord op de Byencorf te schrijven. Dan zou ‘jalousie de métier’ van de kant van Hervet mee kunnen hebben bewerkt dat het handschrift van de anonymus niet is gedrukt. De man was, behalve goed Rooms-Katholiek, óók fel anti-Frans (37) - een extra reden voor hem om tegen Marnix, ‘de promotor van Anjou’ (Van Schelven 145), te zijn. Was Hervet anti-Vlaams en ook daarom tegen de uitgave gekant? Waarom is de anonymus zo vaag, als hij spreekt over tegenwerking in eigen kring, van mensen ‘die nochtans anderssins moghelic tweerck nyet versmaden en zullen’? Bracht de status van vluchteling dit mee? (36, 40). En duidt hij met de suggestie dat wie hem tegenwerken zijn werk zullen weten te waarderen op Hervet? Sterck acht de anonymus als polemist hoger dan Hervet (38).

19 Sterck 37 (1537 is drukfout voor 1573), 121.

20 Biographie Nationale XVI (1901) 325. De spreuk zou door Lipsius zijn gekozen. Maar deze zal hebben geweten dat de bijbeltekst Ortelius dierbaar was. De overeenkomst in vorm met Marnix' spreuk is duidelijk. ΠΑΡΑ ΤΩ ΘΕΩ betekent bij Ortelius ‘in het oog van God’, bij Marnix m.i. dus, in aansluiting op ps. 74:16, ‘in de macht van’. Zie nog Puraye (n. 22).

21 Van Schelven 2 v. oppert dat Marnix op 1 mei, de dag van Philippus de Apostel, geboren is. De datum ligt in elk geval tussen 8 maart en 20 juli. Met geboden aarzeling vraag ik, in verband met de spreuk: zou 21 maart, dag-en-nachtevening, ook kunnen?

22 Puraye verklaarde ‘hêmar-nux’ ook reeds als ‘jeu de mots sur Marnix’. Men leze: ‘êmar’. Bij Gerlo wordt Η ΜΑΡ als ΗΜΑΡ afgedrukt.
De Griekse spreuk vertaalt Puraye met ‘Près de Dieu la nuit est un jour’, een interpretatie los van ps. 74:16, waarheen dan ook niet verwezen wordt.
Het distichon VELA DATO ATQUE ALIBI REQUIEM TIBI QUAERE REPOSTAM / CERTA EVANGELIJ QUO CYNOSURA VOCAT wordt als volgt weergegeven: ‘Présente les voiles au vent et cherche-toi ailleurs le repos qui t'attend; les certitudes de l'Evangile (mijn cursivering) sont là où t'appelle l'Ourse’. (Cynosura is het sterrenbeeld De kleine Beer, waarvan de Poolster deel uitmaakt). In bovenstaand vers verbinde men echter ‘certa Cynosura Evangelij’, d.i. het vast gesternte, wil men: de vaste Poolster van het Evangelie, waar Evangelij ‘genitivus explicativus’ is. J.J. van Toorenenbergen legde in Oud-Holland 1893, 149 vv. uit: het schip is op weg naar het einddoel, ‘waarheen de Noordstar van den Christen, het Evangelie, hem den weg wijst.’ Op Marnix' blad voor Janus Douza, zoals bijvoorbeeld gereproduceerd op p. 45 van L. Strengholt's reeks radiolezingen, Marnix en zijn tijd, Apeldoorn 1984, leest men ‘Coelica Evangelij quo cynosura vocat’ en ziet men dan ook in het ‘blok’ van de vier sterren van De kleine Beer de bijbel. (Gerlo nr. 125 noemt deze variant in de voorstelling niet). Het vers van Marnix' zoon Jacob ‘Sur la devise Repos ailleurs’ geeft als ongetwijfeld in de familie gangbare verklaring: ‘Ma nasselle affoiblie est presque oppressée...Toutefois suis certain, ayant Christ pour Neptune, / De passer tous tourmants, sans danger d'infortune. Ne craindray doncq les Rocs, ny des Syrtes l'horreur,.../ Cherchant Repos ailleurs qu'en ce terrestre monde, / Ou ny du vent suptil sois poussé, ny de l'onde. / Car mon Pilote est Dieu, et sa loy est mon Nordt, / Vers ou tout droict tendant, viens au celeste port.’ (Van Schelven 195, n. 2; mijn interpunctie)
Bron van REQUIEM TIBI REPOSTAM (zie boven): de voor U weggelegde, bewaarde, beloofde rust, is uiteraard Hebr. 4: 8-10, vooral vs. 9: ‘So blijft dan een ruste den volcke Gods’ (Deux-Aes). In zijn blad voor Emanuel van Meteren, verlatiniseerd tot Demetrius (wiens anagram ‘Eenmael met vrede’ van dezelfde overtuiging blijk geeft) spreekt Marnix van de ‘eeuwige door het woord van het Evangelie beloofde rust’, zie H.C. Rogge's tekst in Oud-Holland 1897, 170 v. en Gerlo nr. 124. Marnix' distichon, daar en bij Van Schelven 198, n., onvertaald gebleven, de wapenspreuk van het geslacht Marnix: ‘Succinctos vero, geminum inter sidus, amoris / Et fidei, lumbos lactea zona manet’, betekent: Hen, die zich de lendenen met de waarheid hebben omgord (Eph. 6:14), wacht tussen het tweelinggesternte van liefde en geloof (1 Cor. 13:13 - de daar óók genoemde ‘hoop’ spréékt hier) de Melkweg, d.i. de eeuwige heerlijkheid. Bij Cicero in zijn Somnium Scipionis 3.5 en 3.8 is de Melkweg de verblijfplaats van de zielen der grote Romeinen. Opmerkelijk, althans bij Marnix, deze aan de klassieken ontleende benaming voor de hemel.
De Latijnse opdracht van 124 geef ik hier verkort weer: ‘Voor Van Meteren heeft in de tijd (nl. 1576) dat de Nederlanden (“Belgium”), door stormvlagen van oorlogen en van boze tijden nog steeds geteisterd (“iactatum”) en met de tirannie en het bijgeloof der half-Moren onder Willem van Oranje fel strijdend, de door het woord van het Evangelie beloofde eeuwige rust met ontwijfelbaar geloof van Jehovah verwachtten, Philips van Marnix (dit blad) getekend.’ Merkwaardig, hoe Marnix het besef van Repos Ailleurs, dat zeker zijn persoonlijk devies is, getuige Gerlo 125-127 en vooral de tekening van De Gheyn, zie noot 1, hier aan de Nederlanden toeschrijft. Blijkens de ‘stormvlagen van oorlogen en van boze tijden’ (‘tempestates’, waarmee op politieke woelingen wordt geduid) denkt Marnix hier aan een schip - dat hij hier overigens niet tekende - en wel ‘het schip van staat’ of ‘het schip van 't land’ (‘iactari tempestate in undis’ wordt gebruikt voor het ‘slingeren’ van een schip). Aan anderen, na te gaan waar in Marnix' leven de overgang van collectief naar persoonlijk devies valt te plaatsen!
Bij Gerlo 129 (blad voor Van Vlierden) wordt van de zes letters die een afkorting zijn van ps. 121:2 niet gerept (Zie Addendum). In de tekst van 130 (blad voor Van Weerden) leze men σεσῳσμένοι, en liet Marnix οἶς προητοίμασεν ὁ θεὸς weg. In 127 (blad voor Ortelius) moet staan ‘anno...suae peregrinationis XXXIX’, niet XXIX.
Naar ik hoop, zal deze noot in de toekomst haar nut hebben voor kunsthistorici en Neerlandici.

[p. 247]

Addendum: een afkorting bij Marnix

Op de vraag - we waren nu toch eenmaal bezig - naar de verblijfplaats van een fichier op Alba Amicorum waarvan we hadden vernomen, zond men op de afdeling Handschriften van de KB, daarvoor naar Leiden verwijzend, ons tevens een xerox van het zich in Den Haag bevindend albumblad van Marnix voor Daniel van Vlierden. Weer kreeg ik de Hebreeuwse tekst daarvan geïdentificeerd: ditmaal was het ps. 62:10. Onder deze tekst heeft Marnix een zestal Hebreeuwse letters toegevoegd. Boven elke letter staat een streepje rechtop. Prof. dr M.J. Mulder, wie ook hiervoor (zie ook noot 7) dank toekomt, deelde ons mee, dat deze streepjes duiden op een afkorting, en dat deze zes letters, , van rechts naar links gelezen, de beginletters zijn van de Hebreeuwse woorden van ps. 121:2 (zie G. Dalman, Aramäisch-Neuhebräisches Handwörterbuch zu Targum, Talmud und Midrasch², Frankfurt a.M., 1922).

Deze tekst, die in de Deux-Aes luidt: ‘Mijn hulpe koemt van den Heere, die Hemel ende Aerde ghemaeckt heeft’, dient m.i. in samenhang met ps. 62:10 te worden gelezen. Na de val van Antwerpen in 1585 werd verguizing door de massa en terzijdeschuiving door de Staten Marnix' deel. In deze situatie, die eerst na 1590 voor een begin van rehabilitatie plaats maakte, moet hij troost geput hebben uit de woorden van ps. 62:10: ‘Daer en teghen de menschen zijn doch niets / Groote lieden feylen oock / sy wegen weyniger dan niets / so vele harer is’ (Deux-Aes, 1579) - in Marnix' eigen prozavertaling van 1591: ‘Maer voirwaer / des gemeynen mans kinderen sijn [enckel] ydelheyt [oock] des [degelicken] mans kinderen sijn [niet dan] leugen / so dat sy souden te samen alle oprijsen [sijnde] in een weegschale [opgewogen] tegen de ydelheyt’. En dat in combinatie met de woorden van ps. 121:2 zoals boven geciteerd.

Op het albumblad voor Ronald de Weerd, te Leiden, komt óók ps. 62:10 voor, maar - zo verneem ik daar - niet de lettercombinatie van ps. 121:2. Dit blad is van 1593, dat van Daniel van Vlierden van 1595. Wanneer ik, zoals ik deed bij de spreuk op het blad

2 In Griekse teksten in hoofdletters als deze ontbreekt de iota adscriptum. Men leze dus...ΤΩΙ ΘΕΩΙ...En spreke de Η (èta) uit als è.

[p. 248]

voor Ortelius, mag pogen de teksten van ook deze bladen in Marnix' leven te ‘plaatsen’ en dit verschil tussen 1593 en 1595 te verklaren, denk ik voor 1593 aan de inschakeling vanwege de Oranjes in zaken die Anna van Saksen betroffen en het huwelijk van Louise Juliana met de keurvorst van de Pals - het blad, Gerlo 129, is te Dillenburg geschreven -; en voor 1595 aan de opdracht vanwege de Staten om de vertaling van de bijbel op zich te nemen. In 1593 was er nog de pure verbittering om de nog voortdurende verguizing vanwege volk en Staten, in 1595 de meer serene stemming van wie terugziet op wat voorbij is en weet, wat hem op de been heeft gehouden. Men zie Van Schelven's biografie pp. 202-210 erop na.

15 maart 1986.