Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 101

[p. 204]

N. van der Blom - G.C. Zieleman
De rechter en de rijke, de rechter en zijn amicus

N.a.v. Refereyn IX, 39 en 41-44 uit de bundel van Jan van Stijevoort A^o 1524

Met belangstelling las ik onlangs het artikel van dr G.C. Zieleman over bovenaangeduid refrein in Studies voor Damsteegt¹. Het bevat een reconstructie van de tekst, zoals deze diplomatisch werd uitgegeven door Lyna en Van Eeghem in 1930², en brengt de verklaring ervan op menig punt verder. Mogelijk hebben bijgaande notities betreffende twee plaatsen in de derde strofe enig nut.

1. Het corrupte ‘verblyt’ in vs. 39 emendeert Zieleman terecht in ‘verbyt’, wel vraag ik mij af, of de vertaling van dit ‘verbyt’ met ‘stort in het verderf’ (271) wel juist is. Ik denk aan ‘Helpt nu u zelf, zo helpt u God’³ met de regels:

Helpt den Herder die voor u strijdt,
of helpt den Wolf die u verbijt, (41/2)

Ik veronderstel, dat de auteur van het refrein hier het latijnse ‘homo homini lupus’ in gedachten had. Hij vernederlandst die spreekwijze trouwens in vs. 31, waarmee de strofe begint: ‘Wy leven als honden...’. Nadat dit beeld direct daarop naar de achtergrond is geweken in de schildering van waar dit toe leidt, keert het in 39 terug: ‘Deen dander verbyt...’. ‘Verbyt’ in 39 zou ik als top van een climax: liegen, verjagen, verbannen, willen weergeven met ‘verslinden’. Cf. in het door De Vooys in TNTL 21 (1902), 79 gepubliceerde refrein: ‘dmeeste die verslindt dminste’.

2. In Zielemans reconstructie luiden de vss. 41-44:

Die een budel snydt siet, hij woert gecastyt siet,
mer heeft hi gelt, hi gaet quyt siet, die repetici.
Non potest dici: is sunt amici;
nauwe doetmen justici over een mortbrandere.

1 G.C. Zieleman, ‘My dunckt tis al mal een mal andere’, in: Studies voor Damsteegt. Publikaties Vakgroep Ned. Taal- en Letterkunde, Leiden 1981, 267-277, met op p.273v de gereconstrueerde tekst van Refereyn IX uit de bundel van Jan van Stijevoort A^o 1524.

2 Jan van Stijevoorts Refereinenbundel Anno MDXXIV naar het Berlijnsche handschrift integraal en diplomatisch uitgegeven door Dr. Frederik Lyna en Dr. Willem van Eeghem, 2 dln, Antwerpen, (1930).

3 Zie: Nederlandse strijdzangen uit de 16de en de eerste helft der 17de eeuw. Ingeleid en van aantekeningen voorzien door Dr. W.J.C. Buitendijk, Zwolle, 1954, p. 66-67.

[p. 205]

Terwijl ik met de reconstructie meega, denk ik, dat de betekenis van ‘repetici’ niet ‘rechtsvervolging’ is (272), maar ‘terugvordering’, nl. van het gestolene; terwijl ik ‘is sunt amici’ niet verklaar met ‘die (twee, nl. de rechter en de rijke) zijn vriendjes’ (272) - dit zou in het Latijn eerder ‘ii sunt amici’ zijn⁴ - en me afvraag of ‘is’ als nog weer een afschrijffout moet worden opgevat, en wel voor ‘si’ (eventueel ‘sin’) = indien (maar indien). Waarmee de interpretatie van de vss. 41-44 zich ook wijzigt.

Ik zou willen voorstellen zó te lezen: Een zakkenroller wordt gekastijd, gegeseld; maar is de dief iemand met geld, dan ontloopt hij (zelfs) de terugvordering van wat hij stal. Het mag niet gezegd worden⁵: als zij amici, vriendjes, zijn - de conditionele zin loopt parallel met ‘heeft hi gelt’ -, komt het ternauwernood tot berechting van iemand die opzettelijke brandstichting pleegde.

Ik hoor hier (zo) weer een climax: een rijke verdachte behoeft wat hij stal niet eens terug te betalen, maar een amicus van de rechter, een ‘vriendje’ (inderdaad: peioratief), moet wel iets heel ergs plegen, wil hij veroordeeld worden. Is de rijke bijvoorbeeld een koopman, de amicus moeten we zoeken onder de gestudeerden: het is een jurist, een medicus of een theoloog. En wel vanwege het Latijn.

Deze onderscheiding wordt m.i. aanbevolen, doordat de vss. 41-44 dan uiteenvallen in twee ‘tweeregelige eenheden’, kenmerk, zoals Zieleman vanuit stilistisch oogpunt opmerkt (272), van de structuur van de strofen. Bij zijn verklaring gaat het over de arme sloeber (41) en de rijke dief (42-44), die resp. één en drie regels krijgen toebedeeld.

Bovendien wordt het gebruik van het Latijn in 43 zo duidelijker. Zielemans verklaring is geestiger, als hij stelt, dat de auteur ironiseert: het volgende mag niet gezegd worden, daarom zeg ik het in het Latijn (en wel in een voor ieder verstaanbaar Latijn, wat de aardigheid pas compleet maakt, vdB): die twee zijn vriendjes. Mijn opvatting, meen ik, valt anderzijds goed in te passen in de middeleeuwse critiek op de drie gestudeerde standen, die haar leden bevoordelen en beschermen. Ze staan dan hier tegenover, wil men: naast, de al even corrupte rijke burgers.

4 Indestege (Een keur uit Jan van Stijevoorts Refereynenbundel A^o 1524, met een inleiding en aanteekeningen door Ir. Luc Indestege, Antwerpen, (1934)) las ‘is’ als het Nederlands ‘is’: Die repetici ( = het referein) is: sunt amici, van welk opvatting Zieleman zich via zijn ander inzicht in ‘repetici’ losmaakt, vergetend ‘is’ in de pluralis te zetten.

5 Non potest dici: de vertaling ‘het mag niet gezegd worden’ (Indestege, Zieleman) lijkt me goed mogelijk. Ik opper dat misschien óók zou kunnen: ‘wat (helemaal) on-zeglijk is’; wat een etymologische verklarende weergave zou kunnen zijn van het latijnse nefas est, ‘het is een zonde’ - fas hangt samen met fari, ‘zeggen’. Ook heb ik nog gedacht aan de mogelijkheid van corruptie in non, dat wellicht ne (in de zin van ‘waarachtig’) is geweest: ‘waarachtig, men kan zeggen...’. Zijn er parallelplaatsen?

[p. 206]

Vorenstaande notities van Van der Blom dragen bij tot een beter verstaan van de derde strofe in het onderhavige refrein, al behoeven deze enige aanvulling.

1. Het verschil tussen mijn verklaring van verbiten, ‘in het verderf storten’ en die van mijn opponent, ‘verslinden’, lijkt mij niet zo zeer essentieel, als wel een verschil in optiek. Intrigerender is de kwestie van de ‘bron’ voor het beeld ‘deen dander verbyt’. Ik denk daarvoor aan Gal. 5, 15: Quod si invicem mordetis, et comeditis: videte ne ab invicem consumamini, in de vertaling van Johan Scutken (einde 14de eeuw): Ende ist dat ghi onderlinghe bitet ende etet, siet, dat ghi van malcanderen niet verteert en werdet⁶. Niet alleen ligt aan deze episteltekst eveneens de vergelijking met (wolfs)honden die elkaar te lijf gaan, ten grondslag, maar ook is er een opvallende overeenkomst in woordgebruik: deen dander verbyten is de letterlijke vertaling van invicem mordere. Daarom geef ik de voorkeur aan deze bijbelse reminiscentie boven het homo homini lupus, al behoeft het een het ander nog niet uit te sluiten.

2. Van der Bloms suggestie voor is sunt amici te lezen si(n) sunt amici lijkt mij wegens de aangevoerde syntactische en stilistische argumenten heel acceptabel, al verzuimt hij deze emendering vanuit de tekstgeschiedenis van het refrein te verklaren. De corruptering van het lat. si(n) in ndl. is (eventueel via de tussenfase van ndl. si, conj. van sijn) valt eenvoudig te beredeneren. In mijn artikel heb ik aannemelijk trachten te maken, dat een kopiist door een onjuiste interpretatie van ‘repitici’ tot verplaatsing van die repetici en non potest dici kwam. Uitgaande van Van der Bloms emendatie verkreeg een kopiist voor vs. 43: ‘die repetici si sunt amici’; het is bijna vanzelfsprekend, dat onmiddellijk of later dit ‘si’ werd tot ‘is’ bij de afschrijving om de zin te verkrijgen, die hij meende dat bedoeld was: het is het oude liedje: zij zijn vriendjes. Daarmee sluit de beredenering van de tekstcorruptie en mag aangenomen worden dat de oorspronkelijke versie deed lezen: si sunt amici.

De climax die Van der Blom vervolgens terecht in de vss. 41-44 onderkent, is echter intenser van aard dan hij vermoedt. Het lijkt mij, dat door de emendatie van ‘is’ in ‘si’ en de daarmee gepaard gaande syntactische wijziging tussen vs. 43 en 44 mortbrander in zijn

6 Zie: Het Nieuwe Testament van de Moderne Devotie, uitg. door C.C. de Bruin, Leiden 1979 (CSSN, series maior II, II), 243. Deen den ander verbiten treffen wij in een vergelijkbare context aan bij Jan van Boendale, Der leken spieghel (1330), waar de auteur schrijft, dat in Vlaanderen ‘die grote heren van dien steden deen den andren zo beneden, om dat elc vordeel ende bate trecken woude in sinen gate, datsi deen den andren verbeten end also te niete sleten, dat si al worden niet’ (gec. naar MNW VIII, verbiten 3, 1495).

[p. 207]

oorspronkelijke betekenis wordt hersteld. Een ‘echte’ mortbrander toch wordt in het middeleeuwse recht gelijk gesteld met een moordenaar en derhalve rekende men mortbrant, de heimelijke en veelal nachtelijke brandstichting met het opzet de benijde of tegenstander te doen omkomen, samen met moord, doodslag en kindermoord tot de zwaarste misdrijven, de ‘Tötungsdelikte’⁷. In deze context wint een andere veronderstelling van Van der Blom aan waarschijnlijkheid. In n. 5 oppert hij, dat non potest dici wellicht moet worden verstaan in de zin van nefas est, ‘wat (helemaal) on-zeglijk is’, dan wel corrupt voor ne, potest dici. Ik acht het niet onmogelijk, eerder waarschijnlijk, dat beide valenties mede in non potest dici begrepen zijn. De climax zou ik dan als volgt willen parafraseren: een ríjke wordt rechterlijk niet gedwongen tot terugbetaling van ‘het gestolene’; ja - het mág niet gezegd worden -: als men een vríendje van de rechter is, wordt zelfs de ergste misdadiger nauwelijks gestraft.

Ten slotte meent Van der Blom, dat het gebruik van het Latijn en in het bijzonder van de term amicus erop duiden, dat hier sprake is van academici en leest hij er kritiek op de drie gestudeerde standen in. Helaas weidt hij daarover in verband met de gehele tekst niet verder uit. Ik betwijfel of deze interpretatie juist is, daar van standenkritiek in het refrein - voor zover ik zie - geen sprake is: het refrein oefent algemene maatschappijkritiek. Ik lees in vs. 43/44 niet meer dan kritiek op de partijdigheid bij de rechters in hun vonnissen. Dit verwijt kan evenwel niet openlijk geuit worden (zo heeft/hebben ook de afschrijver(s) het begrepen en bij alle corruptie acht ik deze gedachte juist bewaard) en daarom gebruikte de auteur Latijn.

Een omissie mijnerzijds - de correctie van ‘is’, waarin ik aanvankelijk een dittografie van ‘ii’ door het volgende ‘sunt’, zoal geen onjuiste pluralis, zag - heeft geleid tot een juister begrip van de tekst op deze plaats.

Adressen van de auteurs:

Hendrik Chabotlaan 45,

2661 JJ Bergschenhoek.

Rondedans 160,

2907 AH Capelle aan den IJssel.

7 Zie bijv.: Strafjustiz in alter Zeit (herausg. von Ch. Hinckeldey), Rothenburg o.d.T. 1980, 106-107.