Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 97
(1981)– [tijdschrift] Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 112]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
G.R.W. Dibbets
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 113]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
(‘hol. i[d est] tijdinghe. Nuntium’) en mied-wijs (‘hol. Novarum rerum nunciis abundans’), die beide in het Dictionarium van 1574 ontbreken, in verband brengen met de Twe-spraack, waar op p. 109 wordt opgemerkt: ‘alzó ghelóóf ick dat onze ouders...ghenaamt hebben: enen tyng-heer, Mie-wys’.
De aandacht in het bovenstaande bleef beperkt tot de verhouding tussen de Twe-spraack en het Etymologicum, terwijl in Michels' ‘als vraag gestelde mededeling’ uit 1954 sprake is van Spiegels trivium. Aan de invloed die van de overige werken van het Amsterdamse trivium in het Etymologicum waarneembaar is, wil ik in het volgende kort aandacht besteden. Dat eventuele ontlening reeds spoedig na het verschijnen van de triviumboekjes moet hebben plaatsgehad, moge blijken uit het feit dat alleen van die woorden die ik hieronder van het teken - heb voorzien, de beide wetenschappelijke termen uit de Amsterdamse werkjes nog niet te vinden zijn in de uitgave die in 1588 van Kiliaans Dictionarium verscheen.
Van de vier boekjes die als trivium van de Amsterdamse rederijkerskamer In liefd bloeyende verschenen, bevatten het Kort begrip des redenkavelings (1585) en de Rederijck-kunst (1587) aan het einde een lijst met technische termen op het terrein van de dialectica en de rhetorica: ‘Kunstwóórden des Redenkavelings, zó wy die verduitscht hebben’, resp. ‘Rederijxe Kunst-woorden verduytscht’. De Nederlandse technische termen waren uit puristische overwegingen in de genoemde teksten gebruikt ter vertaling van de (in de wetenschappelijke wereld bekender) Latijnse en Griekse, die voor de duidelijkheid in de marge van de teksten waren genoteerd. Dit laatste vinden we ook in het Ruygh-bewerp vande redenkaveling (1585), dat echter geen glossarium bevat. De terminologie van het Ruygh-bewerp vinden we voor een groot deel terug in het (glossarium van het) Kort begrip: 103 termen, tegenover 69 die daar ontbreken; van laatstvermelde 69 komen er 3 voor in het glossarium bij de Rederijck-kunst. Wat deze groep van 69 termen betreft kunnen we het volgende opmerken: 13 ervan vinden we in Kiliaan 1574 terug onder hetzelf- | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 114]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
de, soms in spelling wat afwijkende, lemma mét het Latijnse equivalent dat ook in het Ruygh-bewerp voorkomt; invloed van het Ruygh-bewerp op latere edities van Kiliaans woordenboek is hier dus uitgesloten. In 15 gevallen treffen we in Kiliaan 1574 wél de Nederlandse term aan, maar niet het Latijnse equivalent uit het Ruygh-bewerp. Vergelijken we deze 15 termen met Kiliaan 1599, dan blijkt er in 4 gevallen van invloed uit het Ruygh-bewerp op Kiliaan 1599 sprake te kunnen zijn:
De resterende 41 Nederlandse termen troffen we in Kiliaan 1574 niet aan. Hiervan is een negental wel in Kiliaan 1599 te vinden, maar zonder het Latijnse equivalent uit het Ruygh-bewerp. In een drietal gevallen is invloed niet uit te sluiten:
Tegenover het feit dat in het glossarium van het Kort begrip een aantal woorden is opgenomen dat in de tekst van het werk niet geglosseerd is, staat dat een aantal wél geglosseerde woorden uit de tekst niet in de woordenlijst is ondergebracht. Met uitzondering van officium - ambt en opinio - reden (beide p. 15) zijn het alle woorden die thuishoren bij de 69 uit het Ruygh-bewerp. Van het genoemde tweetal komt ampt - (o.a.) officium reeds in Kiliaan 1574 voor; | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 115]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
het lemma reden vinden we in Kiliaan 1574 en 1599, maar hier noch onder rede of redene wordt opinio als vertaling gegeven. Ook onder de Nederlandse termen uit het glossarium van het Kort begrip is er een aantal dat reeds mét gelijk Latijns equivalent in Kiliaan 1574 staat, terwijl in andere gevallen de Nederlandse term niet in 1574 wordt aangetroffen, wél in 1599, maar zonder het Latijnse equivalent uit Kort begrip. Vergelijking tussen (het glossarium van) het Kort begrip met de beide woordenboeken van Kiliaan laat zien dat er ook nu weer van mogelijke beïnvloeding sprake zou kunnen zijn. Zo is er een aantal Nederlandse termen die reeds in Kiliaan 1574 gevonden worden, maar zonder het Latijnse woord uit het Kort begrip, en die in 1599 die Latijnse term wél blijken te bezitten:
Van een iets grotere groep woorden uit het Kort begrip, waarvan de Nederlandse term in Kiliaan 1574 niet voorkomt, vinden we in Kiliaan 1599 zowel die Nederlandse term als de Latijnse weergave ervan uit Kort begrip; hiertoe behoren ook de woorden necessaria - nóódlyck en causalis - óórzakelyke die ik hierboven reeds in het Ruygh-bewerp signaleerde en hier verder buiten beschouwing laat:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 116]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Wat eynd - finis (Kort begrip 17; p. 8 en glossarium hebben end) en vinding - inventio betreft moet er nog op worden gewezen dat de Nederlandse termen eynd en vinding in Kiliaan 1574 niet worden vermeld. We vinden ze wel in Kiliaan 1599 als lemma, waarbij dan een Nederlands woord uit Kiliaan 1574 als synoniem wordt gegeven:
Zelfs vinden we een maal een dialectaanduiding in Kiliaan 1599: ‘holl.’, wat ontlening door Kiliaan aan het Kort begrip nog aannemelijker maakt, bij een woord dat in Kiliaan 1574 ontbreekt:
Ook in het glossarium bij de Rederijck-kunst (1587) zijn verschillende in de tekst geglosseerde woorden niet opgenomen. Van veruit de meeste vinden we zowel de Nederlandse als de Latijnse term uit de Rederijck-kunst reeds in Kiliaan 1574, en later ook in Kiliaan 1599. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 117]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De resterende woorden van deze groep blijken Kiliaan 1599 niet te hebben beïnvloed. Het glossarium blijkt 216 Latijnse lemma's te bevatten, én een zevental ‘kopjes’, waarin we ook een vreemdtalige technische term vinden met een Nederlandse vertaling. Bij vergelijking van de Nederlandse technische term uit glossarium en tekst blijken er verschillen te bestaan, zoals: glossarium: ontroering - tekst: ontroernis, glossarium: beleding - tekst: t'Geschick. Deze verschillen hebben we bij ons onderzoek betrokken. Vergelijking van de 216 lemma's met Kiliaan 1574 laat zien dat we, uitgaande van de Nederlandse term, in 28 gevallen de Nederlandse term mét het Latijnse equivalent dat de Rederijck-kunst bevat, in Kiliaan 1574 terugvinden; 11 maal treffen we in Kiliaan 1574 wél de Nederlandse term aan, maar niet daarbij de Latijnse uit de Rederijck-kunst. In geen van deze elf gevallen is Kiliaan 1599 aangevuld met de term uit de Rederijck-kunst. Afgezien van enkele woorden die we hierboven al hebben aangeduid als mogelijk door Kiliaan 1599 ontleend aan het Ruygh-bewerp en/of het Kort begrip, treffen we in Kiliaan 1599 de volgende woorden aan die mogelijk aan de Rederijck-kunst zijn ontleend:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 118]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Hierboven heb ik reeds opgemerkt dat de Nederlandse technische term in het glossarium soms afwijkt van die binnen de tekst. Van die termen uit de tekst komt een viertal niet voor in Kiliaan 1574, wel in Kiliaan 1599, mét de Latijnse term uit de Rederijck-kunst:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 119]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Dat de Twe-spraack van invloed geweest is op Kiliaans Etymologicum uit 1599 was reeds aangetoond. Bovenstaande gegevens, resultaat van een vergelijking tussen Kiliaan 1574 en 1599, en de drie overige werkjes van het trivium van de Amsterdamse rederijkerskamer de Eglentier, laten zien dat ook deze als bron voor Kiliaans werk uit 1599 zullen hebben gediend. Dat voor sommige, algemene, woorden als werck, noodigh etc. de bewijskracht voor ontlening aan het Amsterdamse trivium geringer is dan voor woorden als schiftinghe, wonder-reden, ghe-wysde, be-neenen etc. blijft hierbij buiten beschouwing. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
LiteratuuropgaveWat de Amsterdamse triviumteksten betreft: hiervoor is gebruik gemaakt van Caron 1962.
Adres van de auteur: Vinkenlaan 3 6581 CJ Malden |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||