Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 91

[p. 1]

Nog enige oude bewijsplaatsen uit Kiliaans kanttekeningen

Als vervolg op mijn artikel in Ts. XC, 1974, pp. 183-189 bespreek ik hier een tweede reeks woorden die Kiliaan als kanttekeningen bijgeschreven heeft in een exemplaar van zijn Etymologicum Teutonicae linguae. Voor de meeste van de hier volgende, voor Kiliaan nieuwe, woorden vinden we in deze kanttekeningen een oudere bewijsplaats dan in het W.N.T.; andere zijn volgens de etymologische woordenboeken van Franck-Van Wijk en J. de Vries pas ‘na Kiliaan’ in gebruik gekomen. We wijzen er nog op dat Kiliaans kanttekeningen gedateerd moeten worden tussen het verschijnen van zijn Etymologicum in 1599 en zijn dood, op paasdag 1607.

briefpapier

Kiliaan: brief-papier. sax. sic. i. schrijf-papier. Charta epistolaris, augusta.

Voor briefpapier, in Van Dale nu nog als een germanisme beschouwd, geeft het W.N.T. i.v. brief (deel II, 1902) slechts twee voorbeelden, nl. uit G. Kuyper (1861) en uit Ten Brink (1885). Kiliaan beschouwde het blijkbaar ook niet als een gewoon woord, aangezien hij het sax. sic. noemt en erbij verwijst naar schrijfpapier. Zijn vermoedelijke bron voor deze kanttekening was de Nomenclator Latinosaxonicus van N. Chytraeus, waaruit heel wat van Kiliaans sax.-woorden komen (cf. Ts. LXXXVII, 1971, pp. 21-24) en waarin we lezen: Charta epistolaris, augusta, Plin. linde breff papyr (uitg. Hamburg, 1594, kol. 161).

dispuut

Kiliaan: Dispute, disputatie. Contestatio, disceptatio, disputatio. (uit de kanttekeningen achteraan bij de lijst van bastaardwoorden).

[p. 2]

In het W.N.T. komt de oudste bewijsplaats voor dispuut uit de Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap gevestigd te Utrecht (1617); het onuitgegeven materiaal van het W.N.T. vermeldt echter een oudere plaats uit Duyck, van 1596. De vorm disputatie stond reeds in Kiliaans Etymologicum en heeft in het W.N.T. trouwens ook een oudere bewijsplaats uit 1592 (Groot Placaatboek).

familiariteit

Kiliaan: familiariteyt. Consuetudo, familiaritas. (uit de kanttekeningen achteraan bij de lijst van bastaardwoorden).

De oudste bewijsplaats voor familiariteit in het W.N.T. komt uit Heerman (1642). Weliswaar wordt het adjectief familiaar reeds vroeger aangetroffen, nl. bij Van Vaernewijck (1566-68), maar familiariteit is een nieuwe, rechtstreekse ontlening van het Franse familiarité. Zeer waarschijnlijk was Kiliaans bron het Dictionnaire Francoislatin (1564) van J. Thierry, waarin we lezen: Familiarité, Consuetudo. Familiarité qu'on a les uns auec les autres, Familiaritas. Een nog oudere bewijsplaats voor familiariteyt vinden we in het Dictionarium Tetraglotton (1562), waarin eveneens Franse invloed waarschijnlijk is.

horizon

Kiliaan: Horison. Horizon, finitor, terminator. (uit de kanttekeningen achteraan bij de lijst van bastaardwoorden).

Franck-Van Wijk en J. de Vries schrijven dat het woord horizon in het Nederlands ‘sedert de 17. eeuw’ gebruikelijk is. Toch komt de oudste bewijsplaats ervoor in het W.N.T. uit O.-I. en W.-I. Voyagien (1598) en in het onuitgegeven materiaal uit Der Mallen Reden-kavel (1596).

rantsoen (portie)

Kiliaan: ransoen, rantsoen. vet. holl. fris. Diurnum, cibarium diurnum: sportula.

Volgens Franck-Van Wijk kwam rantsoen met de ‘bet. “portie” nog niet bij Kil.’ voor; toch dateert de oudste bewijsplaats ervoor in het

[p. 3]

W.N.T. uit 1598 (O.-I. en W.-I. Voyagien). Eigenaardig genoeg noemt Kiliaan deze nieuwe betekenis ‘verouderd’ (vet.) en ook holl. fris.; hieruit kunnen we wel opmaken dat hij ze in zijn persoonlijk spraakgebruik niet kende. Een mogelijke bron ervoor is het Dictionaire ou Promptuaire Flameng-Francoys van de Fries E.E.L. Mellema, waarin we lezen: Rantsoen, Rençon, m. (uitg. Antwerpen, 1589); al is de overeenkomst hiermee op zichzelf niet overtuigend, toch kan ze steun vinden in het feit dat ik verscheidene andere woorden die Kiliaan in 1599 holl. fris. noemt, in deze eerste uitgave van Mellema's woordenboek heb gevonden.

reddeloos

Kiliaan: redde-loos. Qui iuuari aut liberari non potest.

Volgens het Supplement op Franck-Van Wijk kwam reddeloos nog ‘niet bij Kil.’ voor. Toch vinden we er in het W.N.T. reeds een bewijsplaats voor uit O.-I. en W.-I. Voyagien (1598).

regendag

Kiliaan: reghen-dagh. Dies pluuialis.

In het W.N.T. komt de oudste bewijsplaats voor regendag uit S. Hoefnagel (1624).

ruggemerg

Kiliaan: rug-march. Medulla dorsi.

De oudste bewijsplaats voor ruggemerg in het W.N.T. komt uit J. van Beverwijck (1642).

sabel (znw. wapen)

Kiliaan: Sabel. Gladius Turcicus, ensis falcatus, harpe: acinaces, gladius Persicus. (uit de kanttekeningen achteraan bij de lijst van bastaardwoorden; in het woordenboek zelf heeft Kiliaan geschreven: sabel, opnemen uit Appendix)

Volgens Franck-Van Wijk kwam sabel in deze betekenis ‘nog niet bij Kil.’ voor, maar J. de Vries schrijft dat het ‘sedert 1595’ gebruike-

[p. 4]

lijk is. Waarop hij hiervoor steunt, is niet duidelijk; het kan komen door een verkeerde datering van de oudste bewijsplaats ervoor in het W.N.T., uit O.-I. en W.-I. Voyagien, waarvan dit gedeelte echter van 1602 dateert.

smuk (znw.)

Kiliaan: smucke. sax. i. blancketsel. Fucus. sax. schmucke.

De oudste bewijsplaats voor het substantief smuk in het W.N.T. komt uit Hooft (ca. 1635); volgens Franck-Van Wijk komt dit woord ‘nog niet bij Kil.’ voor. De vermelding sax. in Kiliaans kanttekeningen kan doen denken aan de Nomenclator van Chytraeus; hierin vinden we echter alleen: Inauris, Plin. Ohren gesmucke (Hamburg, 1594, kol. 232), wat ons geen bewijs voor ontlening kan geven.

spatten

Kiliaan: spatten. holl. i. spuyten. Tubo iaculari.

Volgens het W.N.T. is spatten ‘waarschijnlijk een betrekkelijk jong woord’; de oudste bewijsplaats ervoor komt uit Handv. v. Amst. (1624). Voor de samenstelling bespatten vinden we in het M.W.B. echter reeds een bewijsplaats uit de Haagsche Bijbel (1360), een Vlaamse tekst met een verhollandste spelling. Volgens Franck-Van Wijk staat spatten ‘niet bij Kil.’; J. de Vries noemt het woord verwant met spuiten, waarnaar ook Kiliaan verwijst. Dat deze het ‘Holl.’ noemt, wijst erop dat het geen Brabants woord was; dit kan ook de reden zijn waarom het pas laat in de geschreven taal gevonden wordt.

tegenpruttelen

Kiliaan: teghen-protelen. Oppedere, obloquj.

Voor dit woord, in de vorm tegenpreutelen, komt de oudste bewijsplaats in het W.N.T. uit A. van Zuylen van Nieuvelt (1603). Het enkelvoudige pruttelen wordt volgens het M.W.B. reeds in de 15de eeuw aangetroffen.

[p. 5]

traagzaam

Kiliaan: traegh-saem. Lentus.

Het woord traagzaam, dat volgens Van Dale tot de ‘literaire taal’ behoort, heeft als oudste bewijsplaats in het W.N.T. een tekst uit 1621 van P. Hondius (uit Vlissingen).

trawant

Kiliaan: Trawant. i. trouwant. (in het Etymologicum stond reeds: Trouwant. Satelles...sax. drauant.)

Volgens Franck-Van Wijk komt trawant ‘nog niet bij Kil.’ voor en volgens J. de Vries ‘eerst na Kiliaen’. Het M.W.B. vermeldt truwant, trouwant enkel met de betekenis van bedelaar, landloper; voor trawant, dienaar van een vorst vinden we in het W.N.T. toch reeds een bewijsplaats uit 1596.

Vermoedelijk is Kiliaans bron voor sax. drauant de Nomenclator van Chytraeus, die schrijft: Satelles, stipator, Cicer. ein Drauante (Hamburg, 1594, kol. 118).

trek (in het aangezicht)

Kiliaan: treck des aen-sichts. Filum, lineamentum faciei: physionomia vel tractus faciei. gal. traict.

Deze betekenis van trek staat nog niet in het M.W.B. en de oudste bewijsplaats ervoor in het W.N.T. komt uit Huygens (1633). Het is mogelijk dat Kiliaans kanttekening onder invloed staat van het Dictionnaire van Thierry: Le traict du visage, Ductus oris, Lineamentum; hierop kan de toevoeging gal. traict wel wijzen.

verzadigen

Kiliaan: ver-saedighen. Satiare. ger. ersettigen.

Het M.W.B. vermeldt enkel de vormen versaden en (later-mnl.) sadigen; in het nog niet uitgegeven materiaal van het W.N.T. komt de oudste bewijsplaats voor versadighen uit Lansbergen (1604). Bij Franck-Van Wijk vinden we over deze vorm: ‘nog niet bij Kil.’

[p. 6]

De verwijzing van Kiliaan naar ger. ersettigen kan komen van Maaler, die in zijn Teutsch Spraach (1561) schrijft: Ersettigen, Erfüllen. Farcire, Satietatem afferre, Satiare, Exatiare. De vorm verzadigen kan echter niet door dit Duitse voorbeeld verklaard worden, zodat Kiliaan hem blijkbaar zelf gekend zal hebben.

walrus

Kiliaan: wal-russche. Monstrum marinum cuius dentes eminentes eboris siue dentium elephantini dentis loco sunt.

Volgens Franck-Van Wijk kwam het woord walrus ‘nog niet bij Kil.’ voor en volgens J. de Vries is het ‘eerst nnl.’. In het onuitgegeven materiaal van het W.N.T. komt de oudste bewijsplaats echter uit De Veer (1594).

wolkbreuk

Kiliaan: wolcken-brocke. Cataracta. ger. wulckenbruch: sax. wolckenbruck.

In het materiaal voor het W.N.T. vinden we als oudste vindplaats voor wolkbreuk een tekst van Van Musschenbroek (1736). Kiliaan had voor dit woord blijkbaar een Hoogduitse en een Saksische bron: waarschijnlijk is de eerste Maaler, die schrijft: Wulckenbruch (der) Nubes allisa, Nimbus, Cataracta; bij Chytraeus heb ik wolckenbruck echter niet kunnen vinden.

zelfstandigheid

Kiliaan: self-standichheyd. vet. Substantia.

Volgens Franck-Van Wijk kwam zelfstandig ‘nog niet bij Kil.’ voor; toch vinden we in het materiaal van het W.N.T. verscheidene bewijsplaatsen voor zelfstandig(heid) uit de Twe-spraeck (1584/85). Vermoedelijk noemt Kiliaan selfstandichheyd (eigenaardig genoeg) vet. (verouderd) alleen maar omdat hij het in zijn persoonlijk taalgebruik niet kende. Het is mogelijk dat de Twe-spraeck, die hij zeker gebruikt heeft (cf. Ts. XC, 1974, p. 185), zijn bron voor dit woord was.

[p. 7]

zwoegen

Kiliaan: swoeghen. holl. i. hijghen. het swoeghen der borst. Asthma.

Volgens Franck-Van Wijk komt het woord zwoegen ‘niet bij Kil.’ voor, maar was het ‘reeds mnl. blijkens mnl. ghesoech (ghesouch; gh) o., “het hijgen, geraas” en de samenstelling be-swoeghen, “flauw vallen”’; J. de Vries schrijft: ‘in het mnl. alleen ghesoech, ghesouch’. In het materiaal van het W.N.T. komt de oudste bewijsplaats voor zwoegen uit de Nomenclator (1567) van H. Junius, die schrijft: Difficultas spirandi...B. Benautheyt van adem, oft borsts swoeghen...Asthma...B. Kich...(uitg. 1583, p. 299). Het is mogelijk dat deze plaats uit de Nomenclator de bron voor Kiliaans kanttekening was.

Leuven, november 1974

F. Claes S.J.