Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 90

[p. 161]

Vale Milies
De structuur van Hadewijch's bundel ‘Strofische Gedichten’

Over getalscompositie als kenmerk van middeleeuwse dichtkunst verschenen in de laatste decennia buiten ons taalgebied verschillende belangwekkende artikelen en studies¹⁾. Tot nu toe kwam van de middelnéderlandse literatuur wat dat betreft alleen de Beatrijs als ‘uniek voorbeeld’ ter sprake²⁾. Het vermoeden dat dit unieke bij nader onderzoek moeilijk te handhaven zou zijn, lag voor de hand. Intensieve contrôle achteraf na een ingeving bij de lectuur van het werk van Hadewijch bracht ten aanzien van haar bundel Strofische Gedichten de bevestiging van dat vermoeden niettemin als een ware verrassing. Vooral, omdat zonder meer duidelijk is dat wanneer een

1) Zie o.a.: U. Grossmann, Studien zur Zahlensymbolik des Frühmittelalters, Zeitschrift für katholische Theologie 76 (1954), 19-54; F. Tschirch, Schlüsselzahlen. Studien sur geistigen Durchdringung der Form in der deutschen Dichtung des Mittelalters, in: Beiträge zur deutschen und nordischen Literatur. Festgabe für Leopold Magon zum 70. Geburtstag 3 april 1957, Berlin, 1958, 30-53. (Ook in: F. Tschirch, Spiegelungen. Untersuchungen vom Grenzrain zwischen Germanistik und Theologie, Berlin, 1966, 188-211); J. Rathofer, Der Heiland. Theologischer Sinn als tektonische Form. Vorbereitung und Grundlegung der Interpretation, Niederdeutsche Studien Band 9, Köln/Graz, 1962; V. Schupp, Septenar und Bauform. Studien zur ‘Auslegung des Vaterunsers’, zu ‘De VII Sigillis’ und zum ‘Palästinalied’ Walthers von der Vogelweide, Philologische Studien und Quellen Helft 22, Berlin, 1964; M.Th. Sünger, Studien zur Struktur der Wiener und Millstädter Genesis, Kärntner Museumschriften 36, Klagenfurt, 1964; W. Betz, Zur Zahlensymbolik im Aufbau des Annoliedes, in: Mediaeval German Studies presented to Frederick Norman on the occasion of his retirement, London, 1965, 39-65; M. Huby, La structure numérique et sa valeur symbolique dans la poésie religieuse allemande du moyen âge, Etudes Germaniques 22 (1967), 243-247; W. Haubrichs, Ordo als Form. Strukturstudien zur Zahlenkomposition bei Otfrid von Weissenburg und in karolingischer Literatur, Hermaea Germanistische Forschungen Neue Folge Band 27, Tübingen, 1969; B. Taeger, Zahlensymbolik bei Hraban, bei Hincmar - und im ‘Heliand’? Studien zur Zahlensymbolik im Frühmittelalter, München, 1970

2) Beatrijs, ed. G. Kazemier, Klassiek Letterkundig Pantheon, Zutphen, z.j., [1971] 31-36.

[p. 162]

bepaalde getalscompositie correlatie vertoont met het thema van de desbetreffende gedichten, de onthulling daarvan dubbele winst oplevert: niet alleen voor het structuuronderzoek van wat zich als een literaire eenheid aanbiedt, maar ook voor de interpretatie.

Aan verschillende van de Strofische Gedichten zijn indringende studies gewijd³⁾; het bestek van de bundel als geheel is tot nu toe echter nog maar nauwelijks in de discussies betrokken⁴⁾. De interpretaties bleven mede daardoor onvolledig en controversieel. Zolang de eenheid van het aan Hadewijch toegeschreven werk disputabel bleef, kwam men aan de structuren niet toe, hoewel toch mogelijk aanwijsbare structuren ook iets zouden kunnen zeggen over die eenheid. Dat de algemeen als geraffineerd knap ervaren Strofische Gedichten - knap elk voor zich - ook als geheel tot op zekere hoogte bewuste ordening zouden verraden, kon niet bij voorbaat voor onmogelijk of zelfs onwaarschijnlijk worden gehouden. Dat wij daarmee als het ware de moedersleutel gereikt zouden krijgen uit Hadewijch's eigen hand, kan alleen maar tot het meest nauwgezette onderzoek stimuleren.

Het uitgangspunt was voor ons daarbij dat in Hadewijch's 13e Visioen, onder de 29 heiligen in de hemel die de volmaakte liefde beoefen(d)en, Maria aan de spits staat, zij van die 29 de ‘ouerste’ is, die bovendien van zich zelf expressis verbis getuigt dat zij het getal van de 29 vol maakt⁵⁾, en dat in haar Strofische Gedichten het enige

3) J. van Mierlo, De poëzie van Hadewijch, Verslagen en Mededelingen der Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde (1931), 285-439; Dezelfde in zijn ‘algemeene’ en ‘byzondere beschouwingen’ voorafgaande aan elk gedicht, in: Hadewijch, Strophische Gedichten, I. Tekst en commentaar, Leuvense Studiën en Tekstuitgaven, Antwerpen - Brussel - Gent - Leuven, 1942; H. van Cranenburgh, Hadewijchs twaalfde visioen en negende strofische gedicht. Een proeve van tekstverklaring, Ons Geestelijk Erf 35 (1961), 361-384; N. de Paepe, Grondige studie van een middelnederlandse auteur. Hadewijch Strofische Gedichten, Gent - Leuven, 1972², 45-90 (resp. over Lied 16 en Lied 2); Dez., Hadewijchs zeventiende Strofische Gedicht. Tekst, omzetting en proeve van verklaring, in: Hulde-album Prof. Dr. J.F. Vanderheyden, Leuven, 1970, 33-49.

4) In een recent artikel over Autor und Hörer in den Strofischen Gedichten Hadewijchs, in Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur 102 (1973), 20-37, spreekt H. Schottmann van ‘eine offensichtlich planvoll angelegte Sammlung’ (23).

5) Hadewijch, Visioenen, ed. J. van Mierlo, I. Tekst en commentaar, Leuvense Studiën en Tekstuitgaven, Leuven, 1924, 152.

[p. 163]

Maria-lied, het enige ook waarin Maria wordt genoemd, in alle bekende handschriften het 29e is. Een mògelijke aanwijzing dus van de dichteres zelf.

Over het 29e Lied is zeer verschillend geoordeeld. A.C. Bouman sprak in een artikel van 1922 reeds over ‘das religiöse Kernlied der gesamten Strofischen Gedichten’⁶⁾. Van Mierlo, in zijn Inleiding van 1942, geeft als eerste indruk dat het wat van de gewone themata afwijkt, maar stemt later geheel met Bouman overeen: het 29e Lied is ‘geen erratisch zwerfblok’ temidden van de andere gedichten, het moet zelfs ‘den sleutel aangeven van de ware opvatting der Minne die in deze liederen gehuldigd wordt’⁷⁾. Vierkant daartegenover staat niet alleen de door Van Mierlo bestreden visie van Marie van der Zeyde, in haar dissertatie van 1934, dat n.l. Maria (ook) hier geen centrale figuur is, doch slechts een voorbeeld, ‘de prima inter pares onder de mystici’⁸⁾, doch eveneens die van De Paepe in zijn voor het recente onderzoek toonaangevende studie over de Strofische Gedichten, van 1967: ‘alleen toevalligerwijze wordt Maria in het lied betrokken’, niet als Moeder Gods, maar als een subjectieve projectie van de eigen beleving⁹⁾.

Hebben Bouman en Van Mierlo intuïtief in de roos geschoten? Bovengenoemde, door hen niet opgemerkte concordantie zou in die richting kunnen wijzen. Enige steun voor deze gedachte vinden wij gemakkelijk in het notoire feit dat het eerste en het laatste gedicht van de bundel in elke strofe een gedeeltelijk in het latijn gesteld refrein, resp. een in het latijn gestelde slotregel hebben. De enkele latijnse woorden in de andere gedichten buiten beschouwing gelaten, zou ook dat op een bepaalde structuur kunnen wijzen. Brengen wij voorts in

6) A.C. Bouman, Die litterarische Stellung der Dichterin Hadewijch, Neophilologus 8 (1922), 276.

7) Hadewijch, Strophische Gedichten, ed. J. van Mierlo, II. Inleiding, Leuvense Studiën en Tekstuitgaven, Antwerpen - Brussel - Gent - Leuven, 1942, 16 en 117.

8) M.H. van der Zeyde, Hadewijch. Een studie over de mens en de schrijfster, Groningen - Den Haag - Batavia, 1934, 26. Vgl. J. van Mierlo, Over Hadewijch naar aanleiding van een dissertatie, Verslagen en Mededelingen der Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde (1934), 141-183.

9) N. de Paepe, Hadewijch. Strofische Gedichten. Een studie van de minne in het kader der 12e en 13e eeuwse mystiek en profane minnelyriek, Gent, 1967, 218 (217-221).

[p. 164]

rekening dat na lang niét verstaan of misverstaan van de latijnse verzen van het laatste lied de oorsprong daarvan in 1943 werd gevonden in een op dit punt letterlijk gevolgde Mariasequens¹⁰⁾, dan is de brug gelegd en rijzen er twee vragen. Vooreerst: zou soms ook het latijnse refrein uit het eerste lied, waarvan Van Mierlo de oorsprong niet heeft kunnen vinden¹¹⁾, en waarvan ook Jean-Baptiste Porion in 1954 nog getuigt dat men het niet heeft kunnen thuisbrengen, noch bij de goliards, noch bij de troubadours, noch bij de trouvères¹²⁾, in deze richting gezocht moeten worden? En voorts: is het misschien zo, dat het getal 29 in de reeks van 45 strofische gedichten een bepaalde, vooralsnog verborgen rol vervult?

Legitiem is de laatste vraag al bij voorbaat. Voor de mystici immers was getallensymboliek in de ruimste zin van bijzonder belang¹³⁾. Een symbolische waarde van het getal 29 wordt echter, zo ver ik heb kunnen nagaan, in geen der desbetreffende studies¹⁴⁾ vermeld. Blijft dan de vraag, of dit getal, dat in de ongebonden vorm van de Visioenen nog eenmaal terugkeert - n.l. in de Lijst der Volmaakten¹⁵⁾ - in de gebonden vorm van de Strofische Gedichten op welke wijze dan ook een praegnante en min of meer doorzichtige functie heeft gekregen.

We denken dan uiteraard allereerst aan een middenpositie in de reeks. En indien niet in de reeks, als geheel, dan in een reeks. Het laatste kan alleen in aanmerking komen, als we de kreeftengang gaan, van 45 terug over 29 naar x, dat is 13. Het getalsmatig met een bepaalde voorstelling in het 13e Visioen concorderende 29e Lied blijkt dan te figureren in het centrum van een reeks van 33 gedichten, nà

10) J. van Mierlo, Hadewijchiana. De Latijnse verzen van het 45^ste der Strophische Gedichten, Ons Geestelijk Erf 17 (1943), 179-184.

11) Strophische Gedichten I, ed. J. van Mierlo. 3.

12) Hadewijch d'Anvers, Poèmes des béguines traduits par J.B. P(orion), Paris, 1954, 62.

13) V.F. Hopper, Medieval Number Symbolism. Its sources, meaning and influence on thought and expression, New York, 1969, 107.

14) Vgl. behalve het in n. 13 genoemde werk: G. Quarnström, Poetry and Numbers. On the structural use of symbolic numbers, Lund, 1966; C. Butler, Number Symbolism, London, 1970.

15) Visioenen I, ed. J. van Mierlo, 189.

[p. 165]

een reeks van 12 gedichten. Dat geeft de speurder moed: hij is mogelijk op de goede weg. Immers, een tweedeling die rijker zou zijn aan symboliek lijkt hier moeilijk te vinden. Voor de middeleeuwer was het getal 33 door de levensjaren van Christus geheiligd overeenkomstig een hecht gewortelde traditie¹⁶⁾. En niet minder sacraal was het getal 12¹⁷⁾.

Voor beide getallen zouden we dan echter wèl een nadere aanwijzing willen ontvangen uit de gedichten zelf. Want 12 als symbolisch getal is veelduidig en ook 33 als het getal van Christus vraagt in het verband van de Strofische Gedichten nog wel enige verklaring, daar Christus nergens met name wordt genoemd, en slechts hier en daar rechtstreeks aangeduid¹⁸⁾.

Gaan we nu na, wàar dit laatste het geval is, dan vinden wij voor wat de tweede reeks betreft - de Liederen 13 tot en met 45 - deze aanduidingen in het eerste, middelste en laatste lied.

In Lied 13 wordt op de kruisdood van Christus gedoeld:

Nu merket ghi alle vroede
Hoe der minnen cracht es groet
Si hevet die gheweldeghe roede
Over al dat God gheboet
Si brachte hem selven ter doet
Vore minne en es gheen hoede¹⁹⁾

In Lied 29, het Maria-lied, wordt de zoon van Maria achtereenvolgens aangeduid als de volmaakte ‘minnare onser minnen’ (r. 15), de verpersoonlijkte minne zelve, in de schoot van Maria (r. 36) en ‘van anebeghinne’ in de schoot van de Vader (r. 42), nogmaals in de schoot van Maria, als ‘God ende man ende jonghelijnc’ (r. 78) en tenslotte als geschenk van de Vader (r. 96v).

In de (voor)laatste strofe van Lied 45 verschijnt in een lang voor corrupt gehouden regel²⁰⁾ aan de levenseinder de Verlosser:

16) E.R. Curtius, Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter, Bern und München, 1969⁷, 495; G. Quaruström, a.w., 33.

17) V.F. Hopper, a.w., 103, 127vv.

18) Vgl. M.H. Van der Zeyde, a.w., 24v.

19) Alle citaten uit de Strofische Gedichten naar de ed. J. van Mierlo, 1942, doch zonder interpunctie.

20) M H. van der Zeyde, a.w., 25; J. van Mierlo, De poëzie van Hadewijch, 432.

[p. 166]

r. 33

Ay benic in vrome ocht in scade

 

Si al minne bi uwen rade

 

U slaghe sijn mi ghenoech ghenade

 

Redemptori

Andere directe verwijzingen naar de Verlosser zijn er in deze onderstelde reeks niet²¹⁾. Al met al een indicatie dat het 29e Lied een bewust gekozen plaats zou kunnen hebben in de bundel. Het heeft dus zin, het onderzoek voort te zetten.

Als tegenargument dient dan gesteld te worden, dat allusies op de naam van Christus ook in de onderstelde reeks van de liederen 1 tot en met 12 niet ontbreken. We vinden ze in de nummers 8 en 9, en 12, en misschien ook in 2. Ze blijken dan echter alle antecipaties op min of meer gelijkluidende plaatsen in Lied 29.

In Lied 2 wordt de minne aangeduid met een mogelijk eucharistische metafoor:

Minne es dat levende broet

hoe ook²²⁾, een heenwijziging naar Lied 29:

Nu comt ten groten etenne allegader
Die brulocht es ghereet
Die de minne vindet gheciert in brulochtcleet

De prachtige kernregels in Lied 8:

Die minne woent so diepe ins vader scoet
Die dienst sal wesen herde groet
Daer minne hare werc sal openbaren

met de weerklank in Lied 9:

Die hoghe materie daeraf wardt minne
Van yersten gheboren

wijzen eveneens naar Lied 29:

Die vader van anebeghinne
Hadde sinen sone die minne
Verborghen in sinen scoet

21) Wel indirecte. Vgl. Strophische Gedichten II, ed. J. van Mierlo, 118vv. En N. de Paepe, Hadewijch. Strofische Gedichten, 258 v.

22) N. de Paepe, Grondige studie, 78.

[p. 167]

De allusie in Lied 12 tenslotte keert gelijkluidend terug in Lied 29: resp.

Die minnare es der minnen

Die minnare onser minnen

Het is bovendien niet de enige heenwijzing in dit slotlied van de onderstelde eerste reeks naar het kernlied van de onderstelde tweede reeks:

tconduut daer minne haer minne al scincket

zou dan zijn verklaring vinden in Lied 29:

Dus heeftse dat conduut gheleit
Dat elker oetmoedegher herten es ghereit

en

So sal u comen dat conduut dat liep
Mariën sonder mate

Het tegenargument blijkt dus niet sterk. Of het nog enige kracht behoudt, zal ervan afhangen of het ons mogelijk is, aan het getal 12 een symbolische betekenis te geven die ons als het ware door de dichteres zelf wordt geboden. Deze betekenis nu dringt zich als van zelf op aan wie het werk van Hadewijch ook buiten haar gedichten kent. De twaalf uren van de opgang in minne vormen het thema van haar 20e Brief: ‘Die nature daer gherechte Minne ute comt die hevet .xij. uren die de Minne berueren ute hare selven ende bringense weder in haer selven...’²³⁾. In het 12e Visióen is het bruidskleed van Hadewijch met twaalf deugden getooid²⁴⁾. Het getal 12 heeft dus met het wezen van minne te maken, en het bevreemdt dan ook niet dat het 12e Lied van de Strofische Gedichten met zijn volmaakte vorm van 7 × 10 verzen en zijn prae-danteske slot een hooglied in de bundel is²⁵⁾.

23) Hadewijch, Brieven, ed. J. van Mierlo, I. Tekst en commentaar, Leuvense Studiën en Tekstuitgaven, Antwerpen - Brussel - Gent - Leuven, 1947, 170.

24) Visioenen I, ed. J. van Mierlo, 128vv.

25) Opzettelijk buiten beschouwing gelaten is, dat het getal 12 voor Hadewijch ook een sacrale waarde kan hebben gehad op grond van een overlevering volgens welke Maria 12 jaar oud was toen zij de boodschap van de engel ontving: Honorius Augustodunensis, Sacramentarium IV, P.L. Migne 172, 741C: ‘Maria duodecim annorum fuerit quando Christum peperit’ (geciteerd door M.Th. Sünger, a.w., 86). Walther von der Vogelweide zou deze traditie in zijn Marienleich hebben gevolgd: J.A. Huisman, Neue Wege zur dichterischen und musikalischen Technik Walthers von der Vogelweide. Mit einem Exkurs über die symmetrische Zahlenkomposition im Mittelalter, Studia Litteraria Rheno-Traiectina I, Utrecht, 1950, 60. Bij Maerlant vinden wij een andere voorstelling: Die Clausule van der Bible, 423vv.

[p. 168]

Gezien deze bevindingen kunnen wij concluderen dat de mogelijkheid niet uitgesloten behoeft te worden geacht dat wij ons op de goede weg bevinden bij ons zoeken naar een verborgen structuur in de Strofische Gedichten. Zekerheid dienaangaande hebben wij echter nog niet.

Belangrijk kan nu worden het verschijnsel dat getallensymboliek het verzen-, c.q. ook het strofental van een dichtwerk kan bepalen²⁶⁾.

Een onderzoek in die richting wordt enerzijds bemoeilijkt, anderzijds ook gestimuleerd door enkele verspreid voorkomende onregelmatigheden en codicologische verschillen.

Wat de oneffenheden betreft: in Lied 25 heeft de laatste strofe 8 in plaats van 10 regels; in Lied 43 eveneens de laatste strofe 3 in plaats van 7 regels. In het laatste geval wil Van Mierlo deze bij de tornada trekken²⁷⁾, wat mij in strijd lijkt met de lengte van de tornada t.o.v. de liedstrofe en bovendien een verbreking van het rim estramp ten gevolge heeft. Deze kleine afwijkingen in de uiterst gevarieerde en toch bijna volmaakt beheerste strofenbouw hebben vreemd genoeg nooit de aandacht gekregen die zij verdienen. Hier moet toch haast wel een zekere opzet achter schuil gaan. Het zou in elk geval op verzentelling kùnnen wijzen.

De codicologische verschillen maken de zaak ingewikkelder. In de (in proza gestelde) handschriften A en B is de nummering van de gedichten gedeeltelijk anders dan in handschrift C en het recent ontdekte handschrift D. De copiïst die hs. A heeft geschreven (of een voorganger) heeft Lied 8 eerst overgeslagen en later ingevoegd als Lied 20. Dat de copiïst van hs. C het omgekeerde gedaan zou hebben, is immers niet wel denkbaar. Hs. B is op dit punt gelijk aan hs. A en dus hebben A en B in de door ons nog steeds onderstelde reeksen

26) E.R. Curtius, a.w., 495, 498.

27) Strophische Gedichten I, ed. J. van Mierlo, 271.

[p. 169]

van 12 en 33 gedichten niet geheel dezelfde liederen als C en D. Bovendien zijn er nog twee verschillen van andere aard. Lied 7 heeft in A en B één regel meer dan in C en D, en Lied 23 een gehele strofe minder. Dit zou in beide gevallen kunnen wijzen op een vergissing van dezelfde aard: bij Lied 7 door de copiïst van C (of een voorganger), bij Lied 23 door de copiïst van A (of een voorganger). Het vermoeden echter dat in dit opzicht A en B een oorspronkelijker tekst geven dan C en D, niet alleen in Lied 7, maar ook in Lied 23, heeft niet minder grond. In Lied 7 n.l. komt het laatste vers van de tornada (met rijmschema aaab), dat in C en D ontbreekt, overeen met het laatste vers van de voorgaande liedstrofe. Bovendien heeft Lied 6 dezelfde bouw, hetzelfde rijmschema en hetzelfde aantal regels. En wat Lied 23 betreft wees reeds Van Mierlo er op dat de bewuste (10e) strofe in C wel eens niet oorspronkelijk zou kunnen zijn, aangezien in de eerste twee verzen de dubbelrijmen ontbreken²⁸⁾.

Het lijkt dus wenselijk, voor verder onderzoek uit te gaan van een tekst waarin de plaats van Lied 8 overeenkomt met die in de hss. C en D, en de Liederen 7 en 23 wat hun verzen-, c.q. strofenaantal betreft overeenstemmen met de hss. A en B.

Gaan we nu bij een zodanig gereconstrueerde tekst de verstotalen van de onderstelde reeksen tellen, zoals we die vinden in hs. C²⁹⁾, dan komen wij tot een hoogst merkwaardig resultaat. De Liederen 1 tot en met 12 tellen dan n.l. samen 929 verzen en de Liederen 13 tot en met 45 samen 2629. Beide totalen zijn ondeelbaar en eindigen op 29. Toeval kan dit nauwelijks zijn. Het geval staat n.l. niet op zich zelf, maar vindt een parallel in de Divina Comedia van Dante. Dit uit een oogpunt van getallensymboliek wellicht meest volmaakte werk dat ooit is geschreven³⁰⁾, tevens de afsluiting en het hoogtepunt van een lange ontwikkeling³¹⁾ waarbij de in de Middeleeuwen veelvuldig

28) Idem, 144. Het tweede door Van Mierlo aangevoerde argument is niet geheel juist. Vgl. Lied 26, 51.

29) Vgl. Strophische Gedichten I, ed. J. van Mierlo en Strofische Gedichten, ed. E. Rombauts en N. de Paepe, Klassieken uit de Nederlandse Letterkunde, Zwolle, 1961.

30) G. Quarnström, a.w., 33.

31) E.R. Curtius, a.w., 498.

[p. 170]

geciteerde tekst uit het Liber Sapiëntiae (11, 21): ‘omnia in mensura et numero et pondere disposuisti’ een grote rol heeft gespeeld³²⁾, is, in overeenstemming met het sterven van Christus op 33-jarige leeftijd, in zijn 34e levensjaar, verdeeld in drie Boeken van resp. 34, 33 en 33 canto's³³⁾ en telt in totaal 14.233 verzen: een ondeelbaar getal, eindigend op 33³⁴⁾.

Dat het getal 29 een louter toevallige rol zou spelen in de verstotalen van de altijd nog onderstelde gedichtenreeksen, lijkt uitgesloten wanneer wij nu ook de telling verrichten geheel volgens hs. C, met een vers minder in Lied 7 en een gehele strofe van 10 regels meer in Lied 23. De Liederen 1 tot en met 12 tellen dan samen 928 verzen, d.i. 32 × 29 of 2⁵ × 29; en de Liederen 13 tot en met 45 samen 2639 verzen, d.i. 7 × 13 × 29. Bovendien hebben nú de 9 Liederen die uit 10-regelige strofen bestaan (de nos. 9, 12, 16, 23, 24, 25, 27, 28 en 29; overeenstemming met de 9 psalmen die in de Vulgata uit 10 verzen bestaan?³⁵⁾) samen 841 i.p.v. 831 verzen, d.i. 29 × 29.

We mogen nu toch wel aannemen dat de onregelmatigheden in de Liederen 25 en 43 welbewúst door de dichteres zijn aangebracht, en de codicologische verschillen in de Liederen 7 en 23, hetzij door Hadewijch zelf in een latere levensfase, hetzij (wat waarschijnlijker lijkt) door een latere ‘bewerker’-copiïst, evenzeer. Waarbij wij dan in het oog houden, dat een jonger handschrift kan teruggaan op een oudere tekst³⁶⁾.

Dat Hadewijch in totaal 45 Strofische Gedichten heeft samengevoegd, kan ook nog een diepere betekenis hebben gehad. Het getal 45 is immers gelijk aan de som van de getallen 1 tot en met 9 en als zodanig een driehoeksgetal, in dit geval symbolisch ident met het getal 9, het kwadraat van het getal der drie-eenheid³⁷⁾. Dat zij hier zelf aan gedacht kan hebben, blijkt uit de volgende berekening. Het getal 45 als laatste term van de driehoeksgetallen vanaf 1, besluit de reeks 1, 3, 6, 10, 15, 21, 28, 36 en 45. Tellen we nu de verstotalen op van

32) Id., 493.

33) V.F. Hopper, a.w., 148.

34) G. Quarnström, a.w., 33.

35) E.R. Curtius, a.w., 497.

36) De hss. A en B zijn jonger dan hs. C en ouder dan hs. D. Zie N. de Paepe, Grondige studie, 7, noten 13 en 14.

37) G. Quarnström, a.w., 82 (n.a.v. het getal 153).

[p. 171]

de met deze getallen corresponderende Liederen, dan vinden wij het getal 754, d.i. 2 × 13 × 29. Merkwaardig is opnieuw het product van 29 en voorts de combinatie van de getallen 2, 13 en 29. De nummers 10 en 15 uit de hss. C en D die hierbij zijn gevolgd, zijn in A en B 9 en 14: een aanwijzing achteraf dat de Liederen 8 en 20 in C en D op de juiste plaats zullen staan.

De meerwaarde van het getal 29 in de bundel Strofische Gedichten lijkt mij na al deze overwegingen evident. De onderstelde reeksen van 12 en 33 gedichten hebben een getalsmatig reëel bestaan en helpen als zodanig het 29e Lied als kernlied kenbaar maken. Het Maria-lied staat centraal.

Wij komen nu tot de vraag naar de oorsprong van het latijnse refrein van het eerste Lied: Vale vale milies Si dixero non satis est.

Dat bij een zo hecht gestructureerde bundel het eerste en het laatste gedicht een bijzondere plaats kunnen innemen, spreekt als van zelf. Ook mag men onderstellen dat indien het 29e Lied als min of meer verhuld kernlied fungeert, deze beide uiterste gedichten, zij het op eveneens verhulde wijze, hierop dan wel eens betrokken zouden kunnen zijn.

In het oog springend is het macaronisch karakter van beide liederen. Nu wij enig inzicht hebben gekregen in de compositie van de bundel, doen de in het latijn gestelde regels licht denken aan liturgische gezangen. Dat zelfs Van Mierlo daar moeite mee heeft gehad, vóór-dien³⁸⁾, toont opnieuw hoe hachelijk het kan zijn, ondanks vèrgaande affiniteit, de ‘Erwartungshorizont’ te benaderen van een kunstwerk dat zeven eeuwen geleden is geconcipieerd³⁹⁾. Achteraf lijkt het simpel, woorden als sacramentum en Redemptori in hun aan de Strofische Gedichten toch zo verwante geestelijke context te plaatsen. Maar zelfs nadat pater Truyen de latijnse slotverzen van de verschillende strofen van het in coblas doblas geschreven 45e Lied alle woordelijk gelijk en

38) Strophische Gedichten I, ed. J. van Mierlo, 284. Vgl. Strofische Gedichten, ed. E. Rombauts en N. de Paepe, 311n.

39) Vgl. H.R. Jauss, Literaturgeschichte als Provokation, Frankfurt a/M, 1970, 144-207. En J. Bosch, Reinaert-perspectief, Kampen, 1972, 34.

[p. 172]

in (nagenoeg⁴⁰⁾) dezelfde orde had thuisgebracht in een contemporaine Mariasequens, heeft Van Mierlo daar niet het profijt uit getrokken dat hij, gezien zijn juiste visie op het 29e Lied als sleutelgedicht voor de interpretatie, en zelfs op de vermoedelijke oplossing inzake het refrein van het eerste Lied, had kunnen doen. Hij constateert als in het voorbijgaan dat ‘de vreemde refreinwoorden van het eerste lied ook wel uit een of ander latijns lied zullen zijn ontleend’⁴¹⁾, en laat het daarbij. Wie na hem kwamen zochten in die richting evenmin, zodat de verlegenheid met de cruciale regels bleef geprolongeerd.

Die verlegenheid is van tweeërlei aard. Wat is hun plaats in de enkele strofe? Wat in het lied als geheel? En daarbij: wat behelzen ze: een afscheidsgroet of een heilwens?

De aansluitende middelnederlandse regels vormen steeds een geheel. De latijnse regels zullen dus ook ten nauwste samenhangen. Si dixero zal dus niet op iets onbepaalds slaan, op de mystieke ervaring van het ‘ineffabile’, zoals mejuffrouw Snellen min of meer suggereerde⁴²⁾. Ook zal het niet onmiddellijk verbonden mogen worden met de inhoud van genoemde middelnederlandse regels, of de laatste daarvan, zoals mejuffrouw Van der Zeyde dat voorstelt in haar dissertatie, daarbij haar toevlucht nemend tot dubbelbetekenis en gedachtensprong⁴³⁾. Porion, in zijn Franse vertaling, interpreteert juister: ‘Salut salut mille fois...(Mille fois) le dire, ne saurait suffire...’⁴⁴⁾. Maar de vraag: heilwens of afscheidsgroet, weet ook hij niet te beantwoorden. Een bijzondere moeilijkheid was daarbij ook voor hem, dat in de vijfde strofe, voor één keer, de haters van God die de ware minne niet kennen, schijnen te worden toegesproken. Maar is dat wel zo zeker? Schottmann wijst er op dat z.i. Hadewijch in het refrein van elke strofe de van de ware minne afvallig geworden hoorderessen, zowel de vriende als de vremde, aanspreekt⁴⁵⁾. Me dunkt, dit vindt steun in haar eigen woorden: ‘minne maect den vremden

40) Blijkens de collatie in de Analecta Hymnica Medii Aevi, 54, 392 komt ook de volkomen gelijke volgorde in de hss. voor.

41) J. van Mierlo, Hadewijchiana, 183.

42) J. Snellen, Liederen van Hadewijch. Naar de drie bekende hss. kritisch uitgegeven met een inleiding en woordenlijst, Amsterdam, 1907, 1.

43) A.w., 187-191.

44) A.w., 62n.

45) A.w., 34.

[p. 173]

nagheboer’ en zelfs ‘den vremden (te aller noet) ghereder dan ane sijns selfs bekinnen’⁴⁶⁾. Haar groet of heilwens geldt allen zonder onderscheid. Zegt zij het anders dan de moderne dichter het verwoordt: ‘Wien Gij Uw vrede zegt is vijand vriend gelijk’⁴⁷⁾?

Om verder te komen zullen wij de oorsprong van de refreinregels dienen op te sporen. Klaarblijkelijk hebben Van Mierlo en Porion beiden in het zeer tijdrovend karakter van het onderzoek een grond gevonden om de zaak verder te laten rusten, ofschoon toch ook de laatste de regels zonder twijfel ontleend acht ‘à quelque chant connu des milieux auxquelles s'adresse Hadewijch’⁴⁸⁾. Nu intussen ook Weevers heeft geconstateerd dat van de zeer verscheiden versvormen van de Strofische Gedichten er een behoorlijk aantal zo goed als zeker ontleend zijn aan de sequensen der Kerk⁴⁹⁾, leek verder zoeken dringend geboden. Een uitgebreid speurwerk in de Analecta Hymnica Medii Aevi⁵⁰⁾ bleef niet onbeloond. Ook al werden de beide regels als zodanig niet teruggevonden, ze bleken wel in tal van liederen in diverse gradaties als het ware voorbereid en dan vrijwel uitsluitend in liederen ter ere van Maria.

Voor de eerste: Vale vale milies zij gewezen op de volgende reeks groepsgewijs geordende citaten:

Vale virgo virginum (45, 107)

Ave, salve, vale, spes mea, virgo Maria (15, 64)

Ergo vale milies Regina caelorum (40, 91)

Ave virgo te saluto...vale mille milies (37, 142)

Virgo mater, semper vale (34, 112)

Salve, mater illibata, ave millies optata (32, 176)

Suave Verbum Ave, Favens millene (42, 65)

Ave, pura virgo mater, ave mille vicibus (50, 635)

46) Lied 28, 39; Lied 9, 37v.

47) Gerrit Achterberg, Verzamelde Gedichten, Amsterdam, 1972⁴, 606.

48) A.w., 62n.

49) Th. Weevers, Poetry of the Netherlands in its European Context 1170-1931, London, 1960, 33.

50) Analecta Hymnica Medii Aevi, hrsg. von Guido Maria Dreves und Clemens Blume, Leipzig, 1886-1922, 55dln. De gegevens van dit onderzoek dank ik aan de heer R.M.Th. Zemel.

[p. 174]

Beata es millesies (32, 31)

Amor tuus...plus millies gratius (1, 2)

Maria...plus benedicta milies (32, 129)

Plus millies gratissima (36, 168)

Amanda Sion filia Tu vales super milia (36, 95)

Salve saluta facies Centena mille per vices...(45B, 119)

Te saluto in die centies...Benedicta sis mille milies (32, 65)

Ook de tweede refreinregel geeft een in de sequensen veelvuldig voorkomende gedachte weer, in enkele gevallen onmiddellijk gekoppeld aan de reeds genoemde:

Amor tuus dulcissimus Plus millies gratius Quam dicere sufficimus (1, 2)

Beata es millesies Plus quam dici valeat (32, 31)

Maria...Plus milies gratissima Quam dicere sufficimus (36, 168)

Pia Maria...Sanctissima plus milies Quam dicere sufficiam (32, 133)

Te...laudare non sufficeret (15, 110)

Ave mater pietatis Quam laudare nemo satis Vel potest vel potuit (32, 63)

Nulla potest lingua satis Christi laudes explicari (30, 68)

...Quam laus nulla propriae Satis laudat proprie (20, 173)

Sed quibus te laudibus efferam, ignoro (45B, 84)

Si haberem linguarum milia...Non canerem digne...o virgo regia (32, 206)

Ave, quae in salutari Sic exsultas, ut effari Omnis lingua nequeat (36, 72)

Ave, rosa, spes lugentum Mihi si sint linguae centum Nihil tamen tibi digne Decantare potero (35, 133)

Een toppunt van aemulatio met voorgangers die tot hoger getallen voert, verbonden met een non-satis-topiek die de onvolprezenheid op andere wijze poneert, geeft tenslotte nog dit citaat:

Centenis centies millenis, Millenis milies centenis, Minutae quot sunt in arenis, Tot etsi fruar lingulis, Si linguis loquar angelorum, Arteque canam musicorum Et mores noscam ethicorum Sed etsi fungar singulis / his sacris dotibus perfecte Nequaquam adhuc quibo recte Reginae caeli praeelectae Virtutem laudes pangere (29, 187)

[p. 175]

Het is duidelijk dat de beide refreinregels van Hadewijch, waarvan de componenten - vale milies, si dixero en non satis - elk voor zich en vaak ook ten dele gekoppeld in de gegeven citaten zijn terug te vinden, evenals de latijnse slotregels van het 45e Lied, op contemporaine Mariasequensen teruggaan. Het lied waaraan de woorden vale milies letterlijk ontleend kúnnnen zijn (40, 91) en de sequens waaraan Lied 45 zijn eindverzen te danken heeft hebben de woorden sacramentum, condimentum, odor, lilium en rosa (waarvan de eerste drie in Lied 45 zijn overgenomen) gemeen⁵¹⁾. Hoe dit verder zij, de eerste regel van het refrein zal letterlijk zijn ontleend, de tweede kan in overeenstemming met tal van gelijksoortige topos-achtige wendingen door Hadewijch zelf zijn toegevoegd. Het is ook zonder meer duidelijk dat beide, evenals de aansluitende middelnederlandse regels, één geheel vormen, en wel een heilwens. Een heilwens, aan de Minne gericht. Hun plaats in de enkele strofe is daarbij van minder gewicht dan die in het lied als geheel. In de enkele strofe - ook in de vijfde, zoals we hebben gezien - voegen zij zich storeloos in de dichterlijke overpeinzingen. Dat ze eenmaal een gebed onderbreken - wederom in de vijfde strofe - vindt zijn parallel in de taal van de Psalmen. In Psalm 18 b.v. wordt afwisselend over en tot God gesproken. Dat het refrein echter niet toegevoegd is aan, maar als het ware verstrengeld met de ‘queue’ van elke strofe, moet zijn bedoeling hebben voor het gehele gedicht. Wanneer Porion opmerkt: ‘Il n'est guère nécessaire d'expliquer à un lecteur moderne le caractère purement poétique de cette formule récurrente...Mêler quelques paroles d'une autre langue à une composition lyrique permet de faire jouer la puissance mystérieuse des mots comme tels, et le passage d'un registre à l'autre est une surprise d'ou peuvent résulter d'heureux accords’⁵²⁾, dan raakt hij, hoe juist gevoeld deze algemene karakterisering ook is, m.i. niet het specifieke van dit refrein. Dat grijpt n.l. dieper dan het muzikale, het raakt de hartslag van dit gedicht en van de gehele bundel. Door de verstrengeling met de dietse slotregels is het enerzijds veel inniger verbonden met de enkele strofen en fungeert het anderzijds te sterker

51) Zie de bijlagen.

52) A.w., 62n.

[p. 176]

als strofenbindend signaal van de dieptestructuur. Een voorbeeld van een dergelijk verstrengeld refrein vinden wij ook in Psalm 107: het 6e en 8e vers keren daar terug in het 13e en 15e, daarna in het 19e en 21e, en tenslotte nog in het 28e en 31e⁵³⁾. Het zou interessant zijn, na te gaan of er bij Hadewijch ook invloed kan zijn geweest van het schriftuurlijk lied van het Europese Jodendom, dat op zijn beurt bepaalde aspecten ontleend schijnt te hebben aan de arabische poëzie en aan de Trouvères⁵⁴⁾.

De voor de tijdgenoot stellig niet verborgen antecipatie van het eerste op het laatste lied - in de gemeenschappelijke ontlening van latijnse verzen uit bekende Mariasequensen - klinkt nog na in die van het twéede op het laatste:

L. 2	r. 8	Die minne es Joncfrouwe ende coninghinne
	r. 19	Maer daeromme es si minne ende vrouwe
		Dat si es moeder van alre doghet
L. 45	r. 23	Want ghi sijt moeder alre doghet
		Vrouwe ende regina

De betrokkenheid van deze drie liederen op Lied 29, het getalsmatig kernlied, toont de correlatie tussen de getalscomponent van de bundel en het grondmotief van deze poëzie.

Gezien deze correlatie en de gegeven structuur zullen wij in het waarlijk verheven slot van Lied 12

God geve hen allen die minne begheren
Dat si der minnen also ghereden
Dat si al op hare rike teren
Dat si minne in hare moghen minne gheleden
So en mach hen bi den vremden wreden
Nemmer messchien sine leven so vri

53) Vgl. De Psalmen. Uit het Hebreeuws vertaald door Ida G.M. Gerhardt en Marie H. van der Zeyde, Katholieke Bijbelstichting (en) Nederlands Bijbelgenootschap, 1972, 237vv.

54) Chaim Storosum, De ontwikkeling van het bijbelse lied in de synagoge (Nedl. vert. van W.K. Post), in: In de Waagschaal van 13 jan. 1973, 5vv. Vgl. ook Hadewijch Lettres spirituelles. Béatrice de Nazareth Sept degrés d'amour. Traduction du moyen-néerlandais par J.B. P(orion), Genève, 1972, 297vv., Annexe C: Le mouvement extatique chez les juifs contemporains.

[p. 177]

 

Alse ic al minnen ende minne al mi

 

Wat mach hen dan meer werren

 

Want in hare ghenaden staen si

 

Die sonne die mane die sterren

- waarin hare in de voorlaatste regel op minne zal terugslaan, en niet op die minne begheren in r. 61⁵⁵⁾ - een heenwijzing mogen zien naar de ‘mulier amicta sole’, de ‘apocalyptische vrouw’ uit Openbaring 12⁵⁶⁾.

Met deze interpretatie hebben wij echter het bestek van de beschrijving van de getalsverhoudingen en het aantonen van correlatie daarvan met het thema van de bundel verlaten⁵⁷⁾.

Ten aanzien van de vraag, wat Hadewijch er toe gebracht kan hebben, aan het getal 29 de symbolische betekenis toe te kennen die het in haar werk blijkt te bezitten, kunnen we ons slechts wagen aan een speculatie.

Plassmann opperde in de aantekeningen bij zijn Duitse vertaling van Hadewijch's Brieven en Visioenen, van 1923, de mogelijkheid dat het getal 29 in het 13e Visioen zou berusten op ‘Vermehrung einer gegebenen Zahl mit mystischer Bedeutung um 1’, waarvan hij verschillende andere voorbeelden bij Hadewijch had aangetroffen. Maria zou als 29e dan de 28 volmaakten in de hemel aanvoeren als even zovele vertegenwoordigsters van de 28 stadia van de maancyclus⁵⁸⁾. Van Mierlo verwierp deze suggestie, vooral op grond van de pan-baby-

55) Zo ook M.H. van der Zeyde, a.w., 100 en J. van Mierlo, Hadewijch. Een bloemlezing uit hare werken, Bibliotheek der Nederlandse Letteren, Amsterdam - Brussel, 1950, 219 ann. (‘in haar macht. tot haar wil’).

56) Zie E. Kirschbaum e.a., Lexikon der christlichen Ikonographie I, Rom enz., 1968, i.v. Apokalyptisches Weib (146-150). E.M. Vetter, Mulier amicta sole und mater salvatoris, in: Münchner Jahrbuch der bildenden Kunst, Dritte Folge Band IX/X (1958-1959), 32-71. S. Bernardi Opera V, Sermones II, ed. J. Leclercq en H. Rochais, Romae, 1968, 262-274: Dominica infra Octavam Assumptionis.

57) Vgl. G. Quarnström, a.w., 15. Op de interpretatie hopen we t.z.t. breder in te gaan.

58) J.O. Plassmann, Die Werke der Hadewijch, Hagen i/W, (II) 1923, 147-148.

[p. 178]

lonische achtergrond van Plassmann's beschouwingen⁵⁹⁾. Hadewijch zou echter die vermeerdering van een getal met 1 zeer goed ontleend kunnen hebben aan de getallenleer van Hugo van St. Victor, gezien de invloed die de Victorijnen op haar denken en voelen hebben gehad⁶⁰⁾. Een van de 9 manieren waarop men volgens Hugo de symbolische betekenis van een bepaald getal kan achterhalen is n.l. die van de uitbreiding, de ‘modus porrectionis’. Hij zelf geeft daarbij als voorbeeld: ‘octonarius ultra septenarium (significat) aeternitatem post mutabilitatem’⁶¹⁾. Chr. Butler, in zijn Number Symbolism, voegt daaraan toe: ‘This in accord with the doctrine of the eighth age after Judgment, when we shall be with God in eternity after our stay on earth, which was subject to the planetary 7-day week’⁶²⁾. Nu gold het getal 28 reeds in de Pythagoreïsche getalstheorie als symbool voor de maancyclus⁶³⁾. Als zinnebeeld van mutabiliteit was de maan de middeleeuwse christen bovendien vertrouwd uit de Heilige Schrift: ‘Homo sanctus in sapientia manet sicut sol; Nam stultus sicut luna mutatur’⁶⁴⁾. Tegelijk was hem de maan echter symbool van Maria en 28 het getal van Maria⁶⁵⁾. Zoals de maan haar licht ontleent aan de zon, zo Maria aan God. Ook is zij schoon als de maan, naar de mariologische exegese van het Canticum Canticorum (‘pulchra ut luna’)⁶⁶⁾ zoals we die b.v. aantreffen in de preken van Bernard van Clairvaux⁶⁷⁾ en wederom Hugo van St. Victor⁶⁸⁾. Het getal 28 vond zijn oorsprong echter in de veránderlijkheid van de maan (28 stadia); het lijkt daarom mogelijk dat Hadewijch voor de visionair geschouwde

59) Hadewijch, Visioenen, ed. J. van Mierlo, II. Inleiding, Leuvense Studiën en Tekstuitgaven, Leuven, 1925, 90 (88vv).

60) N. de Paepe, a.w., 44-47.

61) Hugonis de St. Victore Opera Omnia, Tomus Primus, Exegetica I In S. Scripturam, cap. XV: De numeris mystics sacrae Scripturae, P.L. Migne 175, 22,

62) C. Butler, a.w., 29.

63) V.F. Hopper, a.w., 45.

64) Eccl. 27: 12. Vgl. S. Bernardi Opera V, Sermones II, 264.
gen Neue Folge Band 27, Tübingen, 1969; B. aeger, Zahlensymbolik bei Hraban,

65) J.A. Huisman, a.w., 53-65. Vgl. F. Tschirch, a.w., 30-53 (32-35).

66) Caput 9: 6.

67) S. Bernardi Opera V, Sermones II, 238, 281, 283.

68) De assumptione beatae Mariae. Sermo, P.L. Migne. 177, 1210-1222.

[p. 179]

Moeder van God in de hemel het traditionele getal, dat b.v. ook Walther von der Vogelweide als component aanwendde in zijn Mariënleich⁶⁹⁾, met 1 heeft vermeerderd naar de (derde) regel van Hugo en haar daarom in de reflexie op het visioen 28 volmaakten van de hoogste orde heeft toegevoegd. Meer dan een speculatie is dit echter niet; zeker, zolang ons de andere getallen voor de volmaakten geen enkel aanknopingspunt bieden⁷⁰⁾.

Hoe dit zij, het feit dat de handschriften A en B van de Strofische Gedichten in prozavorm zijn afgeschreven, bewijst wel dat niet iedere geïnteresseerde de getalscompositie van de bundel heeft onderkend of althans van belang heeft geacht⁷¹⁾. De kringen voor wie de liederen allereerst waren bestemd, zullen dit voor een goed verstaan ook niet nodig hebben gehad. Er zal ongetwijfeld waarheid schuilen in de mening van Tschirch, dat de middeleeuwse auteurs de mystieke getallen in hun dichterlijke scheppingen verwerkten voor de ogen van de eeuwige God⁷²⁾. Toch is deze bewering begrijpelijkerwijs ook bestreden⁷³⁾. De bewust gewilde verschuiving in de getalsverhoudingen die wij constateerden in de tot ons gekomen handschriften van de Strofische Gedichten, wijst eerder op een kern van lezers die van deze dingen weet had.

Belangrijker voor ons is dat wij door deze compositie verzekerd kunnen zijn van de authenticiteit van alle 45 Strofische Gedichten; van hun aantal niet alleen, ook van hun vorm (met uitzondering uiteraard van de codicologische verschillen), zelfs van de volgorde⁷⁴⁾. Wat de vorm betreft, vallen ook de onregelmatigheden in het aantal verzen

69) J.A. Huisman, t.a.p.

70) St. Axters is van mening dat ze in dezelfde geest begrepen moeten worden als de getallen uit het boek Apocalypsis voor degenen die het Lam volgen. Zie zijn Geschiedenis van de vroomheid in de Nederlanden. I De vroomheid tot rond het jaar 1300, Antwerpen, 1950, 362.

71) Zo ontbreken in het (jongste) hs. D in Lied 2 de vss. 22 en 102 en in Lied 14 de gehele tweede strofe.

72) A.w., 45-46.

73) B. Taeger, a.w., 216-218.

74) Vgl. M.H. van der Zeyde, a.w., 109-111. Strophische Gedichten II, ed. J. van Mierlo, 16-18.

[p. 180]

van bepaalde strofen buiten kijf⁷⁵⁾, evenals de ‘weesverzen’ in de Liederen 9 en 28, die Van Mierlo problematisch achtte⁷⁶⁾. De kwestie van de al of niet chronologische orde tenslotte blijkt ingewikkelder dan tot nu toe is vermoed⁷⁷⁾.

Twee vragen lijken de overweging waard. Heeft Hadewijch de 14 Visioenen - die niet alle als zelfstandige visioenen herkenbaar zijn⁷⁸⁾ - en de 31 Brieven - die niet alle brieven zijn⁷⁹⁾ - bewust tot het totaal van 45 opgevoerd? En zijn misschien ook de zo heterogene Mengeldichten in een deel van de ons overgeleverde handschriften bewust tot het getal 29 samengevoegd?⁸⁰⁾

Amstelveen

J. Bosch

75) In de Liederen 25 en 43.

76) Strophische Gedichten II, ed. J. van Mierlo, 66-67.

77) Vgl. M.H. van der Zeyde, a.w., 111-115; Strophische Gedichten II, ed. J. van Mierlo, 18-23; T.M. Guest, Hadewijch and Minne, in: European Context. Studies in the history and literature of the Netherlands presented to Theodoor Weevers, edited by P.K. King and P.F. Vincent, Cambridge, 1971, 20-21.

78) N. de Paepe, a.w., 151-159.

79) Hadewijch, Brieven, ed. J. van Mierlo, II. Inleiding, Leuvense Studiën en Tekstuitgaven, Antwerpen - Brussel - Gent - Leuven, 1947, 9: ‘Het getal een en dertig brieven is dus willekeurig; sommige brieven behooren samen, andere bestaan uit meer dan één brief.’ [curs. van Van Mierlo]

80) Hadewijch, Mengeldichten, ed. J. van Mierlo, Leuvense Studiën en Tekstuitgaven, Antwerpen - Brussel - Gent - Leuven, 1952, V en XXVII.

Bijlage A

De Beata Maria V.

1a. Mirae iubar pietatis,

Micans sidus honestatis,

Lux decora caritatis

Est virgo Maria.

1b. Virtus vera castitatis,

Tollens zima vetustatis

Ut ignara novitatis

Innovetur via.

2a. Igne rubi praedicata,

Virga lesse figurata,

Gedeonis est signata

Velleris in rore.

2b. Flatu patris obumbrata,

Verbo Dei fecundata,

Patrem parit nati nata

Casto cum tenore.

[p. 181]

 

3a. Rubus igne canduit

 

Nulla re cremata,

 

Virga Iesse floruit

 

Nunquam radicata.

 

3b. Vellus rore maduit

 

Area siccata,

 

Virgo natum habuit

 

Incontaminata.

 

 

 

4a. Hic est modus geniturae,

 

Quem non capit vis naturae,

 

Lex stupescit novo iure

 

Miraque potentia.

 

4b. Nam creator creaturae

 

Adunatur, ut facturae

 

Conditoris pariturae

 

Iubilent in gloria.

 

 

 

5a. Geniturae sacramentum

 

Novum habet indumentum,

 

Nec est nobis argumentum

 

Nisi Dei gratia.

 

5b. Per hoc dulce condimentum

 

Resecatur fel cruentum

 

Atque [vetus] detrimentum

 

Veniente Messia.

 

 

 

6a. Invida se minuit

 

Iudaca repente

 

Et versuta viluit

 

Excaecata mente.

 

6b. Flos Hebraeus aruit

 

Illuminata gente,

 

Synagoga marcuit

 

Ecclesia vigente.

 

 

 

7a. Per te virgo caelitus

 

Caeli roraverunt,

 

Gloriam divinitus

 

Dei narraverunt.

 

7b. Hinc inferni funditus

 

Claustra corruerunt

 

Et caelorum aditus

 

Lapsis patuerunt.

 

 

 

8a. Ergo vale milies,

 

Regina caelorum,

 

Cuius est progenies

 

Princeps angelorum.

 

8b. Ave, digna series

 

Et modesta morum,

 

Virtutum congeries,

 

Mater orphanorum

 

 

 

9a. Tu vernale lilium

 

Et spineti rosa

 

Virens viridarium,

 

Myrtus speciosa.

 

9b. Odorum fragantium.

 

Nardus generosa,

 

Salutis remedium,

 

Virgo gloriosa.

 

 

 

10a. Stella maris

 

Singularis,

 

In caeli privato,

 

Iucundaris

 

Adoraris

 

Turis adorato.

 

10b. Dominaris

 

Tuis caris

 

Natis tuo nato,

 

Iucundaris

 

Et laudaris

 

Pneumate sacrato.

 

 

 

11a. Tuum natum

 

Nobis gratum

 

Fac, ut ad caelestia.

 

11b. Sublevemur

 

Et laetemur

 

In caelesti gloria.

[p. 182]

Bijlage B

De Beata Maria V.

1. Mariae praeconio

Serviat cum gaudio

Fervens desiderio

Verus amor.

2. Amoris suffragio

Praesentetur filio

Matris in obsequio

Cordis clamor.

3. Ave, salus hominum,

Virgo, decus virginum,

Te decet post Dominum

Laus et honor.

4. Tu rosa, tu lilium,

Cuius Dei filium

Carnis ad conubium

Traxit odor.

5. Ave, manans satie,

Fons misericordiae,

Vera mentis sauciae

Medicina;

6. Tu pincerna veniae,

Tu lucerna gratiae,

Tu superna gloriae

Es regina.

7. Ave, carens carie,

Speculum munditiae,

Venustans ecclesiae

Sacramentum;

8. Tu finis miseriae,

Tu ver es laetitiae,

Pacis et concordiae

Condimentum.

9. O felix puerpera,

Nostra pians scelera,

Iure matris impera

Redemptori;

10. Da fidei foedera,

Da salutis opera,

Da in vitae vespera

Bene mori.

Naschrift

Een vroeg voorbeeld van navolging in de volkstaal van de uit de Analecta Hymnica geciteerde non-satis-topiek treffen wij aan in de volgende strofe van de Arnsteiner Mariënleich:

Hed ich dusent munde
envollen des wunderis
iz nemogen alle zungen
frowe, diner eren
gesagen ich niene kunde
daz von dir gescriven is
gesagen noch gesingen
noch dines loves envollen

(bij F. Maurer, Die religiösen Dichtungen des 11 und 12 Jahrhunderts, I, Tüb. 1964, 443).