Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 87

[p. 92]

Boekbeoordeling

Dr. D. van der Haar, Gaellemuun en 'et Gaellemunegers. Een studie over Genemuiden en het Genemuider dialect. Nijmegen, Thoben Offset, 1967. (480 blzn.; 1 afb. en 37 kaartjes tussen de tekst; verkrijgbaar bij de schrijver door overschrijving van ƒ 25. - en ƒ 1. - porto op girorekening no. 15 1262, Amersfoort).

De schrijver van dit boek, gepromoveerd oud-leraar Engels, is in 1897 in Genemuiden geboren, woonde er tot 1913, bracht er daarna nog ongeveer twintig jaar zijn vakanties door en heeft er nog altijd familie wonen. Na zijn pensionering heeft hij een al in zijn jeugd opgevat plan verwerkelijkt en een breed opgezette studie geschreven over zijn geboorteplaats en vooral over het dialect dat hij in zijn jeugd er zelf heeft gesproken.

Het boek begint met een inleidend hoofdstuk over de geschiedenis en de gesteldheid van Genemuiden, de structuur en de levenswijze van de bevolking, de kerkelijke situatie, de kleding, gewoonten en gebruiken (Genemuiden is in de volkskunde bekend door het pinkstergebruik van de luiemotte), en wat verder dienstig kan zijn om een zo volledig mogelijke indruk te geven van het stadje aan het Zwartewater. Hij heeft dat gedaan volgens het systeem dat sinds Skautrups Hardsysselmal (1927-1930) en Remacle's Le parler de la Gleize (1937) in de dialectologische plaatsbeschrijving algemeen ingang heeft gevonden en waarbij de typische dialectwoorden in fonetische spelling in de tekst zijn ingevoegd. Van der Haar heeft in deze beschrijving naar een zekere volledigheid gestreefd en b.v. alle 59 verenigingen opgesomd die in Genemuiden bekend zijn. Men kan dat overbodig noemen, maar ik ben van mening dat een monografie als deze, die in onafzienbare tijd wel niet door een andere zal worden vervangen, nooit te uitvoerig kan zijn. Daarom waardeer ik het ook dat in hfdst. II, dat de namen behandelt, alle bekende spellingen van de plaatsnaam, alle denkbare

[p. 93]

naamsverklaringen, alle familienamen, voornamen en veldnamen zijn opgenomen.

Verreweg het grootste deel van het boek is de beschijving van het dialect, in drie hoofdstukken ingedeeld, die respectievelijk de ‘klanken’, de ‘woorden’ en de ‘zinnen’ behandelen en ongeveer overeenkomen met de klankleer, de vormleer en de syntaxis, maar dan met dien verstande dat in het hfdst. over de ‘woorden’ ook nog al wat syntactische verschijnselen worden behandeld. De schrijver heeft in grote trekken de opzet van Het Drents van Ruinen (1953) van Sassen gevolgd, ‘om vergelijking van de twee dialecten te vergemakkelijken, ook al is van dit voornemen niet zo heel veel terecht gekomen’. Het is niet helemaal duidelijk waarom hem juist aan een vergelijking van deze dialecten zo veel gelegen was; die met het meer nabijgelegen Kampen drong zich a.h.w. op. Intussen heeft hij meer zijn voordeel kunnen doen met het proefschrift van Sassen dan hij met dat van Gunnink zou hebben gedaan, wiens boek over Het dialect van Kampen en omstreken (1908) tot een verouderd type behoort.

Bij de klankleer valt het op dat Van der Haar, gehoor gevend aan een wenk van Weijnen (Driem. Bl. 15, 1963, 93 vlg.), aan de geminatie volop aandacht heeft besteed (§ 9). Hetzelfde geldt voor de sandhi-assimilatie (§ 11). Hier en elders heeft hij zijn bevindingen getoetst aan de Fonologie van het Nederlands en het Fries (1959). De klanken zijn fonologisch behandeld; elke klank wordt met de overeenkomstige uit het ABN vergeleken. Daarbij gaat Van der Haar uit van de klank zoals hij zich die uit zijn jeugd herinnert, maar hij noteert ook de veranderingen die sindsdien zijn opgetreden. Aan alle veranderingen sinds de jaren twintig is trouwens een kort afzonderlijk hoofdstuk gewijd, waarin alle in de voorafgaande hoofdstukken genoteerde vernieuwingen nog eens worden samengevat en in hun onderling verband besproken. Als overal wint ook in Genemuiden het Hollands veld, en nergens zo sterk als in de woordvoorraad.

In het hoofdstuk over de vormleer (de ‘woorden’) valt de oppositie van woorden met en zonder ə op: bòlə (brood), bòl (knapperd); busə (bus voor melk enz.), bus(ə) (autobus) enz. De schr. noemt 32 van deze woordparen op (§ 84). Ik herinner me geen andere dialectgram-

[p. 94]

matica's waarin dergelijke opposities bij elkaar zijn geplaatst. Bij de voornaamwoorden is vermeldenswaard dat de beleefdheidsvorm van de 2de ps. enkelv. ontbreekt; wordt er toch behoefte aan gevoeld, dan gebruikt men het beroep van de aangesprokene (Wat zaeg de dokter?) (§ 87). Soortgelijke opmerkingen van taalsociologische aard vindt men over het hele boek verspreid. Ik noteerde nog het typisch Twentse gebruik van het bez. vnw. onze ter aanduiding van personen die tot de gezins- of familiekring behoren (onze Klaas) (§ 94). Vermelding verdient ook de oppositie gə- × ə- bij het partic. perf. (§ 140), waarop Van Haeringen in Driem. Bl. 2, 1950, 113 vlg. heeft gewezen. Het materiaal van Van der Haar ondersteunt dat van Van Haeringen. Voor wat de syntaxis betreft sluit hij zich bij de Stilistische grammatica (1937) van Overdiep aan. Het Genemuider dialect kent de uit het mnl. bekende voegwoordverbinding an voor als, die nog in het Vlaams bekend is, maar die Van der Haar in geen der door hem geraadpleegde dialectstudies heeft aangetroffen (§ 187). Hij kan het in de Dialectatlas van Noord-Oost-Vlaanderen en Zeeuwsch-Vlaanderen voor een aantal Zeeuwsvlaamse plaatsen, en in de Dialect-atlas van de Zeeuwsche eilanden voor twee Zuidbevelandse plaatsen (Wemeldinge en Waarde) vinden. Daarentegen is ook mij geen enkel voorbeeld bekend van een retorische vraag die met òf begint en gesteld werd uit belangstelling, nieuwsgierigheid, of als aanloopje tot een buurpraatje (òf 'e'j en nije jurk?) (§ 182). Vooral in dit hoofdstuk blijkt van hoeveel betekenis het is, wanneer men over een overvloedig materiaal kan beschikken. In dit geval bestond dat uit 3266 enkelvoudige zinnen, waarvan 81,5% hoofdzinnen en 18,5% bijzinnen waren. Van der Haar noemt bij elk soort zinnen de getallen op en vat die vervolgens nog eens samen in schematische overzichten, wat naar ik meen niet eerder in een dialectmonografie gebeurd is, maar wat zeker navolging verdient: deze getallen krijgen immers pas waarde wanneer men ze met die van andere dialecten kan vergelijken.

Op het al genoemde korte hoofdstuk over de veranderingen sinds de jaren twintig volgt nog een eveneens beknopt hoofdstuk over tweetaligheid, waarin de taal van twee Genemuider gemeenteambtenaren wordt vergeleken, een van 61 en een van 31, die er beide geboren en

[p. 95]

er gebleven zijn. In het begin van dit hoofdstuk constateert Van der Haar dat hun dialect tal van afwijkingen vertoont, ‘die misschien de richting aangeven, waarin de taal van Genemuiden in het algemeen zich ontwikkelen zal’ (§ 214), maar aan het eind spreekt hij van ‘een krachtig leven in het Genemuider dialect, van een nog slechts geringe beïnvloeding door het AB’ en mitsdien van ‘hoop voor de toekomst’ (§ 225). Men zou hierin een zekere tegenstrijdigheid kunnen zien. Belangrijker is het hoofdstuk over de dialectgeografie, waarin het dialect van Genemuiden wordt vergeleken met dat van de overige plaatsen tussen en onmiddellijk aan de overzijde van de IJsel en het Zwartewater. Omdat dit gebied aansluit bij dat van Sassen, en in dit hfdst. 27 kaartjes zijn opgenomen, waarin ruim 200 woorden (grotendeels dezelfde die Kloeke en Sassen eerder onderzocht hadden) zijn verwerkt, beschikken we nu over een dialectgeografisch overzicht van een vrij groot aaneensluitend Noordoverijsels-Zuiddrents gebied. Van der Haar zelf kent aan de resultaten van dit onderzoek maar een heel betrekkelijke waarde toe, omdat zijn gegevens op de inlichtingen van maar één, twee of op zijn hoogst drie personen berusten. Dat lijkt me nu weer wat somber gezien, vooral wanneer men de woordkaartjes bekijkt. Individuele verschillen binnen eenzelfde dialect betreffen het vocalisme (vgl. ook § 263), en vergelijkt men de kaartjes onderling, dan blijkt daaruit een onmiskenbare congruentie van vele verschijnselen, die voor hun betrouwbaarheid pleit.

Het laatste hfdst. bevat de teksten: drie prozastukken, waarvan twee uit 1964 dateren en het derde (van de schr. zelf) ongedateerd is, en verder een aantal dialectgedichten, eveneens van hemzelf, waarin hij als dialectdichter geen slecht figuur maakt. In zijn verantwoording van het materiaal bespreekt hij de beide Genemuider dialectteksten uit Van de Schelde tot de Weichsel (1882), maar de bezwaren die hij daartegen heeft zijn zo groot dat we het hem niet kwalijk kunnen nemen dat hij deze schetsen niet onder zijn tekstmateriaal heeft opgenomen. In Winklers Dialecticon (1874) is Genemuiden niet vertegenwoordigd, en ook van elders zijn geen oudere bronnen bekend.

Als anglist is Van der Haar fonetisch geschoold. Hij heeft zich ook op fonologisch terrein georiënteerd, maar beheerst de fonologie niet,

[p. 96]

wat voor iemand van zijn generatie te begrijpen en te verontschuldigen is. Wie zijn boek heeft doorgewerkt heeft bewondering voor de wijze waarop hij, van huis uit geen neerlandicus en dialectoloog, zijn dialect heeft beschreven. De tekortkomingen, o.a. in de systematiek van het boek, vallen in het niet bij de grote verdiensten, waarvan we in 't bijzonder nog de overvloed van voorbeelden noemen die hij bij elk verschijnsel opgeeft. Een woordregister aan het eind kan tegelijk min of meer als een woordenlijst van dit dialect dienstdoen.

P.J. Meertens