Logo DBNL
Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 87 (1971)

Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 87

(1971)– [tijdschrift] Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Kanttekeningen van Kiliaan bij zijn Etymologicum Teutonicae linguae

In zijn dissertatie wees Kluyver reeds op een vrij groot aantal geschreven aanvullingen en verbeteringen in de randen van een exemplaar van Kiliaans Etymologicum van 1599 dat zich in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage bevindt; hij schreef: ‘Ik zou bijna durven beweren, dat zij van Kiliaan zelf zijn, doch het oordeel verblijve aan anderen’1). Bouchery, die deze kanttekeningen en de lotgevallen van dit exemplaar nader onderzocht, vond dat Balthasar Moretus het in 1610, drie jaar na Kiliaans dood, aan de Antwerpse kapucijn Pater Anselmus gegeven had om het na te zien en voor een nieuwe uitgave klaar te maken. Deze stuurde het echter in 1616 terug naar Moretus, omdat hij voor dit werk geen tijd meer vond. Dit exemplaar, dat te 's-Gravenhage terecht is gekomen, bevat volgens Bouchery ‘behalve kanttekeningen van Kiliaan en van Pater Anselmus er nog van twee of drie andere personen’2).

Andere dergelijke kanttekeningen die Kiliaan maakte om zijn woordenboeken aan te vullen, heb ik reeds in Wetenschappelijke Tijdingen besproken3). Kiliaans kanttekeningen bij zijn Etymologicum hebben echter een bijzondere waarde omdat ze de laatste aantekeningen van zijn hand zijn; dit aangevulde exemplaar kunnen we beschouwen als de vierde uitgave van zijn woordenboek.

A. Algemeen beeld van deze kanttekeningen

Naar het handschrift te oordelen meen ik dat de meeste kanttekeningen bij dit exemplaar van het Etymologicum inderdaad van Kiliaan zijn, naar schatting minstens twee derde. Het aantal is op sommige blad-

zijden zo groot dat de randen boven, beneden, links en rechts vol staan; deze aanvullingen zijn duidelijk niet alle ineens, maar op verschillende ogenblikken opgeschreven. Meestal gaf Kiliaan door een teken in de tekst aan op welke plaats de bijgeschreven woorden ingelast moesten worden. Slechts uitzonderlijk werden woorden uit de gedrukte tekst geschrapt; hierbij is gewoonlijk niet te zien of Kiliaan dit zelf gedaan heeft.

Eerst geef ik hier een bladzijde met aangevulde artikels als voorbeeld. Het teken * geeft aan waar de kanttekening bij hoort. De haakjes [ ] geven aan dat deze kanttekening niet van Kiliaan is.

p. 669 tekst kanttekeningen
wijen, wijhen. Dedicare, dicare Deo, sacrare, consecrare, deuouere, inaugurare, initiare. ger. vveyhen: sax. vvyhen *. :wyddan
wij-nacht...wijn-nacht, Adr. Iun. & B. Rhenan. dici putat à wijn. i. vinum: & nacht. i. nox. quòd diem noctemque epulari consueuerint olim Germani. * vide nacht
wij-roock, wie-roock. Thus. q.d. fumus sacer: à fuffitu siue fumante vapore in sacrificiis. * sax. wijreck, wijrock
wij-roock-kasken.* Acerra, thuris arcula siue repositorium, nauicula apud Ecci. [wij-roock-schencke]
wij-waeter. Aqua lustralis, aqua sacra, consecrata. * sax. wijgewater, wijhwater
Wijf. Mulier, femina. & Coniux, uxor; marita, nupta. ger. vveyb; ang. vvife. * sax. wyf.
  wijfken der ghedierten. Matrix. i. voye.
Wijghant, wiegant. vet. flan. Gigas: & Bellator strenuus. & Vir fortis & potens. gal. geant: ital. gigante: hisp. gigante: ang. giant *. , giaunt
  Wijghen, wijgen. sax. i. wijen. consecrare
Wijle. Momentum, temporis spatium, tempus. ger. vvhail: * ang. vvyle. weyl: sax. wijle
  Wijle. vet. i. uer. Hora.
wijlen-eer. vet. * Olim. holl.
wijlkens. Parum-per, paruo tempore: paulisper *. [aliquantusper]
Wijn. Vinum. οἴνος. germ. vveyn: sax. * vvijn: gal. vin: ital. vino: hisp. vino: ang. vvine. win, wyn
wijn seck. j.* roomenije. Vinum Hispaniense. gal. vin sec: ang. sacke. [sack-wijn]

Zo heb ik de kanttekeningen bij 16 bladzijden van het Etymologicum ontcijferd. Deze bestaan uit 374 toevoegingen en verbeteringen, waarvan er 269 waarschijnlijk van Kiliaan zijn, terwijl anderzijds 6 woorden geschrapt werden. De geschrapte woorden zijn 4 Latijnse synoniemen: pileolus rotundus (i.v. Gabbe, gabbeke. vet. Galerus; in de plaats hiervan werd een nieuwe Latijnse tekst toegevoegd, die ik echter nog niet heb kunnen ontcijferen), eminentiae (i.v. Gariete, gheriete. fland. speculae, minae, pinnae...), mel non pressum, protopum (i.v. maeghden honingh) en messor (i.v. maeyer); verder werd i.v. Wijs...ang. vise het laatste woord vise geschrapt en vervangen door wise (in een ander handschrift dan dat van Kiliaan) en i.v. Wind...ang. vvijnde werd vvijnde geschrapt en vervangen door winde (eveneens in een ander handschrift dan dat van Kiliaan).

De aanvullingen bestaan zowel uit nieuwe Nederlandse trefwoorden en artikels als uit toevoegingen aan reeds bestaande artikels: Nederlandse synoniemen en gewestelijke aanduidingen, Latijnse synoniemen en verklaringen, equivalenten in andere talen. Op 374 aanvullingen heb ik gevonden:

(waarschijnlijk)
van Kiliaan niet van Kiliaan
nieuwe artikels 36 24
toegevoegde Nederlandse synoniemen 22 7
toegevoegde verwijzingen naar een ander trefwoord 3 1
toevoegingen met fland. 3 -
toevoegingen met vet. fland. - 1
toevoegingen met holl. 1 -
toevoegingen met vet. 9 -
toevoegingen met sax. 88 15
toevoegingen met fris. 1 -
toevoegingen met sicamb. 8 1
toevoegingen met ger. 28 7
toevoegingen met angl. 27 18
toevoegingen met gal. 3 4
toevoegingen met hisp. 1 -
toevoegingen met ital. - 1
toegevoegde Latijnse synoniemen 37 19
toegevoegde Griekse equivalenten 1 -
nieuwe Latijnse citaten - 2
nieuwe auteursnamen - 1
nieuwe Latijnse verklaringen 1 4
  _____ _____
  269 105

Opmerkelijk is vooral het groot aantal nieuwe toevoegingen met de vermelding sax. Nu heeft Kiliaan als kanttekening aan zijn voorrede (bij p. 3v, beneden, zonder verwijzing naar een bepaalde plaats in de tekst) ook een zinnetje toegevoegd: ‘Carolus Magnus Saxones saepe rebelles in Belgicae oris posuit’. Hierdoor wees Kiliaan er dus op dat er ook in de kuststreek Saksen woonden; zou hij zo niet de verwantschap van veel Saksische woorden met Nederlandse woorden hebben willen verklaren? Deze verwantschap wilde hij blijkbaar verder aantonen door de vele kanttekeningen met sax.

In dit artikel bespreek ik verder enkel de toevoegingen die naar het handschrift te oordelen, zeer waarschijnlijk van Kiliaan zelf zijn. Eerst geef ik enige voorbeelden van toegevoegde woorden, niet alleen uit de 16 bladzijden die ik volledig ontcijferd heb, maar ook uit andere bladzijden.

1. Nieuwe trefwoorden

a) Zonder een bijzondere toevoeging

achter-schip. i. achter-kasteel. Puppis.
acker-land. Aruum.
broeyen. Elixare: leuiter coquere siue mollire aquâ. Ghe-broeyt. Elixus: leuiter aqua coctus siue mollitus.
ewegh. i. wegh. A, ab: apage, apagite. angl. away. ger. hinwaegh.
gaffel. Coenaculum senatorium, triclinium praefectormn & mechanicorum.
gast-schenck. Xenium.
ghe-kernt melck. j. boter-melck. Lac serosum.
ken in fine dictionis, diminutiui loco additur; vide kyn.
kijn diminutiuis in fine additur. holl. mondekyn: meskyn, knechtkyn, kuylkyn (door een andere hand werd hier later nog aan toegevoegd: hollandij quoque gen et gien dicunt. ut hoedgen, hoedgien, pileolus: steentgien, steentghen, lapillus: maetgen, maetgien, parua mensura: draedgien, draedgen, paruum filum).
maeghden-haer. Adrantum, callitrichum, politrichum, trichomanes, cincinnalis, capillus Veneris, terrae supercilium. ger. maidenheare.
maecker. Hippolus, malleus ligneus quibus bletra naui impregnantur. sax. makker.
schaeps-ribbe. Millefolia (door een andere hand vervangen door: myriophillum), millefolium, Achilleos, achillea syderatis, scopa regia, stratiotes. ger. schaaffripp.
waeter-breucke. Hermia aquosa.
waeter-gheswel. Tumor aquosus.
waeter-plancke. i. seyl (in een andere hand vervangen door: sweerd). Planca lateralis nauigij.
wied-hacke. Sarculum. angl. weedehooke.
wijfken der ghe-dierten. Matrix. i. voye.
wijn-merckt. Forum vinarium.
wijn-seck. i. sack-wijn. Vinum hispaniense.
wild vier. i. haer-worm. Impetigo. ang. wildfire: gal. feu volage.
wimpel-tere. i. vlicheltere. Papilio.

b) Nieuwe vet.-woorden

Bij Kiliaans toevoegingen zijn betrekkelijk veel nieuwe vet.- of vetus-woorden, waarop vaak een equivalent in een andere taal volgt; hier geef ik enige voorbeelden:

 

gaeuen. vet. i. gheuen. donare. ger. gaaben.
rete. vet. Alga, ulua, fucus marinus. ang. reytes. sax. reeth.
schoet. vet. fris. Hasta longa breui cuspide praeferrato.
schoetel. vet. sax. Globulus.
taele. vet. Interrogatio.
taele. vet. Fabula. ang. tale (door een andere hand werd hier bijgeschreven: bon).
waeue. vet. Unda, fluctus, ang. waue. gal. vague.
waeue. vet. Fauus. ger. waben. ital. fauo.
waeueren. vet. Vacillare. ang. wauer.
wanck. vetus. Nutus. & Dubium, dubiatio, vacillatio.
wiel-leese. vet. Orbita.
wyd. vet. Vacuus, vanus. ang. voyde. gal. vuide.
wijn-raeue. vet. Vitis. sax. wijnraue.

c) Nieuwe trefwoorden met een andere aanduiding

goer, goeren. holl. i. geur, geuren.
kloof. holl. Fissura, rima. i. kloue.
kloouen. holl. i. klieuen.
raddigheyd. hol. Celeritas.
schieme. holl. i. scheme. Umbra.
scheme. sax. Umbra.
schemel. sax. Scabellum.
horen-visch. sax. Xiphias, gladius.
schoster. sax. i. schoen-maker.
taeghelen. sax. i. taeckelen.
wieden-boom. sax. Salix.
bis-wijlen. sax. sic. Aliquando.
acker-manneken. sax. sic. i. quicksteert. Motacilla (sic. heeft Kiliaan hier later bijgeschreven; dezelfde kanttekening zonder sic. staat er nog een tweede keer in een ander handschrift).
enteren. sax. sic. harpagare. enteren het schip. i. klampen. Harpagare nauem.
gadder. sicamb. sax. Clathrus, repagulum. ger. gather.
taeckeler, tageler. sax. sic. Remulcus.
gaer-koken. Popina, thermopolium. sax. fris. sic.
bont moes. sic. colon. holus mixtum: holus ex brassicis & rapis: pulmenti miscellum, versicolor, varius.
gael. sicamb. i. gherstigh. Rancidus.
kloote. sicamb. Rapa, rapium, i.
maeghen-worst. ger. Hila, hilla.
maeghe, meghe. ger. Coagulum. vide Lebbe.
wie. ger. sicamb. sicut, sicuti.

 

Andere toegevoegde sax.- en fland.-trefwoorden vermeld ik nog bij de vergelijking met de bronnen in het tweede deel van dit artikel.

2. Aanvullingen van reeds bestaande artikels

Ook aan reeds bestaande artikels voegde Kiliaan woorden toe, zowel Nederlandse of Latijnse synoniemen als nieuwe gewestelijke aanduidingen, equivalenten in andere talen en verklaringen of etymologieën.

a) Nieuwe Nederlandse synoniemen

tekst kanttekeningen
Abast,* alabast. Alabastrides... abaster-steen
Achter...ten achter zijn.* Reliquari. t'achter zyn
galm.* Echo, reflexio soni... i. weder-galm
ghe-buere.* Vicina. ghe-buerinne
paertenaer.* Partiarius. i. half-win
pilorijn, pellarin. fland.* Numellae versatiles, numellae publicae... i. halspranghe.
Pudde. fris. Mustela piscis. i. puyte.
born-steen. ger. sax.* Succinum... vide haecksteen
ooghe, oghe, aeghe, aughe. sax. fris. Insula. hinc Schiermonickoghe vide ouwe

b) Nieuwe gewestelijke aanduidingen

tekst kanttekeningen
berte. vetus.* j. tuyte. Obba. fland.  
blouwen.* Alapas impingere... fland.  
weder-peyns, weder-ghe-peyns.* Remorsus... fland.  

rade, radde. fris.* j. drade. Celer... holl.  
radie, raye. vetus. fland.* Radius... holl.  
weder-saecke. vetus.* Pars aduersa: aduersarius. holl.  
wee-wijte, wee-wite. vetus. fland.* Dolor, calamitas. holl.  
wijlen-eer. vet. Olim. holl.  
stubben. fris.* Verrer, puluerem discutere... holl.  
stubbe,* stof. Puluis. hol. fris.  
galghen-knepel.* Furcifer. sax.  
Weld.* vetus.* fris. j. ghe-weld. wald sax.
gaeren-winde.* j. gaeren-kroone. Harpedone, rhombus. sax. sic.  
wee-klaeghen.* Lamentari. sax. sic.  

c) Nieuwe equivalenten na de Latijnse synoniemen

tekst kanttekeningen
Abel. Habilis...gal. abil, habil: ital. habile: hisp. habil.* ,abil
  angl. able, hable (dit heeft Kiliaan er later bijgeschreven). i. potens, valens
galpen. Gannire instar vulpis. angl. iaulpe
hatte. fris. vetus. Capitium muliebre... ang. hatte. vide hoed
tacle. Lingua, loquela...ang. talke.* , tale
wijde, wije, sax. sicamb. j. wiede. Salix... ang. withie
wildelingh/wilden appel. Arbutum unedo. ang. wilding apple
wildernisse/woestijne. Eremus... ang. wildernes.
wijse/ghijse. Ritus...forma via.* gal. guise: ital. guisa: hisp. guisa: ang. guyse. ger. weyss:
  sex. wijse
wijsen. Monstrare, ostendere, indicare. ger. weysen, sax. wijsen
maeghd. Virgo, puella. germ.* maeghd: ang. mayde.* magt
  :sax.maid, med, maged
wijcken. Cedere...ger. vveychen: sax. wiken
goes, goese. fris. holl. sax. j. gans. Anser ang. goose. fris. gose. sax. goes, gose.

d) Nieuwe verklaringen of etymologieën

tekst kanttekeningen
Amman, am-man. Praetor, praefectus...Amman. germ. Consul. Am- Amman, Vir officii dicitur Aegidio Tschudo.

man Petro Nannio alt-mannus, outmannus & olt-mannus dicitur. q.d. senex-vir. Becano ampt-man.* vide Am. mihi am-man à pascendo i. ab ammen dici videtur vide ammen, am, &c
 
ammen. ger. sax. fris. sic. Pascere, nutrire, alere. propriè autem pascere gregem, pastorum more. gubernare, curare, regere, quod ποιμαίνειν Graecis dicitur. ποίμανευς, & ποιμὴν, ένος pastor & rex dicitur: ποιμένα λαῶν pastorem populi siue regem vocant Homerus & Plato...
bedelersse. Mendicans mulier. Foeminina multa in ersse desinunt, bedelersse, backersse, hekelersse, meestersse, naeyersse, spinnersse, toouererersse, wasschersse: multa quoque in ster et inne ut backster, boerinne &c
hals-pranghe, hals-ijser. Numella*. : vulgo collistrigium: instrumentum quo hominis collium obstringitur. siue pilorijn
kaerle, keerle. Rusticus*. angl. carie, churle.* agrestis.
  i. paganus, rusticus: homo infimae quidem, verum liberae conditionis. Guil. Lambard.
kippen. Pullulare, pullos edere, excludere vel excudere oua: percudere rostello.* Excudere fauos siue cellulas. dicitur de auibus & de apibus. Dicuntur autem gallinae excludere siue excudere, cum post incubatum pulli maturi rapto ouo nascuntur.
Oor, or. Magnus, excellens, vetus...Gesn. Becan. Videtur* dictio contracta ex ouer. i. supra, ultra... mihi (salua Gesneri & Becani sententia)
Tam. Mansuetus...ger. zam: ang. tame*. : sax. tham. Germani superiores t in z plerumque mutant: ut tam, zam: zal, tal: twijfel, zweyfel: tijd, zijt: tol, zol: torn, zorn: tong, zung, timmeren, zimmeren: tin, zin.
 
Ver Praepositio inseparabilis, exponitur plerumque per praepositiones per, re, dis, ex, ab, pro, prae, con: & ultra. germ. ver:* sax. vor: ang. for.* er:
  est & loco inchoatiuae particulae. ut ver-bleecken, ver-konden, verherden, ver-sotten, ver-steenen.

3. Toevoegingen aan de Appendices

Ook de lijsten van bastaardwoorden, plaatsnamen en persoonsnamen achteraan in het Etymologicum heeft Kiliaan aangevuld.

a) Het Appendix peregrinarum, absurdarum, adulterinarumque dictionum

In dit Appendix van bastaardwoorden zijn relatief veel woorden geschrapt en er komen vrij veel kanttekeningen voor in een ander handschrift dan dat van Kiliaan.

Geschrapt werden bijv. de trefwoorden beuernaerd, beuernelle, natuere, natueréren, natuerlick, natuerlick saed, natuerlick kind (in een ander schrift dan dat van Kiliaan is in het woordenboek zelf naast Natte geschreven: Natuer, naetuerlick. vide Append.), rabattéren (dit heeft Kiliaan als synoniem geschreven bij rabatten. j. af-korten in het woor-denboek zelf), raepiamus (dit stond in het woordenboek zelf reeds in de vorm rapiaemus, maar tussen de woorden met raep ..), rapéren en retorisijn.

 

Als nieuwe trefwoorden voegde Kiliaan bijv. toe:

 

absolutelick. Absolutè, perfectè
April. Mensis Aprilis
benedyen. Bene precari, benedicere
Dispute: disputatie. Concertatio, disceptatio, disputatio
Donaet int klooster. Laicus. vuìgo donatus
excellentie. Elegantia, praestantia, excellentia
excellentelick. Eleganter, egregie, eximiè
Excepteren. Excipere, eximere
presentelick. Ad praesens, in praesenti, impresentiarum
profetersse, profetinne. Prophetissa
tributaris. Tributarius, vectigalis

 

Ook nieuwe verklaringen voegde Kiliaan aan deze lijst toe, bijv.

tekst kanttekeningen
Arsenael. Nauale & Armamentarium. vulgo arsenalis locus. q.d. Ars naualis. quod arte naues ibi struuntur. Steph. Pig. sax. arsenal
Conuers. Neophytus. vulgò conversus. est autem propriè religiosus in monasterio, non choro, aut templo, sed laboribus & officiis laicorum deputatus.

Marmelaete. Cydonite placenta, officinis diacydonium, cydoniatum. marinellos enim vocant hispani mala Cydonea siue Cotonea

b) De lijst van plaatsnamen

Heel wat nieuwe namen voegde Kiliaan aan deze lijst toe, bijv.

 

Clermont. Gergobia, Gergouia. op. franc.
Edinghen. Edinga, Enguina. opp. fland.
Hildesheym. Ascalingium
Olden-borgh. Aldenburgum, Oldenburgum. op. in Holst. & op. in Frisia
Osnaborg. Osnaburgum. in Westphalia. ciuitas episcopalis
Ouer-lander. Germanus superior
Sonnicke. op. Hannoniae. gal. Soigny
Upsael. Upsalia. op. in Suedia

 

Ook aan deze lijst voegde Kiliaan nieuwe synoniemen of verklaringen toe, bijv.

tekst kanttekeningen
Ottenwald. Abnoba. mons German. mons werd geschrapt.
  Othonis silua
Ouer-land.* Germania superior, prima. , Ouer-duydtschland
Roosendael. Rosaeuallis, Rosendala. pagus Brabant. & Monasterium* ad Nitam fluuium. nonnarum siue religiosarum4)

c) De lijst van persoonsnamen

Deze lijst breidde Kiliaan eveneens uit, o.a. met de volgende namen:

 

Aelken, Aleyt. Aleydis. foem. nomen
Cucufaet. Cucufatus. proprium nomen martyris, apud Prudent.
Erewert, Ehrewaert. Cherebertus. Mart. Crus.
Luyte, Luytken. Ludgardis. propr. foem.
Mette, Metteken. Mechthildis Methildis. Georg. Coluener. propr. foem.
Ode. Oda, ae. propr. fem.
Sinken, Ioosinken. Iodoca
Stine, Stinken. Augustina
Winfrid. Winfridus

 

Ook nieuwe verklaringen en synoniemen voegde Kiliaan aan deze lijst toe, bijv.

tekst kanttekeningen
Adoald. Adoaldus, q.d. Het-wald. Patris potestas: vice patris tutor, patronus. Mart. Isleb.* Paternus curator: ab Atta sine AEtta. i. pater. Mart. Crus.
Catouald, Catowald. Catoualda. q.d. Gutwald.* I. Stumpff. : i. potestas Dei
Lupold. Lupoldus, Leopoldus.* Leodepoldus. i. tutor assertorque populi qui aliter etiam Thieboldus & Thiebaudus dicitur. I. Lips.

B. Bronnen voor Kiliaans toevoegingen

1. Bronnen die Kiliaan zelf aangeeft

Aan de bronnenlijst die reeds in zijn Etymologicum was afgedrukt, voegde Kiliaan in de rand ook enige nieuwe namen toe: Aegidius Tschudus, Cornelius Agrippa, Martinus Crusius en Petrus Dasypodius. Drie van deze auteurs had Kiliaan zeker ook reeds voor vorige drukken van zijn woordenboeken gebruikt: Tschudi vermeldde hij in 1599 i.v. trutsman, wale en bij verscheidene persoonsnamen, en Agrippa i.v. heraut; het Latijns-Duitse Dictionarium van Dasypodius en de Nederlandse bewerking ervan waren bronnen voor Kiliaans Dictionarium van 15745).

Bij de kanttekeningen zelf vermeldt Kiliaan ook nog verscheidene auteursnamen. Hierbij heb ik namen van oude Latijnse auteurs gevonden, bijv. Ausonius, Claudius, Donatus, Ennius, Festus, Horatius, Isidorus, Iuuenalis, Lactantius, Liuius, Ouidius, Plautus, Plinius, Propertius, Prudentius, Sedulius, Seneca, Ulpianus, Varro en Vergilius. Van de namen van recentere auteurs staan de meeste reeds in Kiliaans auteurslijst van 1599, bijv. Adrianus Iunius, Andreas Alciatus, Andreas Althamerus, Beatus Rhenanus, Conradus Gesnerus, Georgius Coluenerius, Guilielmus Camdenus, Guilielmus Lambardus, Hubertus Thomas Leodius, Ioannes Auentinus, Ioannes Goropius Becanus, Iodocus VVillichius, Iornandes, Iustus Lipsius, Ludouicus Caelius Rhodiginus, Mathias Lobelius, Sebastianus Munsterus, Stephanus Pigius en VVilleramus. In de kanttekeningen heb ik nog drie auteurs-

namen gevonden die niet in de lijst en blijkbaar ook niet in de tekst van 1599 voorkomen: Henr. Clar. (= Glareanus, i.v. Erenvest, een persoonsnaam), G. Cassand. (= Cassander; i.v. Dom) en Spangenberg (bij de persoonsnamen Gunmund, Hastreich, Weibseer, Werdmair en Westeralper).

Een aantal van deze bronnen heb ik met de kanttekeningen van Kiliaan vergeleken. Tevergeefs heb ik verwantschap gezocht met de volgende werken: Egidius Tschudi, Chronicon Helveticum (uitgegeven te Bern in 1968), H. Cornelius Agrippa ab Nettesheym, De incertitudine & Vanitate scientiarum declamatio inuectiua (s.l., 1537), Hadrianus Junius, Nomenclator omnium rerum (Antwerpen, 1577), Georgius Colvener, Chronicon Cameracense et Atrebatense (Duaci, 1615), William Lambarde, Archaionomia, siue de priscis Anglorum legibus libri (Londen, 1568), Stephanus Pighius, Annales Romanorum (Antwerpen, 1599-1615) en W. Cyriacus Spangenberg, Quernfurtische Chronica (Erffurdt, 1590).

Met vijf auteurs die Kiliaan met name in zijn kanttekeningen vermeldt, heb ik duidelijke overeenkomst kunnen vinden.

a) William Camden

Het werk van William Camden, Britannia sive florentissimorum regnorum, Angliae, Scotiae, Hiberniae, et insularum adiacentium ex intima antiquitate (Londen, 1590) was zeker een bron voor Kiliaans kanttekeningen, zoals de volgende voorbeelden aantonen:

Camden kanttekeningen
(p. 105)  
Baneretti etiam non ita pridem à Baronibus secundi erant, quibus inditum nomen à vexillo, concessum enim erat illis militaris virtutis ergô quadrato vexillo, perinde ac Barones uti, unde & equites vexillarij à nonnullis Latinè vocantur. (i.v. banderotse) vulgo banerettus. Baneretti à Baronibus secundi erant, quibus inditum nomen à vexillo: concessum enim illis erat, militaris virtutis ergo, quadrato vexillo, perinde ac Baroncs, uti: unde & equites vexillarij à nonnullis Latinè vocantur. Guil. Camd.
(p. 179) (i.v. Duyne) vulgò dunum: huic plurima oppidorum nomina in dunum exeuntia. Oppidis quae editiorem locum occupabant Britanni & Angli dunum addiderunt. Guil. Camden.
Dunum: quod Britanni & Galli oppidis addiderunt, quae aeditorem locum occupabant, uti hoc nostrum Sorbiodunum.  

(p. 720)  
Holmes: Sic enim planities herbidas aqua circumfusas vocârunt Saxones. (i.v. Holm, holme. vetus. ang. Insula amnica.) Na vetus ang. heeft Kiliaan sax. toegevoegd; na Insula amnica: planities herbida aquis circumfusa. Guil. Camd.

Op één plaats heb ik vermoedelijke invloed van Camden gevonden zonder dat Kiliaan er deze bron vermeldt:

(p. 270)  
Duffen Britannicè profundum siue depressum. Duffe. Profundus, depressus, humilis. britan. duffen.

Dat Kiliaan dit werk van Camden ook reeds voor de tekst van zijn Etymologicum van 1599 had gebruikt, bewijst het volgende voorbeeld:

Camden Etymologicum
(p. 467)  
Worth, quid Saxonibus significat. Tameworth...Nomen verò factum est à Tama praeterfluente, & Saxonica dictione weorth, quae insulam amnicam, vel locum aquis circumfusum denotare existimo, cùm Keyserswert, & Bomelsweort in Germania Caesaris insula, & Bomeli insula significent. Weerd, weert, wert, weerder. vetus. Insula: insula amnica. & Propugnaculum: agger. ang. sax. vvorth, vveorth, Hinc Keysers-weert/ Bomelsweert q.d. Caesaris insula, Bomeli insula. Guil. Camden.

b) Johannes Turmair of Aventinus

De Beierse kroniek van Johannes Turmair was zeker eveneens een bron voor Kiliaans kanttekeningen; ik vergelijk deze hier met Johannes Turmair's gennannt Aventinus Annales Ducum Boiariae (herausgegeben von Sigmund Riezler, I. München, 1882).

Turmair Kanttekeningen
(p. 31)  
Teuto ab innuendo dictus rex Germaniae; quem quidem mercurium Germaniae interpretati sunt; inde Teutones dicimur. duydschen. Interpretari. ger. twitschen, tytschen, tuitsen, tytzen. unde Tuischo, Tuizo, hoc est Tuisco, conditor Germanorum & Sarmatarum, quem maiores nostri nuncium ac interpretem Deorum venerati sunt. Teuto ab innuendo dictus, Rex Germaniae, quem quidam Mercurium interpretati sunt: inde Tentones dicimur. Ioan. Auent.
Tuitschen, tytschen, tuizen, tyzen est interpretari; unde Tuitscho, Tuizo, hoc est Tuisco, conditor Germanorum et Sarmatarum, quem maiores nostri uti nuncium ac interpretem deorum venerati sunt.  

(p. 29)  
Sac, sagum, saccus. inde schecken, vestis militaris, qua maiores nostri pro lorica usi; Tectosaces inde dicti, populi Germaniae ac Galliae. (i.v. sack. Sagum, vestis genus) vestis genus werd geschrapt en het volgende toegevoegd: sacus, vestis militaris, qua maiores nostri pro lorica usi sunt. Io. Auent. vide sack, kasack.
(p. 29)  
Sal, sala, aula est; salicus denominativum eius, id est aulicus. lex salica, terra salica, salica praedia, salici clientes, apud iureperitos Galliae atque Germaniae dicti, quod ad aulam spectent. Salii quoque Franci dicti sunt, refert Marcellinus, a duobus fluminibus, quae Franciam antiquam, hoc est, Franconiam, incunabula Francorum, irrigant; ambo Salas nuncupamus. (i.v. Sale. Aula...) sala (inquit Ioan. Auent.) i. aula: huic salicus, id est aulicus: & huic salica, praedia salica, clientes salici, quod ad aulam spectent: & sal-buch, hoc est codex salicus, ubi praedia regia principalia, Ecclesiastica vectigalia, reditusque praediorum describuntur.
(p. 33)  
Zeccen, lacessere; zecco, qui lacesit; Latini Ciconium nominant. (bij de persoonsnamen) Secke, Zecke. Ciconius, Zecco. Lacessens. à zecken. i. Laessere. Auentin.

Dat Kiliaan ditzelfde werk van Turmair al gebruikt had voor zijn Etymologicum van 1599, bewijzen de volgende voorbeelden, alle uit de lijst van persoonsnamen:

Turmair Etymologicum
(p. 7)  
Adalbrecht, Adalprecht, Adelbrecht, diminutive Albrecht et Aelbel, est domitor (seu ut ita loquar) fractor nobilitatis. in aliquibus monumentis Adelbercht lego, quod a dignitate nominatur; bercht enim dignum declarat; unde ob commoditatem enunciando, quam facile sit brecht, difficilius asperiusque apud nos est Albercht, Latinis est Alberthus, plura in brecht. Adelbrecht, Albrecht, Albrechtus, Adelbrechtus q.d. fractor nobilitatis. Legitur & Adelbercht: quod à dignitate denominatur. bercht enim dignum declarat. Ioan. Auent.
  Albrecht. Albertus, q.d. fractor nobilitatis, vide Adelprecht.
(p. 13)  
Berth sive bercht dignus est. Latini in berthus et pertus transmutant; inde Bertha sive Berichtha, hoc est digna, mater Carolo Magni, crebrum maioribus nostris nomen. Berthe, Bertha, Berichtha, hoc est, digna. Berth enim, siuc bercht. i. dignus. Latini in bertus & pertus transmutant. Io. Auent.

(p. 27)  
Perth, equi, perther, equorum exercitus et dominus. Bertharius Latinis dicitur. Perther, Berther. Bertharius, i. equorum dominus, & equorum exercitus, Io. Auent.
(p. 28)  
Pertrich, equorum dives. Bertharicus, rex Italiae, oriundus ex Boiaria. Pertrich. Bertharicus. i. equorum diucs, Io. Auent.

c) Martinus Crusius

Voor aanvullingen op zijn lijst van persoonsnamen heeft Kiliaan heel wat gehaald uit een werk van Martinus Crusius, Annales Suevici siue Chronica rerum gestarum antiquissimae et inclytae gentis (Frankfurt, 1595); dit bewijzen de volgende voorbeelden:

Crusius (deel 1) Kanttekeningen
(p. 216)  
Clodomirus (Leuthmaier) (i.v. Clodomir, Clodomer. Clodomirus) siue Leuthmaier. Mart. Crus.
(p. 216)  
Clotharius (Leuthart, Leutherr, hominum dominator) (i.v. Clotaris. Lotarius...Aut Clotharius) aut Leuthart, Leuther. hominum dominator. Mart. Crus.
(p. 137-138)  
Chonodomarius, Rex Alemannorum (Kun oder König Othmaier, Spangenb.) Cunothmaier. Chonodomarius. à kun.j. koninck & Othmaier. Mart. Crus.
(p. 3)  
Ascenez...qui & Tuiscon dicitur: Tuisconum, hoc est, Germanorum, primus Rex. Duydsch, Tuiscon. primus Teutonum rex. Mart. Crusius
(p. 252)  
Agilulfus, Eylhulff, vel Eytelhulff. Eylhulf. Agilulfus Mart. Crus.
  Eytelhulf. Agilulfus. Mart. Crus.
(p. 270)  
Gertrudis (Gar vertrauwend) (i.v. Gertrud, Gartrud. Gertrudis...) vel omnino fidens. Mart. Crus.
(p. 271)  
Gundebertus, Gunstes warth. Gundebert. Gundebertus. i. fauore dignus. Mart. Crus.
(p. 218)  
Rhadegundis (ex prudentia fauorabilem) (i.v. Radegonde. Radegunda, Radegundis) prudentia & consiliis fauorabilis. M. Crus.
(p. 5)  
Sueuus, ...Rex Tuisconum...No- Sweue. Sueuus. rex Tuisconum: sic dictus à sweben siue sweuen i. cir-

men habere fertur à verbo Schweben, vel umbschweiffen: quod circumuagari, siue circumproficisci significat. cumuagari, circumproficisci. Mart. Crus.
(p. 218)  
Bertharius (Werdherr, dignum honore dominum) Werdherr. Bertharius q.d. dominus honore dignus. M. Crus.
(p. 8)  
Boerebista, vel Borbista (Werweisz, oder Verwůster) Werweis. Boerebista, Borbista. q.d. Verwoester. Mart. Crus.

Drie gevallen heb ik gevonden waarin Crusius zelf naar Spangenberg verwijst en waarbij Kiliaan alleen de naam Spangenberg vermeldt; het is wel mogelijk dat Kiliaan het werk van Spangenberg zelf niet gebruikt heeft en hem alleen via Crusius kende.

(p. 138)  
Gundomatum & Vadomarium fratres (Gundmund und Werdmaier/Spagenb.) Gunmund. Gundomatus, Gundmundus Spanberg.
  Werdmaier. Vadomarius. Spanneberg.
(p. 106)  
Pipa vel Pipera (Weibs Ehr/ut Spangenberg vertit muliebre decus) Weibseer: Pipera, Pipa. q.d. muliebre decus. Spang.

Eén enkele keer heb ik zonder verwijzing naar een auteursnaam een kanttekening gevonden die uit Crusius schijnt te komen:

(p. 218)  
Baldericus (Baldreich) Baldreich. Baldericus.

d) Beatus Rhenanus

Een andere bron voor Kiliaans kanttekeningen was Beatus Rhenanus met zijn Rerum Germanicarum libri tres (Basel, 1531); hiervoor heb ik echter slechts één voorbeeld gevonden:

Rhenanus Kanttekeningen
(p. 123)  
Ea regio quam hodie uernacula lingua Pfaltziam, indocte Palatinatum uocamus, olim Capellatij uel Palas nomen habuit. Am. Marcellinus libro XViij. Quum uentum fuisset ad regionem cui Capellatij nel Palas nomen est. Ab hac itaque (i.v. Palts. Palatium...) Phaltzia, inquit B. Rhenan. indocte Palatinatus vocatur. olim Capellatij vel Palas nomen habuit: ab hac prisca voce Palatij vocabulum descendit & non à palatio vel Imperatoris vel Regis Francorum: nam sunt qui Palatinum esse putant,

prisca uoce Palatini uoacabulum descendit, & non à palatio uel imperatoris, uel regis Francorum, nam sunt qui Palatinum esse putant, qui à Francis olim Maior domus fuerit appellatus. qui à Francis olim Maior domus fuerit appellatus. B. Rhen.

In Kiliaans lijst van persoonsnamen in het Etymologicum van 1599 zelf heb ik echter veel meer gevallen gevonden waarop invloed van hetzelfde boek van Rhenanus duidelijk is, nl. van zijn ‘De Nominibus propriis veterum Germanorum’ (pp. 178-182). Hier volgen enige voorbeelden:

Rhenanus Etymologicum (persoonsnamen)
(p. 178)  
Anses ob uictoriam Gotthis proceres suos fuisse uocatos quasi semideos, unde Anshelmi uocabulum, & Ansegisii... Ansgis...Anses. Gothis proceres dicuntur, ob victoriam, quasi semidei: unde Ansegisi & Anselmi vocabula. B. Rhenan.
(p. 179)  
apud Tacitum Catumerus re & nomine Cathorum princeps. Catumer. Catumerus, hoc est, Cattorum princeps. B. Rhen.6)
(p. 178)  
Theut, Thiet, siue Diet Gotthis esse deum... Diethelm...Diet, Thiet Gothica linguâ Deus est. Io. Stump. B. Rhenan.
(p. 178)  
Tietrichum, diuinam copiam, Theutbrechtum diuinam gloriam siue deum esse gloria plenum... Dietprecht. Theodebertus, Theutbrechtus...diuina gloria: vel Deus gloria plenus. B. Rhenan...
  Dietrich, Dietrick. Dietrichus...diuina copia, B. Rhenan.
(p. 178)  
Vuol, fardi uocabulum hoc est eius cui res recte succedit, aut qui feliciter pergit, in Vuolfhardum mutatur. Wolfard. VVolfardus, q.d. Wolfhard. i. is cui res rectè succedit, aut qui feliciter pergit, B. Rhen....
(p. 178)  
Nam quotus quisque nouit Philibertum eum esse propriè quem Graeci Πολύϕημον uocant, Pharamundum à ueritate oris nomen habere. Chilpericum ab auxilij copia, à gloria strenuitatis Dagobertum, Philibert. j. Wilprecht, Vilwert. Polyphemus. B. Rhenan.
  Pharamond. j. Waermond. Varamundus.
  Chilperick...Chilpericus, q.d. hilprich. ab auxilij copia. B. Rhen. vide

Grimoaldum à seua potestate, Ronoaldum à plausibili, denique à precioso thesauro Bertradam... Hilperick.
  Dagobert...Dagobertus à gloria strenuitatis, dictus...B. Rhen.
...Hilfrichum siue Hilpericum... Romwald...q.d. roemwald, ruomwald, à plausibili potestate. B. Rhen. Bertrade...Bertrada, q.d. VVerthrada, à pretioso thesauro dicitur. B. Rhenan.

e) Williram

Paul Merula's uitgave en commentaar van Willirams Oudduitse parafrase op het Hooglied verscheen in 1598 in de Officina Plantiniana te Leiden bij Chr. Raphelengius; De Smet geeft voorbeelden die aantonen dat Kiliaan dit werk reeds in 1599 kende en gebruikte7). In de kanttekeningen heb ik nog invloed van één artikel eruit gevonden:

Williram Kanttekeningen
(p. 169)  
Adeligh, afdeligh, sonder deel, expers. (i.v. A. In compositione priuatia est particula, ut) adeeligh, apud Willeramum (deze twee woorden werden later geschrapt) i. expers.
  Adeeligh. vetus. apud Willeramum. Expers, sine parte. a priuatiua particula a. & deligh.

2. Bronnen die Kiliaan niet aangeeft

De bronnen die Kiliaan zelf aangeeft, hebben hem hoofdzakelijk etymologische of encyclopedische inlichtingen verschaft, zoals we in de vorige paragraaf duidelijk hebben gezien. Om ook zijn bronnen voor de gewone trefwoorden te kunnen vinden, heb ik de 16 bladzijden die ik volledig ontcijferd heb, vergeleken met de meeste oudere Nederlandse en enige Duitse woordenboeken. Veel duidelijke overeenkomst was er niet. Op 269 kanttekeningen van Kiliaan heb ik als waarschijnlijke bronnen slechts gevonden: zijn eerste Dictionarium van 1574 voor één artikel, het Naembouck van Lambrecht voor vier woorden en de Nomenclator Latinosaxonicus van Chytraeus voor zeventien woorden. Verder kunnen enige woorden uit de Thesaurus Theutonicae

linguae komen, andere uit Die Teütsch Spraach van Maaler, het Dictionariolum puerorum Germanicolatinum van Frisius of het Dictionarium Germanicolatinum van Dasypodius, maar in deze gevallen is de overeenkomst niet treffend genoeg om met zekerheid tot ontlening te besluiten.

a) Kiliaans eerste Dictionarium van 1574

Eén in de rand geschreven artikel heeft Kiliaan zeer waarschijnlijk opnieuw overgenomen uit de eerste druk van zijn Dictionarium Teutonico-Latinum (1574). Hoewel dit veel beknopter was dan het Dictionarium van 1588 en het Etymologicum van 1599, toch had Kiliaan er niet alles uit bewaard in zijn latere uitgaven. Het volgende voorbeeld wijst erop dat hij nu vond dat hij vroeger te veel had weggelaten:

1574 Kanttekeningen
sijn taecke voldoen. Reddere iusta, Opus iustum, vel operam iustam reddere, Peragere laboris pensum, iusta operum peragere, Pensum absoluere, Persoluere, Peragere. sijn taecke voldoen. Reddere iusta: peragere laboris pensum: pensum absoluere: iusta operum peragere.

In dezelfde vorm heb ik dit trefwoord evenmin als deze Latijnse synoniemen in een ander woordenboek gevonden.

Het is mogelijk dat Kiliaan nog andere woorden uit zijn eerste Dictionarium heeft overgenomen, waarvoor de overeenkomst echter minder duidelijk is: gal. garnison (i.v. gaernisoen), maar dit kan ook uit een Frans woordenboek komen; gaeuen. vet. i. gheuen. donare. ger. gaaben (Kiliaan schreef in 1574: Gauen. Donare. ger. gaaben; maar waarom zou hij het dan vet. noemen?); verder vertonen verscheidene ger.-equivalenten uit de kanttekeningen overeenkomst met equivalenten die Kiliaan in 1574 gaf, maar later weggelaten heeft8). Omdat de meeste van deze ger.-woorden ook nog overeenkomen met woorden bij Maaler, Frisius of Dasypodius, bespreek ik ze echter in een volgende paragraaf.

b) Het Naembouck van Lambrecht

Kiliaan had het Nederlands-Franse Naembouck (Gent, 1546) van Lambrecht reeds gebruikt voor zijn Dictionarium van 15749); voor zijn Etymologicum van 1599 was het vooral een bron van fland.-woorden10). Ook in zijn kanttekeningen nam Kiliaan opnieuw heel wat woorden uit het Naembouck over met de vermelding fland.; naar schatting komt ongeveer twee derde van de fland.-aanduidingen in de kanttekeningen uit het Naembouck.

Naembouck (1562) Kanttekeningen
Ackerschade: Emport de hayes et hayons. (i.v. acker-schaede. Calamitas) fland
Aertissie: Lesarde. Aertisse. fland. i. haegdisse.
Afgoddiste: Idolatre. af-goddist. vet. fland. idololatra
Backersse oft backsterigghe: Boulengiere. backsterigghe. fland. gand. i. backersse vide naeyersse (daar staat, reeds in het Etymologicum: Flandri finiunt huiusmodi verbalia foeminina per igghe ut naeystrigghe...)
Banckgheselle: Compaignon à boire et et à yurongner, biberon ou grand buueur. (i.v. banck-gheselle. Compotor, comessator) fland.
Belegghen zijn ghelt: Essiler ou employer son argent. be-legghen syn gheld. fland. i. besteden.
Bezoucken, onderzoucken oft vernemen yewers naer: Enquerir, enquester diligemment, examiner ou faire information. (i.v. be-soecken) fland. holl. i. (versoecken. Experiri, tentare, examinare. & Exercere)
Brockvolgher oft teljoorlecker: Happelopin, escornifleur. brock-volger. fland. i. talioor lecker. Assecla mensarum (deze Latijnse vertaling stond reeds i.v. talioor-lecker).
Fisseel oft fasseel, bundel hauts. Fisseel fland. i. fasseel
Gaue oft niet ongans: Point forsemé. (i.v. Gaeue) fland. (j. gheue. Integer) ge-klonnen bloed. fland. i. ghe-ronnen.
Gheclotert oft gheclonnen bloed: Du sang figé.  
Ghezaemder hand: D'une mesme espaule. (i.v. ghe-saemelder hand) j. ghe-saemder hand. fland. (Simul, unà, pariter).
Caeckflabbe: Buffe, soufflet ou jouée. (i.v. kaeck-flabbe) fland. (Alapa).

Mute: Cage, voliere ou geole. (i.v. Muyte) fland (Cauea, auiarium...)
Ooddwonghel: Doux ou paisible. (i.v. Ood-dwonghel. vetus) fland (Mansuetus, lenis, placidus).
Regghelinghe oft achter een: Tout de route ou tout de suyte. (i.v. reghelinck) regghelingh fland (Ordine siue serie decenti ex ordine...)
Schémelen oft schémelooghen: Belluër, estre esblouy ou blouïr. (i.v. schemel-ooghen) fland. (Caligare).
den Dagh schémelt: Le jour poind. den dagh schemelt. fland Le iour poind (i.v. tael-weerdigh, tal-weerdigh) fland (Memorandus, memorabilis...) & magnae aestimationis, magni nominis, bonae famae
Taelwerdigh: De bonne reputation.  
Verheelen: Se reprendre, rejoindre, consolider. ver-heelen. fland. Solidaris solidescere: consolidari
Verslaen den legher, verlegheren oft de tenten verslaen: Muër le siege. ver-slaen den legher, de tenten. fland. i. ver-legheren. Mutare castra.
Verwapenijnghe: Armoirie. ver-waepeninghe fland. Insignia armorum insignia
Vesperbrood eten oft vespereien: Reciner. (i.v. vesper-brood) fland. (Merenda, cibus qui post meridiem sumitur...) (vespereyen werd in het Etymologicum reeds fland. genoemd)

Deze voorbeelden tonen aan dat Kiliaan in zijn kanttekeningen soms nieuwe trefwoorden opnam uit het Naembouck en soms oude trefwoorden van de aanduiding fland. voorzag. Of hij deze trefwoorden vroeger zonder de aanduiding fland. reeds uit het Naemboeck had overgenomen, is niet duidelijk. Ook niet duidelijk is of Kiliaan voor de toegevoegde aanduidingen vet. (i.v. af-goddist), gand. (i.v. back-sterrigghe) en holl. (i.v. besoecken) nog een andere bron gehad zou hebben. In de kanttekeningen heb ik slechts één woord gevonden zonder de vermelding fland. dat uit het Naembouck schijnt te komen: abastersteen, dat als nieuw synoniem is toegevoegd aan Abast, alabast, maar is dit woord wel typisch genoeg om zeker te kunnen zijn van de bron ervoor?

c) De Nomenclator Latino-Saxonicus van Chrytraeus

Sterk onder invloed van de Nomenclator omnium rerum (Antwerpen, 1567) van Junius stond de Nomenclator Latino-Saxonicus die

N. Chytraeus in 1582 te Rostock uitgaf; zoals Saxonicus in zijn titel het reeds zegt, gaf hij voor de volkstaal echter ‘propria et his nostris regionibus usitatissima vocabula’11). De naam Chytraeus had Kiliaan reeds in zijn auteurslijst van 1599 opgenomen, zonder dat hij in zijn tekst echter naar hem verwees. Dat heel wat aanduidingen met sax. in Kiliaans kanttekeningen uit deze Nomenclator komen, bewijst de volgende vergelijking, waarbij ik van Chytraeus de uitgave citeer die in 1594 te Hamburg verscheen:

Chytraeus kanttekeningen
(kol. 316)  
Mus agrestis, nitedula...feldtmusz, erdmusz. (i.v. aerd-muys. Mus agrestis, nitedula) sax. erdtmuß
(kol. 334)  
Motacilla, codatremola, ein Ackermenneken, Quickstert. acker-manneken. sax. sic. i. quick-steert. motacilla. (sic. i. heeft Kiliaan er later bijgeschreven; zonder deze toevoeging staat deze kanttekening ernaast nog een tweede keer in een ander handschrift).
(kol. 66)  
Nauale, ein Lastaye Arsenal, dar men de Schepen buwet. Arsenael. sax. Nauale. i. lastagie (lastagie stond reeds in het Etymologicum met de vermelding sax. hol.) In de lijst van bastaardwoorden voegde Kiliaan i.v. Arsenael als equivalent sax. arsenal toe.
(kol. 432)  
Valeriana, Baldrian. Baldrian. sax. Valeriana. herba
(kol. 440)  
Achantus, Welsch Barenklawe. (i.v. beren-klauw. Acanthus...) sax. barenklawe.
(kol. 439)  
Artemisia, Byvoth. (i.v. Bij-voet. Artemisia...) sax. byvoth.
(kol. 355)  
Litera, Elementum, character, ein Bockstave. (i.v. boeck-staf, boeck-staue. ger. sax. sic. Character, litera) sax. bockstaue
(kol. 319)  
Canterius, castratus, spado. Boedtlinck sax. Canterius, equus castratus.
Einbodtlinck, vorsneden Perdt, Rhune.  

(kol. 193)  
Masculus, curtum nauigium, ein Bojarth. Boyaert. sax. boiarth. Musculus, curtum nauigium
(kol. 331)  
Calidris, ein boembicker. boom-bicker. sax. sic. Calidis. genus auis
(kol. 335)  
Phoeopus, Brackvogel. (i.v. braeck-vogel. Arquata...phaeopus....) sax. brackvogel
(kol. 387)  
Mensa panicia, solum cereale, bricke vam Brode. bricke van brood. sax. Mensa panicia, solum cereale
(kol. 291)  
Anasarca, leucophlegmatia, dat blancke water. Blanck water. sax. Anasarca, leucophlegmatia
(kol. 111)  
Frater, ein Broder. (i.v. Broeder. Frater...) sax. broder
(kol. 65)  
Unda fluctus, Eine Bulge. (i.v. Bolghe, bulghe. sax. fris. Fluctus maris, unda, procella) sax. bulge
(kol. 23)  
Tempus subseciuum vel ut alijs succisiuum, by tyde. bij-tijd. sax. sic. tempus subseciuum, succisiuum sax. bijtijde
(kol. 410)  
Cupressus, ein Cypressenbom. (i.v. Cipresse, cipresse-boom. Cupressus...) sax. cypressenbom
(kol. 63)  
Aquarium, lacus. Dräncke, borninge. borningh. sax. sic. i. drencke. Aquarium
(kol. 241)  
Popina. Cic. thermopolium. ein Garkoken. gaer-koken. Popina thermopolium. sax. fris. sic.
(kol. 434)  
Bellis maior, Goseblomen. (i.v. gansen-bloemen. Chrysanthemum...) bellis maior. sax. goseblomen
(kol. 439)  
Vuularia, Huckskrudt. huygh-kruyd. Vuularia. sax. huckskrut.
(kol. 332)  
Corruca aquatica, atricapilla, ein Monnickscken. monincksken. sax. sic. Curruca aquatica, atricapilla.
(kol. 35)  
Sabulum, Groff Muersandt. muer-sand. sax. Sabulum
(kol. 65)  
Cataracta. Plinius Waterfall. waeter-valle. sax. (dit werd weer geschrapt) Cataracta sax. waterfall

Uit Chytraeus haalde Kiliaan dus zowel nieuwe sax.-trefwoorden als sax.-equivalenten die hij aan bestaande artikels toevoegde. Opvallend is dat hij ook twee woorden die hij blijkbaar aan Chytraeus ontleende, huygh-kruyd en waeter-valle, in een verbrabantste vorm zonder een bijzondere vermelding opnam, met een Saksisch equivalent na de Latijnse synoniemen. Van waeter-valle kunnen we dit wel begrijpen; bij het opschrijven heeft Kiliaan er blijkbaar aan gedacht dat dit een gewoon Nederlands woord was, de vermelding sax. na het trefwoord geschrapt en in de plaats ervan het saksische equivalent waterfall opgenomen.

Merkwaardig is nog dat enige woorden die Kiliaan vermoedelijk uit Chytraeus overnam, niet alleen de vermelding sax., maar ook nog sic. krijgen: acker-manneken (hier heeft Kiliaan sic. er achteraf bijgeschreven), boom-bicker, bij-tijd, borningh, gaer-koken (dat er ook nog fris. bij heeft) en monincksken. Zou hij voor deze aanwijzing dan nog een andere bron gehad hebben of niet?

d) De ger.-woorden

Minder duidelijk dan voor de meeste fland.-en sax.-woorden in Kiliaans kanttekeningen, zijn de bronnen voor de ger.-woorden. De meeste ervan komen in dezelfde spelling in meer dan één mogelijke bron voor. Op 59 kanttekeningen met ger. heb ik er 45 letterlijk in Die Teütsch Spraach (1561) van Maaler gevonden, 35 in het Dictionariolum puerorum Germanicolatinum (1596) van Frisius, 11 in het Dictionarium Germanicolatinum (1562) van Dasypodius en 30 in Kiliaans Dictionarium van 1574 (als ger.-equivalent na de Latijnse synonemen).

Enige equivalenten heb ik in dezelfde spelling slechts in één enkel woordenboek aangetroffen, wat natuurlijk een veel sterker argument is voor ontlening: bekumberen (i.v. be-kommeren) staat alleen bij Kiliaan 1574 (Maaler schrijft bekummeren, Frisius bekümberen en ü interpreteert Kiliaan meestal als ue), evenals tam (i.v. Dam; Maaler schrijft Tamm); fiechtenbaum (fiechten-boom) staat alleen bij Dasypodius, evenals gabel (i.v. gaffel; Maaler, Frisius en Kiliaan 1574 schijven gablen); esß (i.v. Ast, est) ten slotte staat alleen bij Maaler (Kiliaan 1574 schrijft este). Verder geeft Maaler nog drie woorden die

ik in de andere woorden boeken niet gevonden heb, in een licht afwijkende vorm: Büne (in de kanttekeningen staat bune, i.v. Boene, buene), Beutelsack (in de kanttekeningen staat butelsack, i.v. buydel, buydel-sack) en Tädigen (in de kanttekeningen staat taedingen, i.v. dedinghen, daedinghen).

Dit eerste onderzoek van de ger.-woorden in de kanttekeningen zou er dus op wijzen dat zowel het Dictionarium van Dasypodius als Kiliaans eigen eerste Dictionarium en Die Teütsch Spraach van Maaler er woorden voor hebben geleverd. Het aandeel van elk woordenboek is echter niet te bepalen. Bovendien is een uitvoeriger onderzoek en een vergelijking met nog andere woordenboeken nodig om zekerheid te hebben.

e) Woordenboeken die minder overeenkomst vertonen met de kanttekeningen.

Enige in de kanttekeningen toegevoegde synoniemen staan reeds in de Thesaurus Theutonicae linguae (1573) van Plantijn: t'achter zijn (i.v. Achter, ten achter zijn), post meridiem (i.v. achternoen), biremis (i.v. galeye) en sarculare (i.v. wieden); voor deze afzonderlijke synoniemen is het echter moeilijk te bewijzen dat ze uit de Thesaurus komen. Hetzelfde geldt bijv. voor tergiuersari (i.v. Futsel-boeck soecken), dat Berlaimont in zijn Vocabulare i.v. futselen vermeldt, en ang. together (i.v. te gader), dat eveneens bij Berlaimont staat. Behalve Berlaimont heb ik ook het Dictionnaire des huict langaiges (Parijs, 1580) nagekeken als mogelijke bron voor equivalenten in andere talen, zonder een duidelijke verwantschap te vinden. Evenmin heb ik bewijzen kunnen vinden voor ontlening aan de Thesaurus linguae Romanae et Britannicae (Londen, 1578) van Thomas Cooper. De meeste woorden die met sic. of sicamb. aangegeven worden, staan niet in de Teuthonista (Keulen, 1477) van Gerard van der Schuren uit Kleef.

De eigenlijke lexicografische bronnen voor de kanttekeningen bij zijn Etymologicum gaf Kiliaan dus zelf niet aan en daarom zijn ze ook moeilijker te vinden dan zijn bronnen voor etymologische of encyclopedische verklaringen. Een voortgezet onderzoek naar deze bronnen kan echter nog heel wat leren over Kiliaans lexicografische methode. Nu is reeds duidelijk dat Kiliaan sommige gewestelijke aanduidingen op

gezag van een woordenboek aanbracht: bijv. fland. als een woord uit het Naembouck kwam, sax. als het uit Chytraeus kwam12). Ook heeft Kiliaan zeker verscheidene keren een zelfde werk geëxcerpeerd: het Naembouck van Lambrecht, de Britannia van Camden, de Annales Ducum Boiariae van Turmair, de Rerum Germanicarum libri tres van Beatus Rhenanus en de Hoogliedparafrase van Williram, uitgegeven door Merula.

Behalve verdere resultaten van deze bronnenstudie hopen we binnen afzienbare tijd ook een uitgave van Kiliaans kanttekeningen zelf te kunnen publiceren.

Alfabetische lijst van in dit artikel besproken woorden

abast, abastersteen 6, 21
abel 7
absolutelick 9
achter 6
achter (ten - zijn, 't - zijn) 6, 25
achterkasteel 4
achterschip 4
ackerland 4
ackermanneken 6, 22, 24
ackerschade. ackerschaede 20
adeeligh 18
Adelbrecht 14
Adoald 10
aeghe 6
Aelken 10
aerdmuys 22
aertisse, aertissie 20
afgoddist, afgoddiste 20
alabast 21
Albrecht 14
amman 7
ammen 8
Anses 17
april 9
arsenael 9, 22
ast 24
aughe 6
 
backersse, backsterigghe 20
Baldreich 16
baldrian 22
banderotse 12
banckgheselle 20
bedelersse 8
benedyen 9
berenklauw 22
bekommeren 24
belegghen syn gheld 20
berte 6
Berthe 14
Berther 15
Bertrade 18
besoedken 20
beuernaerd 9
beuernelle 9
bezoucken 20
biswijlen 5
bijtijd 23, 24
bijvoet 22
blanck water 23
blouwen 6
boeckstaf, boeckstaue 22
boedtlinck 22
boene 25
boyaert 23
bolghe 23
bont moes 6
boombicker 23
borningh 23, 24
bornsteen 6
braeckvogel 23
bricke van brood 23
brockvolgher, brockvolger 20
broeder 23
broeyen 4
buene 25
bulghe 23
buydel, buydelsack 25
 
caeckflabbe 20
Catouald, Catowald 10
Catumer 17
Chilperick 17
cipresse, cipresseboom 23
Clermont 10
Clodomer, Clodomir 15
Clotaris 15
conuers 9
Cucufaet 10
Cunothmaier 15

daedinghen 25
Dagobert 18
dam 24
dedinghen 25
Diethelm 17
Dietprecht 17
Dietrich, Dietrick, 17
dispute 9
donaet int klooster 9
duffe 13
Duydsch 15
duydschen 13
duyne 12
 
Edinghen 10
Ehrewaert 10
enteren 6
Erewert 10
est 24
ewegh 4
excellentelick 9
excellentie 9
excepteren 9
Eylhulf, Eytelhulf 15
 
fasseel 20
fiechtenboom 24
fisseel 20
 
gadder 6
gael 6
gaerenkroone, gaerenwinde 7
gaerkoken 6, 23, 24
gaeue 20
gaeuen 5, 19
gaffel 4, 24
galghenknepel 7
galm 6
galpen 7
gansenbloemen 23
Gartrud 15
gastschenck 4
gaue 20
ghebuere, ghebuerinne 6
ghekernt melck 4
geklonnen bloed 20
Gertrud 15
ghesaemder hand 20
goer 5
goeren 5
goes, goese 7
Gundebert 15
Gunmund 16
 
haecksteen 6
halsijser 8
halsprange 6, 8
halfwin 6
hatte 7
Hildesheym 10
holm, holme 13
horenvisch 5
huyghkruyd 23, 24
 
Ioosinken 10
 
kaeckflabbe 20
kaerle, keerle 8
ken, kijn 4
kippen 8
kloof 5
kloote 6
kloouen 5
 
lastagie 22
Leuthart, Leuther 15
Leuthmaier 15
Luyte, Luytken 10
Lupold 10
 
maecker 4
maeghd 7
maeghdenhaer 4
maeghe 6
maeghenworst 6
marmelaete 10
meghe 6
Mette, Metteken 10
monincksken 23, 24
muersand 23
mute, muyte 21
 
natuere 9
natueréren 9
natuerlick 9
natuerlick kind 9
natuerlick saed 9
 
Ode 10
oghe 6
Oldenborgh 10
ooddwonghel 21
ooghe 6
oor, or 8
Osnaborg 10
Ottenwald 10
Ouerland 10
Ouerlander 10
ouwe 6
 
paertenaer 6
Palts 16
pellarin 6
Perther 15
Pertrich 15
Pharamond 17
Philibert 17
pilorijn 6
presentelick 9
profeteresse, profetinne 9
pudde, puyte 6
 
rabattéren 9
radde 7
raddigheyd 5
rade 6
Radegonde 15
radie 7
raepiaemus 9
raye 7
rapéren 9
rapiaemus 9
regghelingh, regghelinghe 21
rete 5
retorisijn 9
Romwald 18
Roosendael 10
 
sack 14
sale 14
schaepsribbe 4

scheme 5
schemel 5
schemelooghen 21
schemelt (den dagh -) 21
schieme 5
schoet 5
schoetel 5
schoster 5
Secke 14
Sinken 10
Sonnicke 10
Stine, Stinken 10
stubbe 7
stubben 7
Sweue 15
 
taeghelen 5
taecke (sijn - voldoen) 19
taeckeler 6
taele (fabula) 5
taele (lingua) 7
taele (interrogatio) 5
taelweerdigh, taelwerdigh 21
tageler 6
talweerdigh 21
tam 8
tributaris 9
 
Upsael 10
 
ver 8
verheelen 21
verlegheren 21
verslaen den legher, de tenten 21
verwaepeninghe, verwapenijnghe 21
vesperbrood eten 21
vespereien, vespereyen 21
 
waeterbreucke 5
waetergheswel 5
waeterplancke 5
waetervalle 23, 24
waeue 5
waeueren 5
wald 7
wanck 5
wedergalm 6
wederghepeyns, wederpeyns 6
wedersaecke 7
weeklaeghen 7
weerd, weert 13
weewijte, weewite 7
weld 7
Weibseer 16
Werdherr 16
Werdmaier 16
Werweis 16
wie 6
wiedenboom 5
wiedhacke 5
wiegant 2
wielleese 5
wieroock 2
wyd 5
wijde, wije 7
wijen 2
wijf 2
wijfken der ghedierten 2, 5
wijghant 2
wijhen 2
wijcken 7
wijle 2
wijleneer 2, 7
wijlkens 2
wijn 2
wijnacht, wijnnacht 2
wijnmerckt 5
wijnraeue 5
wijnseck 2, 5
wijroock 2
wijroockkasken 2
wijse 7
wijsen 7
wijwaeter 2
wildelingh, wilden appel 7
wildernisse 7
wild vier 5
wimpelterre 5
Winfrid 10
Wolfard 17
 
Zecke 14

Leuven

F. Claes, S.J.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs