Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 80

[p. 316]

Boekbeoordelingen

Dr. P.J.A.M. Buijnsters, Tussen twee Werelden. Rhijnvis Feith als dichter van ‘Het Graf’. Assen, Van Gorcum & Comp., 1963. 330 blz., prijs ƒ 19,50 ing., 22,50 geb. Rhijnvis Feith, Het Graf. Met inl. en aant. uitgegeven door Dr. P.J.A.M. Buijnsters (Klass. uit de Ndl. Letterk. nr 28). Zwolle, W.E.J. Tjeenk Willink, 1964. 133 blz. Prijs ing. 4,50.

Met ‘het centrale dichtwerk in Feiths oeuvre, Het Graf’ als uitgangspunt geeft de schrijver van deze lijvige studie een overzicht van en tevens een heel wat dieper inzicht dan tot nu toe bestond in Feiths ontwikkelingsgang als dichter. In het eerste hoofdstuk laat hij daaraan voorafgaan een biografie van de dichter tot 1792; een volledige biografie te geven acht hij voorshands niet mogelijk met het zeer spaarzame materiaal. Hij schetst zijn zeer beschermde jeugd als enig kind, ‘als een kasplant beschut en geleid’, aan de Latijnse school te Harderwijk een privé-opleiding ontvangend van de rector, waarbij hij vriendschap sloot met H.A. Schultens, die veel invloed op hem heeft gehad; daarna verder in privaatlessen en een jaar op het Athenaeum te Deventer voorbereid voor de rechtenstudie, die hij in September 1769 te Leiden begon en reeds op 13 Augustus 1770 met een magere dissertatie besloot. Daarna werkte hij op het kantoor van zijn vader, ontvanger der convooien en licenten, pas sinds 1780 echter in een min of meer officiële functie, als adjunct-ontvanger. Hij was intussen in 1772 getrouwd, stichtte een omvangrijk gezin, en erfde in 1781 het landgoed Boschwijk, dat voor hem een ‘aards paradijs’ was, waarhij de ‘slaafsche lasten’ van het maatschappelijk leven kon ontvluchten en zich wijden aan de genoegens van het ‘Horatiaans landheerschap’ en aan de literatuur. In zijn werk uit deze tijd ziet men ‘dat van meet af aan rationalistische èn sentimentele elementen samengaan;...tot 1781 blijft het sentiment doorgaans onderstroom’ (blz. 24). In dat jaar valt zijn kennismaking met Klopstock en dan ‘gaat zich de sentimentele

[p. 317]

Feith duidelijk aftekenen tegen de overige Nederlandse dichters’ (28). Met dit sentimentele werk wordt zijn naam gevestigd, maar tevens wordt hij het middelpunt van de discussie over dit genre in de jaren 1783-'90; de lofzangers tijdens zijn latere levensjaren en kort na zijn dood vergoelijken het dan als een tijdelijke afdwaling, maar latere geslachten plakken hem voorgoed het etiket op van ‘de sentimentele Feith’.

Van 1782 af was Feith betrokken in de politieke gebeurtenissen, waarbij hij aan de anti-stadhouderlijke kant stond in het als bolwerk van de patriotten geldende Zwolle; op 25 Jan. 1787 werd hij in de stadsregering gekozen, maar reeds in September van dat jaar, toen de Pruissen Zwolle binnentrokken, afgezet. Door deze gebeurtenissen liet Feith zich geheel ontmoedigen en wendde zich af van alle aardse beslommeringen. Maar zij waren slechts een aanleiding: ‘Feiths abrupt geeindigd regentschap heeft enkel gewerkt als katalysator op een proces dat reeds veel eerder, waarschijnlijk omstreeks 1781, begonnen was en zijn grond vond in de psychische geaardheid van de dichter. Op de bodem van zijn ziel sluimerde een ongeneeslijke levensangst, een intens besef van vergankelijkheid dat zich echter pas na een uitwendige katastrofe in acute vorm openbaarde’ (blz. 43). Tevens maakte hij een geloofscrisis door en ‘het is vanuit die dubbele gemoedscrisis dat Feith zijn grote leerdicht Het Graf is gaan schrijven’ (45). Dit gedicht betekende een afrekening met de eeuw van Verlichting en met zijn eigen verleden (48).

In hfdst. II geeft schr. een overzicht over de geschiedenis van de mortuaire literatuur, die ca. 1740 in Engeland ontstaan is als een reactie op de materialistische beschouwing van de Verlichting, ‘gericht tegen de doodsverachting van de zogeheten filosofen’. Karakteristiek is de verbinding van het thema van de dood met het nachtmotief, dat bij Feith ook zo sterk is. In Nederland hadden ‘onze eigen laatzeventiende-eeuwse piëtisten en collegianten reeds een gunstig klimaat voor de nieuwe doodsbeleving van de preromantici geschapen’ (91). Dit mortaliteitsbesef was sterk in heel Feiths generatie, maar zijn naam blijft er vooral aan verbonden ‘omdat in hem de mortuaire poëzie zichzelf overleefde’. In de volgende drie hoofdstukken geeft schr. dan een

[p. 318]

zeer uitvoerige analyse van het gedicht. dat van alle kanten en onder alle aspecten bekeken wordt, te beginnen met de illustraties, die allegorisch ten nauwste op de inhoud betrokken blijken te zijn, en met de voorrede, die een uitvoerige rechtvaardiging van het leerdicht behelst. Ten aanzien van de vormgeving geldt, zoals Brandt Corstius heeft opgemerkt, dat romantische sensibiliteit en klassiek vormbesef tot een eigenaardig geheel versmolten zijn, waarbij die vorm op allerlei manieren wordt aangetast. Onderzocht worden versificatie, woordgebruik, beeldspraak (zeer beperkt, a-visueel, maar toch met sterk vermogen om sfeer te scheppen), subjectivisme, mythologie (vervanging van de klassieke door een christelijke mythologie), stijlfiguren (veel symmetrische antithese), compositie (in feite een continue gemoedsstroom, eschatologisch gericht, overgaand van een elegie in een hymne op de dood). Het moderne ligt in het telkens op de voorgrond stellen van de individuele gevoelens en gedragingen, dat de aankondiging is van de romantische literatuur van later tijd (163). Bij de bespreking van de ‘Grondgedachte en Poëtische Motieven’ (hfdst. 5) wordt erop gewezen dat Feiths werk ‘doordrenkt (is) van de Leibniziaanse theodicee-gedachte’; wat hem daarin aantrok was dat ze verstand en geloof met elkaar verzoende, terwijl hij in de kritische wijsbegeerte van Kant, die de harmonie van geloof en ratio ontkende, een groot gevaar voor de christelijke religie zag. De kern van het gedicht is de blijde eschatologische verwachting, het uitzicht op de onsterfelijkheid, en de bestrijding van de gedachte ‘dat wissels op de eeuwigheid geen waarde zouden hebben’ (185). In die verwachting wordt ook de liefde betrokken, die pas na de dood haar ware vervulling vindt: ‘het grote hemelvisioen aan het slot van Het Graf vindt zijn hoogtepunt niet in de ontmoeting met Christus, maar in de hereniging met Nerina’ en men kan dus zeggen dat Feith, terwijl hij de aardse liefde vergeestelijkt, de paradijsverwachting verzinnelijkt (196/7). Ten aanzien van de natuur valt op te merken ‘dat bij Feith de natuuraanschouwing in natuurbeleving is overgegaan...De dichter vereenzelvigt zijn persoonlijke ervaringen met het natuurgebeuren, dat niet langer de functie van dood decor heeft, maar spiegel van de ziel wordt’ (203); zijn natuurvisie is dus ten dele emblematisch, maar ‘zodra de emotionele betrok-

[p. 319]

kenheid op de natuur de dichter overmeestert, verliest het landschap zijn emblematisch, verstandelijk karakter om geheel en al landschap van de ziel te worden (205/6).

In hfdst. 6 ‘Comparatistisch Perspectief’ wordt, met zeer voorzichtige hantering van het begrip ‘invloed’, de verhouding van Feiths gedicht tot het werk van contemporaine auteurs besproken, met name Die Gräber van Creuz, en Einsamkeiten van Cronegk, waarvan de invloed respectievelijk nihil en zeer beperkt wordt geacht, en vooral natuurlijk Youngs Night Thoughts, waarbij de conclusie is dat Young wel leermeester en zielsverwant van Feith was, maar dat deze geen epigoon van de Engelse dichter genoemd mag worden. Geestelijke verwantschap wordt ook geconstateerd met Cats en Luiken.

Het laatste hoofdstuk is gewijd aan een uitvoerige bespreking van de waarderingsgeschiedenis van Feiths werk en in het bijzonder van Het Graf.

Het bovenstaande moge een denkbeeld geven van de rijkdom van dit boek, de eerste monografie over deze dichter sinds meer dan 50 jaar en zeker het grondigste en degelijkste werk dat nog over hem geschreven is. Met het behandelde werk als centrum, persoon en gedicht wederzijds uit elkaar belichtend en verklarend, heeft de schr. ons een kijk op deze tot nog toe wat ongrijpbare figuur gegeven die zeer veel tot een juister begrip zal bijdragen. De gevolgde methode was in de gegeven omstandigheden zeker de beste: Feiths maatschappelijke loopbaan was minimaal, en voor de kennis van zijn persoonlijk leven ontbreken de belangrijkste gegevens, zijn brieven, zodat een van het werk, in casu het centrale gedicht Het Graf, uitgaande beschouwing zeker het vruchtbaarst was om tot een wat nader bepaald beeld van deze overgangsfiguur ‘tussen twee werelden’ te komen. Men mag dan ook de schrijver met zijn van onvermoeibare vlijt en helder inzicht getuigend, goed gecomponeerd en op enkele bevreemdende idiotismen na (‘Langs twee kanten’; ‘middels het geloof’; ‘van de ene kant...van de andere kant’) goed geschreven werk van harte gelukwensen.

De door Dr. Buijnsters bezorgde uitgave van Het Graf in de reeks Klassieken bevat een inleiding waarin de uitkomsten van zijn onder-

[p. 320]

zoekingen in de hierboven besproken dissertatie worden samengevat, en een bibliografie. De tekst is zorgvuldig afgedrukt naar de eerste uitgave (1792) met de zeer geringe varianten uit de latere drukken en voorzien van verklarende aantekeningen, waarbij men zich wel eens kan afvragen of zij niet wat te ver gaan: is het werkelijk nodig bij II, 77 trans te verklaren als ‘uitspansel’; II, 83 verpoozen als ‘rusten’; II, 415 ras als ‘spoedig’? Vreemd is de opmerking bij tuimelkring (II, 112): ‘niet in WNT’: het Woordenboek is immers nog zo ver niet, zodat het woord er moeilijk in kan staan!

Leiden, Juni 1964

C. Kruyskamp