Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 77

[p. 59]

Mnl. cornecote

Verdam en Beekman zijn het niet eens geweest over de verklaring van mnl. cornecote. Het eerste lid van deze samenstelling betekent stellig ‘korrel zout’. Corne kan vergeleken worden met eng. to corn ‘inzouten’, dat wereldbekend is geworden door het corned beaf. Maar wat is cote? Volgens Mnl. W. 3, 1928 zou het oorspronkelijk ‘keet’ betekend hebben. Via ‘grond waar zoutketen waren opgeslagen’ zou cornecote de betekenis hebben gekregen van ‘grond waaruit zout werd gestookt’. Erg overtuigend ziet deze semasiologische reeks er niet uit en bovendien is het uitgangspunt zuiver hypothetisch, want Verdam kan geen enkele plaats aanwijzen waar cornecote ‘zoutkeet’ betekent. Het is dan ook te begrijpen, dat Beekman in Mnl. W. 11, 309 een andere weg will inslaan. Hij gaat uit van het ww. cornecoten met de bet. ‘zoutgraven’. Ook deze verklaring brengt echter bezwaren mee. Coten in de zin van ‘graven’ is in het mnl. niet overgeleverd, wel eenmaal een ww. cotten met de bet. ‘steken’ of iets dergelijks (zie Mnl. W. 5, 370 s.v. ondercotten). Dit is echter niet het grootste bezwaar. Het is wel heel moeilijk om van een ww. cornecoten tot een znw. cornecote te komen. Beekman wil dit doen via een ‘samenkoppeling’ cornecoten uutdelven of cornecoten graven, op te vatten als ‘graven of uitdelven op de wijze van cornecoten’. Dit lijkt mij onaannemelijk. Het is dus wel gewenst het woord cornecote opnieuw te bezien.

Beekman heeft ongetwijfeld gelijk, wanneer hij opmerkt, dat de zoutketen niet hebben gestaan op de plaats waar de zouthoudende veenspecie werd opgegraven: ‘Een moerdijk was een stuk buitendijksch land of gors, tijdelijk met een dijk omringd, waarbinnen het moeren of cornekoten rustig en veilig kon geschieden. Daarbinnen stonden dus ook tijdelijke verblijfplaatsen, schuren, enz. - een geheel dorp soms. Had de grond zooveel mogelijk opgeleverd (er werd niet gebaggerd maar alleen gegraven), dan werd de moerdijk verlaten en

[p. 60]

zijn dijk niet meer onderhouden. Maar “zoutketen” konden daar niet staan, want er was immers nog geen zout. De uitgedolven stof werd vervoerd naar de zoutketen, waarin de zoutbereiding, het “selbarnen”, enz. plaats had en waar het zout werd geborgen’ (a.w. 310-11). Een betekenisovergang van ‘zoutkeet’ tot ‘zoutland’ is dus zakelijk wel uiterst onwaarschijnlijk. Aan de andere kant moet het ww. cornecoten wel zijn afgeleid van het znw. cornecote evenals het synonieme ww. moeren is afgeleid van moer. De bet. van het ww. is ‘een cornecote of een hoeveelheid cornecoten uitgraven’. Cote kan moeilijk iets anders betekenen dan ‘(veen)bonk, (veen)klont’. Een cornecote moet een ‘bonk zouthoudend veen’ geweest zijn. Is deze interpretatie te rijmen met de andere bet. van het woord cote?

Ik meen van wel. Cote betekent in het mnl. ‘bot van een dier’, maar er zijn ook aanwijzingen voor een bet. ‘gezwel’. Daarnaast bestaat een afl. cotel met de bet. ‘rond stuk drek’. Het W.N.T. vermeldt s.v. koot (I) o.a. nog de bet. ‘veldkei, steenbrok’. De betekenisscala van koot vertoont gelijkenis met die van bonk. Beide woorden hebben de bet. ‘bot’ ontwikkeld, maar dit is een betrekkelijk late specialisatie, iets wat trouwens ook geldt voor het woord bot zelf. Muller heeft er in zijn artikel bot (VII) in het W.N.T. al terecht de aandacht op gevestigd, dat het znw. bot ‘been’ niet is los te maken van het bnw. bot ‘stomp’ en het ww. botten ‘stoten, stuiten’. Hij vergelijkt het znw. bonk ‘been’, dat een ww. bonken naast zich heeft, en het znw. en bnw. stomp, dat evenzeer begeleid wordt door een ww. stompen. Het znw. stomp kent weliswaar niet de gespecialiseerde bet. ‘been’, maar wel een toepassing die hier niet zo heel ver van af staat, nl. ‘been zonder voet’ (of ‘arm zonder hand’). Het znw. koot mist een ww. naast zich, waarmee het op het eerste gezicht verbonden kan worden, maar er bestaat toch een ww. koteren ‘peuteren, porren’ en Verdam vermeldt uit 16de-eeuwse teksten een coten, waarvan hij de bet. omschrijft als ‘kwellen, plagen, martelen; eig. stooten, porren, duwen, prikkelen’. Ik wijs ter completering ook nog op het ww. stuiten, dat zeker niet gescheiden kan worden van de znw. stuit, ‘onderste uiteinde van de ruggegraat’, en stoet, ‘zeer groot, meestal rond, somtijds langwerpig brood’. Ik zal niet proberen de verbale,

[p. 61]

substantivische en adjectivische betekenissen van al de genoemde woorden onder een allesomvattende formule te brengen, maar meen er toch wel uit te kunnen concluderen, dat ook mnl. cote in het algemeen een stomp of bonkig voorwerp heeft aangeduid en dat vandaaruit de betekenis gespecialiseerd is tot die van ‘gewrichtsknobbel, vingerkootje, sprongbeen, bot’ e.d. Mnl. cornecote ‘zouthoudende veenbonk’ kan m.i. een interessante bijdrage leveren tot de betekenisgeschiedenis van het woord koot.

Ik heb, toen ik deze geschiedenis trachtte te reconstrueren, ook het onlangs verschenen boek van R.B. ten Cate-Silfwerbrand, Vlees, Bloed en Been, synoniemvergelijkend onderzoek van drie germaanse woordformaties, geraadpleegd en in verband daarmee moet mij nog een kritische opmerking van het hart. De schrijfster behandelt de woorden bot, bonk en koot uitsluitend in hun gespecialiseerde betekenis van ‘bot, been’. Stomp en stuit die het niet helemaal tot deze specialisatie hebben kunnen brengen, noemt zij nergens, ofschoon deze toch het inzicht in de betekenisontwikkeling van de ‘been-woorden’ hadden kunnen verhelderen. Van de ww. blijven niet alleen stompen en stuiten, maar ook bonken en koteren ongenoemd. Alleen gm. *bautan, on. bauta ‘slaan, stoten’ wordt gememoreerd ter toelichting van de bet. van bot, waarvoor de schrijfster dan komt tot een oorspronkelijke bet. ‘een afgeslagen stuk (sc. been)’ of ‘iets afgestompts’. De ordening van de gm. woorden onder de abstracte idg. wortels *bhud-? *bhenĝh- (of*bheṅg-?) en *gu- leidt de aandacht al evenzeer af van de feitelijke woordgeschiedenis als het negeren van alle bet. die buiten de directe sfeer van ‘bot, been’ liggen. Op blz. 167 van haar boek komt even de geschiedenis om de hoek kijken in het zinnetje: ‘Waarschijnlijk eerst in historische tijd kwamen er nieuwe benamingen voor “been” op in het ndl., fri. en nd. taalgebied langs de Noordzee, te weten: but, knoke (mhd. knoche komt vóór 1300 niet voor en nog bij Luther is Knochen zeldzaam, zie Kluge-Mitzka, pag. 383), bunke.’ Maar deze historische aanduiding is toch wel erg onvolledig (koot, dat in dit verband ook genoemd had kunnen worden, ontbreekt geheel) en in de volgende zin wordt de geschiedenis onmiddellijk weer op zij gedrongen door de abstracte systematiek, in dezer voege: ‘Enige der

[p. 62]

Wgerm. woorden zijn opgenomen in de Ngerm. woordvoorraad, met name benamingen, behorende to de groepen, afgeleid van de wortels *sk(h)eng-, *skī-, *gu- en *g(e)nu-’. Synoniemvergelijking die geen complete woorden met al hun toepassingen vergelijkt, loopt m.i. dezelfde gevaren als dialectgeografie die niet verder kijkt dan de gegevens van één kaart. Zo belangwekkend de methodische opzet van mevrouw Ten Cate ook moge zijn, haar werk is te exclusief ideologisch gebleven om lexicologisch veel winst te kunnen opleveren. Althans dit is de conclusie waartoe mijn toevallige steekproef mij brengt. Men kan uit het genoemde boek hoogstens leren, hoe bij bot, bonk en koot de bet. ‘bot’ verder is gespecialiseerd tot ‘been’, maar niet hoe deze woorden aan hun betekenis ‘bot’ zijn gekomen, noch wat in het algemeen de achtergrond kan zijn van een specialisatie tot ‘bot’.

K. Heeroma