Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 77

[p. 17]

‘I.C.O.’
Het terugvinden van een bescheiden Nederlander in Londen:
Jacobus Colius Ortelianus (1563-1628), koopman-schrijver

Toen zijn vriend Frans Sweerts hem in Athenae Belgicae eer bewees met de qualifcatie ‘non minus in Latino quam in Belgico camine excellit’¹⁾, zal dit wel instemming gevonden hebben bij de talrijke vrienden die Jacob Cool toen in de Engels-Nederlandse kringen van Londen, Middelburg, Antwerpen en ook Leiden bezat. Uit hun brieven blijkt met hoeveel waardering zij gelezen hebben in het bescheiden oeuvre van de dan reeds bejaarde Londense koopman, Antwerpenaar van geboorte, en autodidact in litteraire zaken. Wel een droevig lot dat wij vandaag de dag, ondanks hun lof, slechts met moeite zijn bezigheden kunnen reconstrueren. Want men zal zijn naam niet vinden in onze eigen litteraire en biografische handboeken: niet om zijn uitheemsheid, want al zijn boekjes verschenen in de Lage Landen. En ook niet om zijn onleesbaarheid - al is het allerminst de bedoeling te spreken van een groot talent dat nodig ontdekt moet worden.

Misschien, het klinke wat ironisch, is zijn eclips juist te wijten aan de erenaam die hij sedert 1589 had gevoerd: ‘Ortelianus’, hem als troetelnaampje toegevoegd door zijn oom Abraham Ortelius, de befaamde geograaf. Niet voor niets begint Sweerts, en na hem Foppens²⁾, zijn levensbeschrijving met ‘iacobus colius, Antverpiensis, Abrahami Ortelij è sorore nepos’. En is het niet veelzeggend dat de Dictionary of National Biography een korte levensbeschrijving van Jacobus Colius Ortelianus (zonder verwijzing) onder Ortelius, dus achter zijn grote oom afdrukt? De nauwe band met Abraham Ortelius is overigens niet iets van later tijd. Jacob, zoals uit de hele correspondentie blijkt, was duidelijk een lievelingsneef, die behalve een bijnaam ook een deel van

1) Franciscus Sweertius, Athenae Belgicae... (Antwerpen, 1628), p. 359.

2) J.F. Foppens, Bibliotheca Belgica... (Brussel, 1739), p. 510.

[p. 18]

Abraham's verzameling erfde: het ligt voor de hand dat zijn grote collectie munten en penningen exemplaren uit de nalatenschap zal hebben omvat, terwijl bekend is dat een aantal boeken van Ortelius, via Jacob Cool, in de boekerij van Bisschop Moore belandde, en daarvandaan weer in de Universiteitsbibliotheek van Cambridge. Het meest persoonlijke boekje, het Album Amicorum van Ortelius, bevat zelfs deze inscriptie: ‘A ⳩ Ω VITAE SCOPUS. Hunc librum Iacobus Colius Ortelianus ex sorore nepos meus praecipiat, sibique habeat, volo: Ab. Ortelius CIƆ.IƆ.VIC. Kal. Jun.’³⁾. Wanneer men daarbij nog bedenkt dat Cool noodzakelijkerwijs ook verwant was aan Emanuel van Meteren, die aan hem zijn Historie der Neder-landscher Oorlogen opdroeg - en wel als plaatsvervanger van wijlen Ortelius voor wie de dedicatie oorspronkelijk bestemd was geweest⁴⁾ - dan zou men zich kunnen indenken dat Cool, als ‘bekendheid’, misschien het slachtoffer van zijn beroemde familie is geworden. Slachtoffer?

Aanleiding tot de nu hernieuwde belangstelling was het tegenkomen, bij de werkzaamheden van het ‘Sir Thomas Browne Instituut’ te Leiden, van een anoniem werkje Den Staet van London in hare groote peste⁵⁾,

3) Fol. 2. Het album, bewaard in de bibliotheek van Pembroke College, Cambridge, is uitvoerig beschreven in: J.H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivum. Tomus Primus. Abrahami Ortelii... et ad Jacobum Colium Ortelianum... Epistulae... Ex Autographis (Cambridge, 1887); hierna aangeduid als ‘Hessels’. Het spreekt vanzelf dat ook verschillende Engelse vrienden die Ortelius zich in zijn Engelse jaren had gemaakt in dit album hun inscripties hebben achtergelaten.

4) Achterin de verschillende edities van dit werk bevindt zich nog een Latijns vers door Colius, terwijl de Franse versie (door J[ean] D[e] L[a] Haye) van 1618 voorafgegaan wordt door Cool's verdediging van wijlen Emanuel van Meteren tegen zekere aantijgingen.

5) Den Staet van London in hare groote peste. In het Iaer des Heeren M.DC.III. Beschreven Anno Domini 1604. stylo Angliae. Tot Middelburgh, By Richard Schilders, Drucker der Heeren Staten van Zeelandt 1606. (Leiden, Bibliotheca Thysiana, pamfl. n^o. 1247).

Voorwerk:	[i] J. Regius aan J. Radermaker Sr., opdracht; London, 16-12-1605. -5 pp.
	[vi] ‘I.C.O.’ aan J. Regius, opdracht; Londen, 15-11-1605. -1 p.
	[vii] ‘Aen hem die dit schrift in handen vallen mach’. Vers [door J. Cool]; titel (= regel 1) + 19 regels.
	[viii] ‘Lof ende nutticheyt des Boecx’. Vers door ‘I.H.E.’ (= ?); 6 × 4 regels.
Tekst:	[1] ‘Den Staet van London... Anno 1603’ -32 pp., 996 regels.
Append.:	[33] ‘Op dese Beschrijvinghe der Peste’. Vers door ‘Pieter Cools’; 3 × 4 regels.
	[34] ‘Het getal der dooden... 14. Iulij, totten 22. Decemb. 1603. Nae de copye gedruct tot London by Iohn Windet’. -5 pp., naar het Engelse pamflet.
	[39] ‘Een Warachtich verhael van alle de Lijcken... 23. Decembris 1602. tot den 22. Decembris 1603.’ (Tabel) -1 p.

Hessels (I, 786) citeert een epigram van Johannes Brouaert op dit werk. Bronaert was een uit Brussel afkomstig medicus; voorts Leids oud-alumnus (1607), gouverneur van Constantyn Huygens (van wie verzen op hem bekend zijn), en later lid van het Royal College of Physicians (mededeling van Prof. Dr. A.G.H. Bachrach).

[p. 19]

waarvan de opdracht aan zekere Iohannis Regius (de ‘uitgever’) eindigt met ‘Dat. xv. Novembris anni M.DC.V. Lond. Tibi & devinctus, & addictus I.C.O.’. Dit pamflet, dat nergens vermeld wordt en in de grote bibliotheken schijnt te ontbreken⁶⁾, blijkt in menig opzicht een merkwaardigheid.

Voor zover na te gaan, is het Cool's eersteling in de Nederlandse taal, geschreven te Londen toen hij al ongeveer veertig jaar oud was. Het lijkt enigszins tegen zijn zin uitgegeven, want, zo schrijft hij, wat goeds kan men verwachten van een ‘mercator plebeius’? Hij laat zich echter overreden door Johannis Regius, de Leidse oud-alumnus⁷⁾ en Londens predikant bij de Nederlandse kerk, die hem in het jaar van de grote pestepidemie getroost had toen de ziekte ook zijn huis trof, en schenkt hem een copie van het handschrift met genoemde opdracht.

Deze nu laat het dadelijk drukken, gezien zijn contacten natuurlijk in het Engels-Nederlandse theologische trefpunt Middelburg, en daar natuurlijk bij Richard Schilders, die zich vroeger zelfs wel een Richard Painter had genoemd. De editie wordt van nóg een opdracht voorzien: aan Johan Radermacher (Sr.), geen onbekende in Engeland, en sedert

6) Het Leidse exemplaar is gecatalogiseerd onder Regius, als auteur.

7) Ingeschreven in het Album Studiosorum op 16 November 1591 als ‘Londinensis stud. theo.’; disputeerde twee maal in 1594. Zijn Theses, in 1594 gedrukt bij Raphelengius (Universiteitsbibliotheek Leiden, Senaatsarchief 353³²), waren opgedragen aan Gul. Bogaerd, I. Vervinct en I. Hoste ‘Maecenatibus suis’. Via Heidelberg (1596) en Middelburg (1598) keerde hij terug in Londen. Zie ook de inscripties door Johannis Regius en zijn vader Jacobus in de Alba Amicorum van J. Bogerman Jr. en J. le Maire (beiden zelf ook in Engeland in 1598 en '99), bewaard in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage.

[p. 20]

lang bevriend met de families Ortelius, Cool, en Regius⁸⁾. Wanneer Radermacher het handschrift voor het eerst ter inzage krijgt (hem bezorgd door Jacob Hostius (Hoste), eens ‘Maecenas’ van dezelfde Joh. Regius (zie n. 7)), leest hij het, ondanks een ziekte die hem het lezen van andere boeken tot een ergernis had gemaakt, ‘summa cum voluptate’ uit. Het spijt hem, zegt hij tot Cool, dat de opdracht aan hem is gericht; hij had zijn vrienden graag met een exemplaar verrast, wat hij nu, met zijn eigen naam op de eerste pagina, nauwelijks kan doen⁹⁾.

Het 29 kleine quarto-pagina's tellende gedicht is door deze namen al enigszins geplaatst. Ook verder blijkt uit de inhoud telkens, dat de wederzijdse belangstelling der beide landen juist in en door dit soort geschriften levendig wordt gehouden. Typisch is daarbij hoe uitermate Nederlands deze koopman-dichter bleef ondanks zijn opvoeding en bedrijf in Londen. Zelfs bevat zijn gepubliceerde correspondentie uitsluitend brieven in het Nederlands en het Latijn. Het onderwerp van het gedicht, de Engelse entourage, de Londense toestanden - hoewel steeds weer in verband gebracht met de gebeurtenissen in de Nederlandse kolonie aldaar - het is van over de grenzen, maar bezien door Nederlandse ogen. Al voelden de immigranten zich over het algemeen uitstekend thuis in het welvarende Londen, hun tweeslachtige positie verraadt zich steeds weer in de binding met hun landgenoten.

Men zou de parallel kunnen trekken met Jacob Cools twee huwelijken. Eerst trouwt hij met Maria The(e)us: ‘uit Londen’ schrijft Hessels, waaraan de D.N.B. toevoegt, dat zij waarschijnlijk de dochter was van Lodewijk Theus, bekleder van diverse functies bij de Neder-

8) Zie onder meer Radermacher (Middelburg) aan Cool (Londen), [25 juli 1603], (Hessels, I, 772-778). Radermacher had Ortelius voor het erst ontmoet bij de aanschaf van boeken die Ortelius aanbood als bemiddelaar in de verkoop van de bibliotheek van John Rogers - vader van Daniel Rogers, Elizabeth's reizende dichter-diplomaat en intiem vriend van de Leidse humanisten.
Veelzeggend is ook het feit dat Jacob Cool de eerste was die het Album Amicorum van Samuel, Johan Radermacher's zoon, met een inscriptie vereerde (Leiden, Universiteits-bibliotheek, hs B.P.L. 2185, fol. 1): ‘Jac. Colius Ortelianus, Middelb. 1602, 10 Aug.’; een vers met opdracht, en een tekening van een burcht met daarbij ‘iusti refugium’ ‘Pro. 18[: 10]’.

9) Radermacher (Middelburg) aan Cool (Londen), 5 Augustus 1606 (Hessels, I, 792-795).

[p. 21]

landse kerk in Londen in de jaren zeventig en tachtig. Acht jaar na Maria's overlijden huwt hij Louisa de l'Obel¹⁰⁾, dochter van Matthias de l'Obel, de naar Engeland geëmigreerde protestantse kruidkundige, door Koning Jacobus tot ‘Botanographus Regius’ benoemd¹¹⁾.

Men kan zich afvragen wat deze welvarende zijdehandelaar, minnaar der antieken, muntenverzamelaar, en, zoals hierna zal blijken, liefhebber van botanie¹²⁾, ertoe heeft gebracht zijn impressies van de pestepidemie in de weloverwogen vorm van een verhalend gedicht op te tekenen. Het is duidelijk dat een gelovig mens als Cool, en met hem een omvangrijk (lezers)publiek, in die catastrofale drie-en-twintig weken van het jaar 1603, waarin bijna 30.000 Londenaren aan de pest stierven, een onweerlegbare straf en waarschuwing Gods zagen die zij zonder moeite konden associëren met de grote Bijbelse plagen. Temeer waar deze bezoeking samenviel met de dood van Elizabeth en de politiek en religieus zo belangrijke troonsopvolging door Jacobus; waarbij het velen pijnlijk trof hoe snel Engelands eerste grote Koningin vergeten werd. Cool laat zijn lezer niet in twijfel over de moraal én van de gebeurtenissen én van zijn verzen: ‘Ghy sult oock al vergaen, ten zy dat gh'u bekeert’ is de slotzin van zijn werkstuk. Toch schrijft hij niet alleen omwille van de moraal, daarvoor is zijn toon niet belerend genoeg. Ook dicht hij niet omwille van de Kunst: nergens krijgt men de indruk dat hij tot ‘een grote creatie’ tracht te komen. Wel heeft hij zich jarenlang geoefend in smaakvol taalgebruik. In 1606 zwaait Franciscus Raphelengius (Jr.) hem, met veel afgunst, grote lof toe voor zijn elegant Latijn, hem de ‘αὐτοδίδαϰτος’¹³⁾. En ook buiten zijn studeerkamer en gewone vriendenkring om, bijvoorbeeld op zijn reis naar

10) Op 16 December 1606. Een Frans Epithalamion op deze gebeurtenis, door Jean François le Petit, zie Hessels, I, 798-800.

11) Eerst was hij, volgens Hessels, een van Koningin Elizabeth's doktoren geweest; in ieder geval droegen de l'Obel en P. Pena hun Stirpium Adversaria Nova (Londen, 1570) aan Elizabeth op. Elf jaar later verscheen de l'Obel's Kruydboeck (Antwerpen, 1581) met opdracht (als diens hofmedicus - zie Van der Aa, Biogr. Woordenb.) aan Prins Willem I.

12) Het kan nauwelijks een coïncidentie geweest zijn dat zijn tweede vrouw de dochter van een der meest gevierde botanici was.

13) Raphelengius aan Cool, Leiden 16 December 1606 (Hessels, I, 796-797).

[p. 22]

Duitsland en Italië¹⁴⁾, kan hij de smaak van verzen schrijven te pakken hebben gekregen. Niettemin klinkt zijn afkeer van publiciteit oprecht, en wellicht zou zonder dit eerste, met al zijn tekortkomingen niet onbekoorlijke gedicht die bescheidenheid nooit overwonnen zijn. ‘Mihi ista privatim, & sine curâ annotavi, & olim meminisse iuvabit: alijs autem pangere, non meum est, nec lectores aucupor’¹⁵⁾. Hij had aan Regius ‘hem so familier’ eens het gedicht getoond, ‘t'gene hy tot zyner oeffeninghe ende ghedachtenisse, beschreven hadde’, maar schaamt zich eerst om zelfs aan Regius een copie af te staan. Na ‘instantelick’ verzoek krijgt deze toch een exemplaar van het verhaal, ‘t'welck zynde met rijp oordeel ende goede order gestelt, van een yeder wel mach ghesien zyn’¹⁶⁾, en laat het dus drukken - omwille van de moraal. De auteur zelf echter (in een vers ‘Aen hem die dit schrift in handen vallen mach’) noemt de eerste reden om dit te lezen: ‘by droeven droef te zijn’.

Het lijkt nooit overbodig bij de beoordeling van Nederlandse verzen uit die, nog lang niet uit-geëxperimenteerde, jaren 1600 eerst vast te stellen wat zo'n schrijver eigenlijk nastreefde. Duidelijke criteria om de talrijke kleinere poëten mee te waarderen blijken moeilijk te vinden. Wanneer een ‘beginnend dichter’ als Jacob Cool bij eerste lezing opvalt door eenvoud en vlotheid van pen, nu juist niet twee deugden die men in het gemiddelde pamflet ontmoet, zijn dat tegelijkertijd aanbevelingen en waarschuwingen. Anders gezegd, is Jacob Cool een bedreven snelrijmer, of een niet onbekwaam beschrijvend dichter? Hij schijnt zowel het een als het ander te zijn. De simpele woordkeus, die het lezen van zijn verhaal beslist tot een genoegen maakt, vergemakkelijkt onze keuze ook al niet. De gebruikelijke ‘understatement’ aan het begin lijkt waar te zijn: verloren moeite doet iemand die

...yet nae de const

Versiert en dan verciert, in onse dicht comt soecken,¹⁷⁾

14) Van deze reis wordt door Sweerts melding gemaakt.

15) Zie Den Staet van London..., opdracht aan J. Regius, getekend I. C[ool] O.

16) Zie Den Staet van London..., opdracht aan J. Radermacher, door J. Regius.

17) ‘Versiert en dan verciert’, dat is ‘verzonnen, gemaakt, en daarna verfraaid’.

[p. 23]

 

Oft yet van minn' of crijgh (de meeste stof der boecken)

 

Fray neerghestelt verwacht. ...

Want uitdrukkelijk verklaart hij dat hier sprake is van geleerdheid noch kunst.

In een opzicht maakt zijn volslagen gebrek aan ambitie kritiek wel lastig; anderzijds impliceert het berijmen van een historie een zekere pretentie, n.l. dat het zo ‘beter’ is dan onberijmd. Maar men kan slechts vaststellen dat hij, voor eigen genoegen en profijt, een kort en ‘objectief’ relaas vervaardigt van wat hij zich herinnert, en wel precies zo als het hem getroffen heeft. Hij behoeft hier geen ingewikkelde beelden zoals in zijn Paraphrasis¹⁸⁾, want de feiten zijn welsprekend genoeg:

......een te recht bedroeft

Licht soo veel wtspraeck vint, als hy tot claghen hoeft.

Hij laat, zo te zien, de gebeurtenissen zich zelf vertellen. Is het dus slechts een berijmde kroniek, een dagboek in verzen? Ongetwijfeld. Maar nog mag men niet zeggen dat een eenvoudig metrumloos relaas minstens zo goed zou zijn geweest, want in zijn gelukkigste momenten slaagt Cool erin een enkel element toe te voegen dat, zoals wij zullen zien, merkwaardigerwijze juist van de nadrukkelijkheid van de zware rijmparen profiteert.

Allereerst echter een algemene kwaliteit die zich moeilijk in citaten laat aantonen: de persoonlijke toon die zelfs de minst geslaagde passages een zekere charme verleent, d.w.z. 's schrijvers eigen belangstelling die de lezer ook de dorste opsomming van feiten aandachtig doet volgen. Zo zijn de eerste bladzijden gewijd aan een beschrijving van Engeland anno 1603: de ligging van de snel groeiende hoofdstad, met Southwark aan de andere kant van de befaamde London Bridge, wordt doeltreffend aangeduid:

End int bysonder oock dees' Conincklicke stadt,
Wat isser dat sy niet van God en heeft ghehadt?
Door outheyt seer vermaert; van grootte wijt ghestreckt
Is sy, end'langs den Tams, twee mijlen wt-ghereckt.
End hout met hare Brug (een prachtich werck) ghebonden
Het Suydwerck vast aen haer. ...

18) Zie p. 14.

[p. 24]

Londen was welvarend, maar de toenemende rijkdom ging gepaard met algemene hoovaardij. Dit wekte God's toorn op; de komst van de vrome Koning Jacobus moest een waarschuwing zijn:

Doch heeft hy willen eerst, ons desen Coninck gheven,
Beyd' wijs, en wel gheleert, oprecht in leer en leven.
Doen God ons desen schanck, t'mach zijn dat hy doen docht,
Och oft ick door mijn jonst, dit volck bekeeren mocht!
Maer al was te vergheefs. ...

Hier en elders weet Cool onze aandacht vast te houden, en hij slaagt erin vaart in zijn relaas te brengen met korte anecdotes (de praalzieke jongelieden deden de prijs van fluweel zo stijgen dat men met winst Engels fluweel uit Zeeuwse winkels importeerde), met een enkele woordspeling (de infectie bereikte Engeland door Amsterdamse schepen, die ‘met haar góéd ook de pèst brachten’), en met plotselinge versnellingen door enjambementen. Tot preken laat hij zich niet verleiden. Integendeel, steeds heeft zijn ironie en milde humor de overhand: zoals wanneer hij op nuchtere toon constateert hoe iedereen werkeloos raakte - behalve de Pastoors:

Doch waren sy soo wijs, dat (lasen zy by t'graf)
Sy stonden boven wint, die woey den reuck hun af.
Den Coster creech het ghelt, die draghers men betaelde.
Doch die de lijcken groef den besten loon behaelde.
Want was de Prochi groot, en viel het kerckhof cleen,
Hy groeffer veel by een, en telden elck alleen.

Vaardig is de schrijver in het verschaffen van een kort voorbeeld om een situatie aan te duiden. Met weinig middelen suggereert hij een tafereel, zoals wanneer het snelle en onverwachte toeslaan van deze dood wordt aangeduid met

... Daer slotet een haer hert,

Die door haer bruygoms doot, noch maecht een Wewe wert.
End een die Roosmarijn tot hare Bruyloft cochte,
Viel sieck, en dien t'huys teghens haer Wtvaert brochte.

Misschien is dit wel het sterkste punt van Jacob Cool: dat hij met al deze middelen weet te suggereren dat dit ‘een waer verhael’ is, waarbij

[p. 25]

hij ondanks zijn tekortkomingen en de gekozen versvorm dikwijls nauwkeurig een sfeer of toon kan treffen:

End stontmen op de Bors' (daert gras hem wat quam toonen)
Of wasmen yevers el, of quam men wt Sermoonen,
Het eerste datmen sprack, dat was, daer is een doot,
Dat huys is nu besmet: die leyt op stervens noot.

Zo ook suggereert hij hoe de Londenaren van alle kanten medicijnen en huismiddeltjes, lange lijsten vol, aangepraat worden. Medische pamfletten met verwarrende voorschriften worden overal verkocht, ‘om gheloont te wesen’:

Ten eersten (schreven sy) wilt in u huys verspreyen
Den roock van Roosmaryn, Laurier, en heete keyen
Gheblusschet in azijn. Neemt in den mont op straet
Angelica. End rieckt wat goets waer dat ghy gaet.
En Mithridates raet van Noten, Ruyte, Vyghen,
Ghebruyct des morghens vroech, om gheene pest te crijgen.
Maer comt sy u oock aen, herts-horen, of saffraen
Verstercke u het hert', en wilt stracx sweeten gaen.
Doch slaept int eerste niet, end nut in u potagie
Triakel fray ghemenght, met Surckel en Bornagie.
Laet magher-lien gheen bloet. Maer comter een gheswil,
Leght Lynsaet, Tarwen bloem, en Malwe, Camomil
End Verckens smeir daer op, Roos-oly doet by desen;
Dan diet al weten wil, mach t'boecxken selve lesen.

Uit deze ontoereikende citaten zullen inmiddels wel de meest opvallende tekortkomingen van de auteur gebleken zijn. Men zou aanmerkingen kunnen maken op een enkele gewrongen woordvolgorde, op zijn ‘opvullende’ tussen-woordjes, op rijmen die wel eens wat te nadrukkelijk schijnen. Maar tevens blijkt dat Cool, naast zijn prettige kwaliteiten als verteller, een prijzenswaardige deugd als verzenschrijver heeft: de over het algemeen gelukkige manier waarop hij zijn accenten en pauzes plaatst, een ‘sententia’ afwisselt met korte zinnen of langere reeksen enjambementen, kortom zijn gevoel voor ritme, dat hij wellicht naar het voorbeeld der Latijnse auteurs heeft aangevoeld. Speciaal in een verhalend vers als dit zijn de dramatische effecten van klemtoon en tempo toch wel uitermate belangrijke factoren.

[p. 26]

Het zou niettemin overdreven zijn de schijn te wekken dat hier sprake van een vergeten grootheid is, en dat men zijn verzen om de schone poëzie moet lezen. Men leest om het verhaal, en dat met veel genoegen. En vraagt men zich af waarom Cool zich dan zo veel moeite getroost heeft die grote stof in verzen onder te brengen, dan kan men weinig anders aanvoeren dan ‘om de letteroefening’ - die hem ongetwijfeld de kans bood om zijn eerlijke bewogenheid te uiten - en tenslotte ‘voor zijn eigen plezier’. Juist dat plezier waarmee deze sympathieke man dat verhaal aantrekkelijk maakt, de milde kritiek van zijn voortdurend observeren; kritiek ook, mogen wij wel aannemen, op eigen werk, wat zijn verzen ten goede is gekomen.

Over de inhoud van het relaas slechts het volgende. Vanaf de formele eerste regels

Den seer benauden staet, daer dese stadt in stont
Doen t'haestisch vier der Pest, hier out en ionck verslont,

tot aan de eerder geciteerde slotzin worden de droeve gebeurtenissen met grote nauwgezetheid en realisme geschilderd. Omstandig beredeneert Cool, evenzeer geïnteresseerd in theologie als in medicijnen, de oorzaak van een dermate grote epidemie in een dermate welvarende stad. Bij de eerste alarmerende sterftes gelast Jacobus zijn grote intocht af (ook de bouw van de Romeinse erepoort door de Nederlandse kolonie wordt gestaakt), en luidt hiermee een grote uittocht van rijke Londenaren in. Eerst sterven de zwaksten, kinderen en zwangere vrouwen; in die dagen van algemene consternatie laat Jacobus zich kronen, maar noch hier, noch op de jaarmarkten mogen stedelingen zich vertonen. Het besmettingsgevaar stelt menig troostbehoevend of troostbrengend mens voor grote problemen, niet in de laatste plaats ook de geestelijkheid; vele doktoren verkiezen een haastige vlucht. Winkels en openbare gelegenheden moeten sluiten, en de onbarmhartigheid des mensen uit zich in het op straat zetten van vele van pest verdachte personen, die dakloos rondzwervend een ellendige dood vinden. Chaotische toestanden heersen ook wanneer onverwachte nalatenschappen verdeeld moeten worden: de inhaligsten echter krijgen hun loon, want met de goederen halen zij de ziekte binnen. Men ziet nu plunderaars in plaats van feest-

[p. 27]

vierders, waarbij desondanks het geld zijn gewone waarde verliest; temeer waar men niets te doen heeft.

Men hiel gheen school' in stadt. Wt-roepen was verboden.
Comedianten oock, die waren al ghevloden,
Want t'hun verboden was, te spelen hier ontrent.
Doch creghe menichmal, dat Beyren-spel consent.
Doch wast oock datmen nu, sich niet en cost gheneiren,¹⁹⁾
Soo deed' nochtans den last der sieckten meer verteiren.

Steeds sneller komt de pest opdringen. Maar zij die gevlucht zijn hebben het niet altijd beter, want de boeren mijden hun persoon, hun huis en hun geld.

Siet ghy, nu wat ghy zijt? als God u eens laet vallen,
Soo walcht den slechsten boer, den besten van u allen.

Met het kouder worden der dagen zakt heel langzaam het sterftecijfer, maar zelfs de grote rechtszaken worden nog ver buiten Londen behandeld uit vrees voor nieuwe besmettingshaarden.

Dies blever veel hier thuys. Ons luste niet te kijven.
Wy kosten met ons Pest, noch wel den tijt verdrijven.
Want diese had op t'lijf, hy wercks ghenoech bevont.
Die daer af oock was vry, die haddet in den mont.

Dus praat men over de pest. Is het een straf Gods waarvoor men zich niet kan beschermen (zodat er geen reden is om zieken niet op te zoeken), of is het een infectie en niet meer? Cool is diplomatiek: hij bekent trouw zijn medicijnen geslikt te hebben, maar zegt ook nooit weggebleven te zijn waar de nood hem riep.

Steeds minder mensen bezwijken, en men gaat zijn doden tellen. De Nederlandse gemeente verloor 686 leden:

Dit schreef Assuerus²⁰⁾ op, die Godes woort hun leerde,
Tot dat hy met zijn doot, zijns zelfs ghetal vermeerde.

19) ‘gheneiren’, dat is ‘bezighouden’.

20) Assuerus Regemorterus, een der predikanten van de Nederlandse gemeente in Londen. Stierf op 10 September 1603.

[p. 28]

Blijkens de officiëele lijsten (afgedrukt achter het gedicht) zijn er totaal tienduizenden slachtoffers geweest. Maar, zo luidt de besluitende moraal, gij, mensen uit de provincie

En meynt niet dat de Pest, de booste mensen haelde,
End ghy die veir van hier in vreemde landen woont,
En seght niet, Godt heeft hun, nae haer verdienst gheloont,
Want die des Torens val te Siloe versmachten,
En mocht ghy daerom niet, de grootste sondaers achten.

Van deze vertelling vindt men soms een oudere (Latijnse) versie vermeld, echter steeds met de opmerking dat geen exemplaar bekend is. Waarschijnlijk is hier sprake van een misvatting, die teruggaat op een kleine onduidelijkheid van Sweerts in de datering, plus de slordigheid van navolgers die de inleidende zin van zijn bibliografische gegevens niet nauwkeurig hebben gelezen. Er staat: ‘Anno 1603 quo Iacobus in magnae Britanniae Regem inauguratur, Londini Mors 38244. mortales è vita sustulit, ex quo numero pestus absumpsit 30578. eam ob caussam libellum belgicis²¹⁾ rythmis conscripsit De statu civitatis Londinensis peste laborantis. Middelburgi, anno 1604²¹⁾’.

De eerder geciteerde correspondentie naar aanleiding van Den Staet van London toont duidelijk aan, dat de druk van 1606 de eerste Nederlandse is geweest, dat het jaartal 1604 slaat op de compositie, niet de editie, terwijl niets wijst op een Latijnse voorloper.

Het is wel curieus dat niet alleen zijn eerste maar ook zijn laatste gedrukte werk zich blijkbaar met de dood heeft beziggehouden: Petrus Montanus vanuit Amsterdam²²⁾, de oud-Leidenaar Jonas Proostius²³⁾

21) Mijn cursivering!

21) Mijn cursivering!

22) Montanus aan Cool, 6 mei 1624 (Hessels, I, 863-864). Vriendschap met de familie Montanus blijkt ook uit Colius' inscriptie in het Album Amicorum van Joh. Montanus ('s-Gravenhage, Kon. Bibl., hs. 76. H. 6, fol. 122).

23) Proost aan Cool, Colchester 11 februari 1624 (Hessels, I, 858-860). Jonas Proostius werd op 14 augustus 1592 in Leiden in het Album Studiosorum ingeschreven als ‘Anglus stud. theol.’; zijn Theses verschenen in 1595 te Leiden bij Thomas Basson; disputeerde in 1596.

[p. 29]

uit Colchester, en enige tijd later ook Willem Teellinck uit Middelburg prijzen de bejaarde schrijver zeer om een aangrijpend tractaat, waarvan helaas ieder spoor nu ontbreekt. Sweerts spreekt van: ‘Descriptio mortis, & Praeparatio contra eandem, Middelburgi, typis Iohannis Petri Vennij, anno 1624. idiomate vernaculo’. Men mag dus aannemen dat het in de Nederlandse taal was geschreven. Uit een brief van Joh. Radermacher (Jr.)²⁴⁾, die voor de uitgave zorgde, blijkt tevens dat deze editie voorzien was van een voorwoord van de auteur zelf (‘Uwe praefatieken... hebber voor geplackt’), een opdracht aan Radermacher (‘UL. wilt mij noch opdrinhen die Inscriptie...’), terwijl wij ook horen dat ‘Sr Dirick [H]oste²⁵⁾ ginck swanger van eenich Sonnet, waermede hij t'werck vereeren wilde...’. Tenslotte vraagt deze briefschrijver nog om Cools ‘Tractaat vande verrysenis, daeraf S^r. Jacob Hoste²⁶⁾ my wel voordesen geseyt heeft. Het soude seer wel passen neffens dit vande doot’; maar ook hiervan schijnt niets overgebleven te zijn.

Vijf jaar later, dus kort na de dood van Jacob Cool, verscheen hetzelfde tractaat in Engelse vertaling. Blijkens de catalogus van het Brits Museum werd dit 207 pagina's tellende deeltje uitgegeven door eerdergenoemde Dierick Hoste en gedrukt bij A[ugustine] M[atthewes] onder de titel Of Death, a true description...²⁷⁾. Merkwaardigerwijze verzoekt Willem Teelinck in een brief²⁸⁾ aan (de inmiddels gestorven) Cool ‘...dat uE. woude gedoogen, het selve onse Duytsche werelt gemeyn te maken. Te meer, want ons daerin de gelegentheyt des Doots al van den beginne, meer levende wort afgebeeldet ende voorgestelt, met een bevallige stijl, aerdige gelijckenissen, ende bondige bescheedt, dan noch oyt in onse Duytsche tale, myns wetens geschiedt is’. Moet men nu toch aannemen dat de oorspronkelijke versie niet in het Nederlands

24) Radermacher (Jr.) aan Cool, Middelburg 23 september 1623 (Hessels, I, 855-858).

25) Deze bevriende koopman wordt later door Cool in diens testament als executeur aangewezen (Hessels, I, lx-lxi).

26) Vgl. n. 7.

27) De Dict. of Nat. Biogr. noemt nog een exemplaar in de bibliotheek van de Nederlandse kerk te Londen.

28) Teellinck aan Cool [Middelburg 1629] (Hessels, I, 872-874).

[p. 30]

was gesteld, maar in het Engels, of, indien Sweerts zich andermaal vergist heeft, in het Latijn?

Zoals reeds eerder opgemerkt, hadden zeer uiteenlopende zaken de belangstelling van Jacob Cool, die zich in zijn verdere werken ook laat zien als de bekwame amateur, of, zo men wil, de veelzijdige liefhebber. Tevoren werd gewezen op zijn botanische belangstelling, die hem onder meer in contact bracht met L'Obel en Clusius. Die interesse kristalliseerde in een klein werkje, Syntagma Herbarum Encomiasticum, waarvan de eerste druk, alweer spoorloos verdwenen zowel in Engeland als in Nederland²⁹⁾, blijkens de eerder besproken passage in Sweerts bij H. Haestens te Leiden in 1606 verscheen. Een interessante brief van Cool's oude vriend F. Raphelengius Jr.³⁰⁾ leert ons onder meer dat Raphelengius verwacht had uit handen van ‘de broer van Regius’ het manuscript te ontvangen ter publicatie, en zeer verbaasd was het boek plotseling in druk toegestuurd te krijgen. Clusius bleek het handschrift te hebben. Ondanks zijn teleurstelling weet Raphelengius nog enige strelende woorden van waardering te schrijven³¹⁾. Niettemin verschijnt de tweede editie bij hem³²⁾: hiervan zijn zowel in Engeland als in Leiden exemplaren aanwezig. Het Brits Museum blijkt ook een derde druk (uit 1628) te bezitten.

Kennelijk ook een succes was Jacob Cool's Paraphrasis... van den CIIII. psalm... Davids (in verzen), waarvan volgens Sweerts een

29) Wel vermeld in de catalogus van de Bibliothèque Nationale, Parijs.

30) Zie n. 13. Merkwaardig is ook het lange Latijnse gedicht waarmee deze Raphelengius zich in 1608 tot Cool richtte bij diens terugkeer naar Engeland na een medische behandeling in Antwerpen: ‘Amico optimo Jacobo Colio Orteliano Londinum redeunti, F.F.F. Raphelengius sine dolo malo scripsi’ (Hessels, I, 818-820).

31) Dezelfde brief vermeldt ook de grote waardering die Franciscus' zuster had voor zijn door haar ontvangen verzen ‘in materia tristi’: dit heeft ongetwijfeld betrekking op Den Staet van London.

32) Syntagma Herbarum Encomiasticum... V. Cl. Abrahamo Ortelio P. Mem. quondam inscriptum. Editio secunda. Ex Officina Plantiniana Raphelengii, 1614. Deze editie bevat ook een brief van Johannes Regius aan de ‘mercator doctissimus’.

[p. 31]

(eerste) druk in 1618 bij van de Venne in Middelburg verscheen; wat overeenstemt met de opdracht aan ‘Den ghetrouwen Herder ende welgheleerden Leeraer Mr. Simeon Ruyting’³³⁾ die wij in de tweede druk (1626)³⁴⁾ door Cool gedateerd zien met ‘Londen 3 December 1617’. In het bijwerk van de laatste editie treft men - wat nauwelijks meer kan verbazen - een epigram aan van J. Regius, een ‘Klinck-Dicht’ door Johan Brouaert³⁵⁾ (geschreven in Londen), en aan het begin van het tweede gedeelte nog een vers, ditmaal van de hand van zijn neef Abraham Bush(e) ‘S.T. studiosus’³⁶⁾. Het geheel wordt besloten met een korte versie van psalm 103 door, zo zegt de drukker, een ander godsvruchtig koopman.

Wanneer men bij al deze geschriften nog de diverse gelegenheidsverzen telt die Cool op verschillende plaatsen liet afdrukken, komt men, zoals steeds in deze tijd, onder de indruk van de veelzijdigheid van deze niet aan grenzen gebonden figuren. Telkens blijken schijnbaar incidentele activiteiten te passen in een lange reeks interessen, vriendschappen en contacten, ‘invloedrijke relaties’ in de meest letterlijke zin. Merkwaardig ook blijft hoe zelfs de meest uiteenlopende personen, beroepsgeleerden of belangstellende leken, elkaar steeds weer ontmoeten in het gemeenschappelijk litterair amateurisme dat zij met zulk een toewijding blijven beoefenen: ook een bescheiden persoonlijkheid als Jacobus Colius Ortelianus. In de grote, nog ongeschreven cultuurgeschiedenis van de relaties tussen het land van zijn taal en het land zijner inwoning

33) Londens predikant en schrijver van een biografie van Emanuel van Meteren, toegevoegd aan de hierboven (n. 4) genoemde Franse vertaling (1618) van diens Historie.

34) Paraphrasis, ofte verklaringe ende verbreydinge van den CIIII. psalm des Propheten Davids... Nu weder oversien... Item Een Paraphrasis op den XXVII. Psalm. Tot Middelburgh, By de weduwe van Jan Pieterss vande Venne... 1626. De auteur maakt zich alleen bekend door zijn opdracht, en tekent ook daar slechts met ‘I.C. Ortelianus’.

35) Vgl. n. 5.

36) Bushe, soms ‘van Bossche’ genoemd, bezocht ook Leiden: In het Leidse Album Studiosorum staat hij op 15 oktober 1627 ingeschreven als ‘M. Abrahamus Bush Anglus S. Theologiae studiosus Ann. 27’.

[p. 32]

neemt ‘I.C.O.’ dan ook zijn kleine maar veelzeggende plaats in. Door die plaats in dat grote verband aldus te hebben aangeduid ware misschien tevens tegemoet gekomen aan de verzuchting van zijn broer Pieter³⁷⁾:

...hy sch'ouwt bey prijs end eer.

Soo moetmen dan zijn werck, eerst croonen nae zijn leven.

Leiden

J.A. van Dorsten

37) Den Staet van London, p. [33]: Pieter Cools, ‘Op dese Beschrijvinghe der Peste’.