Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 76

[p. 178]

Nieuwe Middelnederlandse fragmenten

2. Dat Boec Exemplaer.

In Antwerpen heeft in het tweede kwart van de 14de eeuw een aanzienlijke bedrijvigheid geheerst op het gebied van de didactische literatuur. Daar en toen schreef Jan van Boendale zijn Spiegel der Leken, zijn Teesteye en zijn Brabantsche Yeesten. Daar en toen ontstonden de vertalingen van de latijnse Melliboeus van Albertanus van Brescia en van de franse Sidrac. Daar en toen werd tenslotte ook de Dietsche Doctrinael samengesteld. Beuken heeft in het Ts. van 1927 betoogd, dat de Melliboeus en de Doctrinael van verschillende dichters afkomstig zijn en dat Boendale in geen van beide de hand heeft gehad. Dat zou dus betekenen, dat er in dat Antwerpen van het tweede kwart van de 14de eeuw tenminste drie dichters hebben geleefd en gewerkt die zich met een gelijksoortige stof hebben bezig gehouden. De bewerker van de Sidrac die, blijkens de berijmde voor- en narede ook dichter was - maar welke clerc was dat in die tijd niet? - zou de vierde in dit verbond kunnen zijn, maar kan misschien bij nader stilistisch onderzoek ook nog wel met een van de drie andere geïdentificeerd worden. Het is een interessant probleem om de literaire persoonlijkheid van deze drie of vier dichters die in dezelfde plaats en dezelfde tijd hetzelfde genre hebben beoefend van elkaar te onderscheiden. Jammer is het wel, dat wij behalve Jan van Boendale deze Antwerpse clerken niet met name kennen. Onwillekeurig krijgen dichtergestalten uit het verleden meer persoonlijkheid voor ons, wanneer wij ze een naam kunnen geven. Al langer dan een eeuw is de priester Jan Deckers candidaat gesteld voor het auteurschap van een of meer der genoemde werken, in het bijzonder voor de Dietsche Doctrinael. Een bewijs is echter nog nooit geleverd, ook niet door Prims, die de candidatuur-Deckers het laatst heeft verdedigd. Wij moeten dus voorlopig wel berusten in de anonymiteit van Boendale's collega's, hoevelen dat er dan ook precies geweest mogen zijn.

[p. 179]

Er is echter nog een ander probleem in deze Antwerpse didactische literatuur en dat probleem heet Exemplaer. R. 1149 vgg. van het 3de boek van de Doctrinael luiden:

Starcmoedicheit es ene doeght,
Daer ghi uele goets wt merken moeght,
Want hets ene doeght, wet dat wale,
Van .iiij. doeghden cardinale,
Die ic scone vertrecte ende claer
Int boec gheheten Exemplaer.

De Doctrinael is, blijkens de slotregels, voltooid in het jaar 1345, ‘al tAntwerpen in die stede’. Vóór 1345 had de dichter dus al een ander gedicht geschreven, dat handelde over de vier hoofddeugden en dat Exemplaer heette. Tot dusverre is dit alles gebleven, wat men hierover weet. De uitgever van de Doctrinael, Jonckbloet, heeft zich op blz. xxxiv van zijn inleiding al met het probleem van het boek Exemplaer bezig gehouden. Hij heeft erop gewezen, dat Boendale in het derde boek van Der Leken Spiegel ook als zijn bron een boek noemt over de vier hoofddeugden, en vragenderwijs verondersteld, dat deze bron van Boendale identiek zou zijn met het boek Exemplaer. Boas heeft echter in het Ts. van 1913 aangetoond, dat Boendale in zijn derde boek gebruik heeft gemaakt van de Disticha Catonis, die ook wel bekend stonden als een werk over de vier hoofddeugden. Verwijs heeft in de Taal- en Letterbode van 1872 een fragment gepubliceerd, waarin het woord exemplaer voorkomt op een wijze, die zou kunnen doen denken aan een boektitel. Maar in dat fragment gaat het kennelijk niet over de vier hoofddeugden. In Utenbroeke's voortzetting van de Spieghel Historiael, II⁵ 18, vs. 159, wordt een Exemplaer genoemd als een werk met stichtelijke exempelen uit het leven van heiligen. Ook dit werk is ons overigens niet verder bekend. Het boek Exemplaer, dat handelde over de ‘.iiij. doeghden cardinale’ en geschreven was door de dichter van de Doctrinael, heeft dus aan de hand van de genoemde gegevens nog niets van zijn geheimen prijsgegeven.

Door een samenloop van omstandigheden ben ik echter thans in staat het probleem op te lossen en enkele fragmenten van het Exemplaer te publiceren. Mijn fragmenten omvatten tezamen bijna 300 regels, terwijl

[p. 180]

de omvang van het hele gedicht, naar ik schat, tussen de vijf- en zesduizend regels heeft gelegen¹⁾. Voor het ogenblik kennen we dus nog niet meer dan 5 of 6% van ons Exemplaer als tastbare, leesbare werkelijkheid, maar er komt als bijzondere verrassing bij, dat deze nietige fragmenten ons in staat stellen de latijnse bron, waarnaar het middelnederlandse leerdicht is bewerkt, volledig terug te vinden.

Het verhaal van mijn ontdekking begint met een ontmoeting met Prof. Hellinga, die mij erop wees, dat er zich in de nalatenschap van Willem de Vreese nog ongeïdentificeerde fragmentjes bevonden, en die vervolgens zijn bemiddeling verleende bij de nadere bestudering daarvan. Ik was in die tijd bezig met de voorbereiding van mijn uitgave van De Tweede Rose en dus gespitst op het vinden van nieuwe fragmenten van dit zozeer ten onrechte lang verwaarloosde en geringgeschatte gedicht. Ik vond niet wat ik zocht, maar er was bij de verzameling-De Vreese toch één stukje perkament, een half blaadje van ongeveer 13 bij 20 cm, dat mij intuitief in hoge mate interesseerde. Het was het bovenste gedeelte van een in twee kolommen beschreven blad en bevatte dus in feite vier fragmentjes tekst, elk van 18 à 20 versregels. Aan het einde van het laatste fragmentje, de rechterkolom van de verso-zijde, begon een nieuw hoofdstukje met de titel Exemple van der philosophen verdrachlicheiden. Van dit nieuwe hoofdstukje was nog juist de eerste regel en het eerste woord van de tweede leesbaar:

Vander philosophen verdrachlichede
Leest......

Verder stonden er als eventuele middelen ter identificatie een aantal eigennamen uit de klassieke oudheid in: Alexander, Antigonus, Julius, Augustus, Vespasianus. Al de dragers van deze illustere namen fungeerden als voorbeelden van deugdzaamheid. In gedachten noemde ik het werk waartoe de fragmentjes behoorden daarom maar ‘Spiegel der Deugden’. Bij een bezoek aan Leiden legde ik de heren Lieftinck en Lievens het geval voor en de laatste ging toen meteen snuffelen in het register van De Vreese's B.N.M. om te zien of de titel van het nieuwe hoofdstukje er misschien in voorkwam. En ziedaar, Lievens vond op

1) Dus iets kleiner dan de Doctrinael, die 6700 regels groot is.

[p. 181]

het trefwoord Verdraghene (Van) een fiche van de volgende inhoud:

Exemple van verdraghene.
Vander philosophen voordachtichede
Leest men in die selve stede -

Brussel, Kon. Bibl. Hs. 2^o II 270, 22.

Dit bleek te slaan op een handschrift dat Lyna in Ts. 43, 295 [1924] had beschreven onder de titel ‘Een teruggevonden handschrift’. Het was een stichtelijk verzamelhandschrift van omstreeks 1500 met een zeer bonte inhoud: liederen, refereinen, rijmpjes, en ook een paar langere stukken. Op blad 18 en 19 stond een gedicht met de titel Dit es van continencien met als incipit:

Continencie als ic vermoede
Es jeghen zonde eene hoede,

en als explicit:

Dus consten zij wijlen leyden
Continencie jn soberheden.

Daarop volgde op blad 19 en 20 een stuk Van continencie van luxuren met het incipit:

Dit capittel sal hu rueren
Van onthouden der luxueren,

en het explicit:

Gheen arch an hem zoude sijn
Overmids zijn claer anschijn.

Op blad 20 tot 22 volgden Exempel van ghedoghene met het incipit:

Dat es tander point verstaet
Dat vut staercmoedichede gaet,

en het explicit:

Daer met so liet hij de dinc
De groote machteghe coninc.

En tenslotte bevatten blad 22 en 23 de Exemple van verdraghene, waarvan ik het incipit al citeerde. Het explicit van het voorlaatste stuk kwam nauwkeurig overeen met de laatste regels die in het fragment uit de nalatenschap van De Vreese voorafgingen aan de titel van het

[p. 182]

nieuwe hoofdstuk. Er was dus geen twijfel mogelijk: de tekst van dit fragment, en waarschijnlijk nog andere tekstgedeelten van het gedicht waartoe dit behoorde, moesten voorkomen in het Brusselse verzamelhandschrift. Ik had de eerste stap gezet op de weg naar de identificatie van de ‘Spiegel der Deugden’.

Bij bestudering van de aangegeven gedeelten uit de Brusselse bloemlezing bleek, dat de deugden die hierin aan de orde kwamen, waren ‘continencie’ en ‘gedoochzaemicheit’, oftewel ‘paciencie’. Laatstgenoemde deugd werd daar voorgesteld als ‘tander point’ van de ‘staercmoedicheit’. Het viel mij op, dat zowel de ‘continencie’ als de ‘paciencie’ werden onderverdeeld in vieren. Ik ging de benamingen van de deugden verder na en vond dat ‘continentia’ een synoniem kon zijn van ‘temperantia’ en dat ‘staercmoedicheit’ in het latijn ‘fortitudo’ heette. ‘Temperantia’ en ‘fortitudo’ behoorden beide tot de traditionele vier hoofddeugden. Toen ik zover was gekomen, schoot mij opeens dat geheimzinnige boek Exemplaer te binnen, dat immers ook ging over ‘.iiij. doeghden cardinale’. Mijn ‘Spiegel der Deugden’ zat vol met exempelen. ‘Exemplaer’ betekende hier dus wellicht geen ‘voorbeeld’, zoals meestal, maar ‘exempelboek’! Maar dan moest de stijl van mijn deugdengedicht ook overeenstemmen met die van de Dietsche Doctrinael, het latere werk van de dichter van het boek Exemplaer. En jawel, dat bleek te kloppen. Het was dezelfde toon, dezelfde woordkeus, dezelfde zinsbouw. Bovendien was de taal van het fragment-De Vreese duidelijk Brabants en de brabandismen kwamen ook in de rijmen voor. Ik citeerde al het regelpaar:

Dit capittel sal hu rueren
Van onthouden der luxueren.

‘Rueren’ in de zin van ‘gewag maken’ komt in het rijm zowel bij Boendale als bij de dichters van de Melliboeus en de Doctrinael voor²⁾. Overeenstemming in denkwijze zegt bij een zo door en door conventionele materie op zichzelf niet al te veel, maar mijn aandacht werd toch getrokken door merkwaardige parallelle passages. In mijn deug-

2) Verg. ook het Brabantse rijmwoord dusentach in r. 84.

[p. 183]

dengedicht, dat ik nu verder maar Exemplaer zal noemen, stond bijv. te lezen:

Der luxurie ouffeninghe
Can maken vele quade dinghe
Want zoo (d.i. zoe, zij) den mensche dat wedt
Vute gods vrienscepe zedt
Zoo blent ende zoo crancket dlijf
Ende maect den mensche keytijf
An ziele an lijf an eere an goet
Verghetel maect zij den moet.

In Doctrinael, 2de boek, r. 2769 vgg. heet het:

Luxurie maect den mensche keytijf
Beide aen ziele ende aen lijf
Ende si mindert daertoe mede
Name ende borse, hets haer zede.

En in r. 879 vgg. van hetzelfde boek zegt de Doctrinael van de ‘luxurie’:

Den lichame can si destrueren,
Tgoet doet si te nieute keren,
Die ziele can si doden mede
Ende oec verdriuen wijshede,
Crancheit can si gheuen saen,
Dlicht der oghen doen vergaen
Ende die stemme maken heesch.

Toen het voor mij vaststond, dat de uitgelezen hoofdstukken die het Brusselse handschrift voor ons had bewaard en de fragmentjes van het halve blaadje perkament uit de nalatenschap van De Vreese hadden behoord tot hetzelfde ‘boec gheheten Exemplaer’, liet de gedachte mij niet los, dat dit Exemplaer wel een vertaling uit het latijn moest zijn en dat het ook via het latijnse voorbeeld wel eens mogelijk zou kunnen zijn de middelnederlandse fragmenten op hun plaats te zetten in het geheel van het dichtwerk. Ik ging dus op zoek naar het latijnse voorbeeld en stak daartoe mijn licht op bij medievisten. Allerlei deugdsystemen kreeg ik onder ogen, maar helaas, geen enkel klopte tot in onderdelen met het mijne, waarvan ik als karakteristieke bijzonderheid wist, dat de ‘patientia’ een onderdeugd vormde van de ‘fortitudo’. Maar te goeder ure bedacht ik mij, dat ik het niet bij de syste-

[p. 184]

matische theologie moest zoeken, maar bij de literatuurgeschiedenis. Mijn boek over de vier hoofddeugden heette ‘exemplaer’, dat wil zeggen ‘exempelboek’. Ik moest dus een onderzoek instellen naar de latijnse exempelliteratuur. En toen ik dat had begrepen, behoefde ik het onderzoek ook meteen niet meer te doen, want deze literatuur bleek al voortreffelijk onderzocht en beschreven te zijn door de franse geleerde J.Th. Welter in zijn boek L'exemplum dans la littérature religieuse et didactique du moyen âge (Paris 1927). Welter noemde twee latijnse exempelboeken, die beide aan het signalement van het gezochte voorbeeld beantwoordden, doordat zij geordend waren volgens het schema van de vier hoofddeugden, nl. het Breviloquium de virtutibus antiquorum principum et philosophorum van de 13de-eeuwse Engelse minderbroeder Johannes Valensis en De quatuor virtutibus van de iets jongere augustijner Michael de Massa, overleden te Parijs in het jaar 1337. Van geen van beide bestond een moderne uitgave, maar het Breviloquium was wel herhaalde malen gedrukt als incunabel of postincunabel. Het werk van Michael de Massa was een navolging, om niet te zeggen plagiaat, van het zeer verspreide tractaat van Johannes Valensis. Literairhistorisch was het dus veel minder aantrekkelijk, maar daarom kon mijn Antwerpse dichter het nog wel als voorbeeld hebben gebruikt. Ik liet dus van beide latijnse exempelboeken de oudst bereikbare handschriften uit Parijs komen en vergeleek ze met mijn middelnederlandse fragmenten. De overeenkomstige passages waren bij beide gemakkelijk te vinden en de samenhang was ook onmiddellijk overtuigend. Maar bij het Breviloquium bleek de overeenstemming toch het treffendst, omdat niet alleen de exempelen zelf, maar ook de volgorde en de indeling der kapittels overeenkwamen. Mijn Antwerpse dichter had het werk van Johannes Valensis vrijwel letterlijk vertaald!

Ik vatte het voornemen op om het latijnse Breviloquium samen met de fragmenten van de 14de-eeuwse Brabantse berijming uit te geven, maar het bleek mij al spoedig, dat mij dit al te ver van mijn nederlandistische huis zou voeren. Bovendien was het nog twijfelachtig, of een vergelijkend onderzoek van alle bewaarde latijnse handschriften mij wel het voorbeeld van de Antwerpse bewerker in handen zou spelen. En loonde dan een zo uitvoerig onderzoek van een tractaat,

[p. 185]

dat geen kerkhistoricus tot dusver belangrijk genoeg had gevonden om het uit te geven, wel de moeite? Ik liet mijn plan dus varen en besloot alleen de middelnederlandse fragmenten uit te geven naar het Brusselse hs. met de latijnse paralleltekst uit een willekeurig gekozen handschrift. Deze uitgave volgt hierachter.

Ter oriëntatie geef ik eerst nog enkele aantekeningen over het karakter van het Breviloquium³⁾, Het diende in de eerste plaats stellig ter instructie van allen die in hoogheid gezeten waren en heette daarom ook wel De instructione presidentium in tronis sive de doctrina principum. Het is echter, met zijn rijke verzameling exempelen uit het leven van staatslieden en filosofen der oudheid, naar alle waarschijnlijkheid ook wel gebruikt als bron van verhalen, waarmee de predikers hun populaire sermoenen konden opluisteren. Tenslotte zal het nog als gewoon stichtelijk leesboek hebben gefunctioneerd. De middelnederlandse berijming heeft vermoedelijk gedeeld in de populariteit van het oorspronkelijke tractaat. In dezelfde tijd waarin het Breviloquium, samen met andere geschriften van Johannes Valensis, als postincunabel druk op druk beleefde, schreef een Vlaming in een stichtelijk verzamelhandschrift nog enkele treffende ascetische hoofdstukken uit de 14de-eeuwse Antwerpse vertaling over. In Italië is het Breviloquium blijkbaar nog populairder geweest, want het is niet minder dan viermaal in het Italiaans vertaald.

Van het handschrift waaruit het - hier niet uitgegeven, maar alleen in zijn varianten verantwoorde - fragmentje van De Vreese stamt, is maar weinig te vertellen. Het moet in het midden van de 14de eeuw geschreven zijn, dus wellicht maar enkele tientallen jaren na het ontstaan van de vertaling. In zijn taalvorm kwam het de autograaf van de dichter vermoedelijk zeer nabij. Vergelijking van de tekst met het 16de-eeuwse afschrift leert ons, dat het bladzijden heeft gehad met twee kolommen van 31 à 32 regels (hoogte kolom ± 205 mm). Wanneer mijn schatting dat het gedicht tussen de vijf- en zesduizend regels groot is geweest, juist is, betekent dit, dat de omvang van het 14de-

3) Zie over Joh. Valensis Hist. litt. de la France tome XXV, blz. 177-200; over het Brev. vooral A.G. Little, Studies in English Franciscan History.

[p. 186]

eeuwse handschrift tussen de 40 en de 45 bladen moet hebben gelegen.

Van het Brusselse handschrift K.B.Hs 2^o II 270 worden hier de bladen 18 tot 23 diplomatisch uitgegeven. Onderstreepte namen en woorden heb ik gespatieerd. De afkortingen heb ik opgelost en alleen in gevallen waar verschil van opvatting mogelijk was, door cursieve druk aangegeven. Het was moeilijk vast te stellen, welke lettervarianten als hoofdletters gewaardeerd moesten worden. De schrijver springt nogal willekeurig met zijn hoofdletters om. Men kan hoogstens zeggen, dat hij een zekere neiging heeft om de versregels met een hoofdletter te laten beginnen.

Ik heb alle regels doorgeteld, omdat de fragmenten in het hs. tot een nieuw geheel zijn samengevoegd. Tussen r. 110 en 111 moet echter een groot hiaat gedacht worden. De hoofdstukjes Dit es continencien en Van continencie van luxuren, die samen de eerste 110 regels vullen, zijn de vertaling van een deel van het eerste hoofdstuk, ‘De continencia’, van het ‘tertia pars’, gewijd aan de ‘temperantia’, de hoofdstukjes Exempel van ghedoghene en Exemple van verdraghene zijn samen de weergave van het derde kapittel, ‘De paciencia’, van het ‘quarta pars’, gewijd aan de ‘fortitudo’.

De latijnse tekst geef ik hier naar het Utrechtse handschrift U.B. Hs 2 B 3, dat eenmaal behoord heeft aan het Karthuizerklooster in de buurt van Utrecht (blijkens een ingeplakt strookje met het opschrift Pertinet ad carthusienses prope traiectionem). Ik heb deze tekst gekozen om er daarmee als het ware en passant op te wijzen, dat het Breviloquium van Johannes Valensis in een Karthuizer bibliotheek blijkbaar zijn plaats waard was. Jan Deckers, candidaat voor het auteurschap van de Dietsche Doctrinael, en dus ook van het Exemplaer, was ‘receptor reddituum’ (zaakgelastigde) van de Antwerper Karthuizers. Hij kan dus eventueel het latijnse Breviloquium, het voorbeeld van zijn Exemplaer, heel goed in hun boekerij gevonden hebben. Maar meer dan een los vermoeden kan dit niet zijn. Niet alleen Jans auteurschap, maar zelfs de aanwezigheid van een Breviloquium in een der 14de-eeuwse Antwerpse bibliotheken blijft onbewezen. (Wel bezat, blijkens de oude catalogus van het Rooclooster, het Praemonstratenserklooster van Sint Michael te Antwerpen een exemplaar van Johannes

[p. 187]

Valensis' Compendiloquium, ook een exempelboek). Bij de uitgave van de latijnse tekst heb ik mij enkele kleine veranderingen veroorloofd (aangegeven door cursieve druk) op grond van de andere mij ter beschikking staande handschriften. Ik heb dit enkel gedaan ter verduidelijking en generlei pretentie gehad om een kritische uitgave van de latijnse tekst te bezorgen.

De Nederlandse dichter heeft zijn voorbeeld over het algemeen trouw gevolgd, maar toch ook wel eens wat weggelaten, bv. de passage Ibidem narratur Manissem enz., die hij had kunnen plaatsen tussen r. 44 en 45, en de passage Et non solum continencia predicta vigebat in viris enz. aan het slot van het eerste hoofdstukje. In het tweede hoofdstukje ontbreekt het verhaal over de Salmacische bron (Unde et in fabulis dicitur enz.), dat tussen r. 88 en 89 had gepast. Dit hoofdstukje eindigt ook op een volkomen willekeurige plaats, want in het latijn gaan de exempelen De continencia luxurie nog een heel eind door. Wij weten echter niet of de latijnse tekst die de Nederlandse bewerker voor zich had liggen, al de genoemde passages wel heeft bezeten. De verschillende redacties van de latijnse tekst, die ik heb gezien, lopen nogal uiteen. In het derde en vierde hoofdstukje merken wij geen weglatingen op. Toegevoegd heeft de bewerker hierin de titel van het vierde hoofdstukje, die blijkens het fragment-De Vreese oorspronkelijk heeft geluid Exemple vander philosophen verdrachlicheiden. In geen van de latijnse teksten, die ik onder ogen heb gehad, zijn de exempelen van de groten en de wijzen der oudheid op deze wijze door een titel gescheiden. Wij mogen de bewerker echter wel dankbaar zijn voor deze toegevoegde titel, want deze is het juist geweest die de identificatie van het Exemplaer mogelijk heeft gemaakt! De bewerker is verder wel een beetje breedsprakiger geweest dan zijn voorbeeld, verg. bv. r. 17-8, 24, 32-4, 59-60, 63-72 (een hele uitweiding over de wulpsheid in het algemeen), 88, 99-101, 164, 171-2, 197-8, 217-8, 231-2, 263-4, 273-4. Deze uitweidingen en afsluitende herhalingen geven aan de bewerking echter ook een eigen karakter. Er komt toch wel iets als een dichterlijke persoonlijkheid uit deze objectieve leringen te voorschijn.

[p. 188]

	[cxvij r^oa]
Dit es van continencien	De continencia quadrupliciter
^+‖ Continencie als ic vermoede^1. es jeghen zonde eene hoede ende die . alsoe ic hebbe ghelesen mach vierande wesen. 5 hoede jeghen gulsichede ende jeghen luxurie mede hoede jeghen giericheit ende hoede jeghen ontfaermicheit^8.	Continencia autem large sumpta dicitur quadrupliciter. Velut est cohibicio gule. Vel cohibicio luxurie. Vel cohibicio cupiditatis et auaricie. Vel cohibicio ambicionis et superbie. Qui enim superat concupiscencias. continens est. et qui superatur ab ipsis incontinens est. Vt ait commentator ethicorum vij^o.
	De continencia gule
continencie der gulsicheden 10 was wilen der auder zeden Also wel scriuet vegecius Vander princhen soberheit dus	Continencia igitur a gule uoluptate primo modo viguit in antiquis. Vt enim ait vesecius de re militari libro quarto vbi loquitur de continencia. Siue de sobrietate principum. ‖ De Allexandro dicitur ibi. quod in itinere ambulans cum amicis. accepto pane uesci solitus erat. Idem dicitur ibi de Cypione emiliano. Legitur et Cathonem
‖ Als alexander als ic las met vrienden vp den weghe was 15 At hij tbroot dat zij droughen en lieter hem mede ghenoughen zonderlinghe spise no dranc quam nemmermeer jn zijn ghemanc^18. ‖ Dit zelue leest men van sapioene^19. 20 Ooc leest men mede van cathoene

+ 18r^o

1. Continencie: niet in Mnl.W.;

8. ontfaermicheit: kan geen vertaling zijn van lat. ambicio en moet dus wel op een vergissing van de afschrijver berusten;

18. in zijn ghemanc: hier past het best de bet. ‘gezelschap’ in de eig. bet. van ‘groep van (hem en) zijn gezellen’, die niet in Mnl.W. vermeld wordt;

19. sapioene: verschrijving voor scipioene.

[p. 189]

Dat hij hem met zulken wijne alse droncken de knechten zijne ghenoughen liet verdrachelike Die zoo machtich was ende so rijke 25 ‖ Van aniballe leest men mede Dat hij hadde zulke zede^+ Dat hij sdaechs en sliep twint ende des nachts so men vint plach hij altoos vp te stane 30 en zine maeltijt ghinc ane snauens tusschen nacht ende dach anders hij niet tetene plach om dat hij sdaechs wilde leyden al zine saken met nuchterheyden	contentum fuisse eodum vino quo serui remiges utebantur. ‖ Et de hanibale legitur quod ante noctem non requiescebat. et de nocte surgere solitus erat. et in crepusculo ad cenam vacabat. Vt dicitur ibidem.
35 ‖ Van marcus caurus leest men dat Die met heire lach teender stat Daer eenen appelboem stoet gheladen met appelen goet ende als dat hij trac van steden 40 bleef den boom onghetreden Dit was een teekin twaren Dat zij niet ghierich en waren ter spisen ende ter weelden Daer nv de lieden meest vp helden	‖ Ibidem et narratur de continencia gule admirabili exercitus sub marco tauro. Quod cum esset arbor pomifera in pede castrorum. postero die intactis fructibus est relicta. ‖ Ibidem narratur manissem nonagesimum annum etatis sue agentem meridie ante tabernaculum stantem solitum capere cibum. ‖ Ex predictis igitur patet. quod non querebant lauta uel preciosa alimenta. nec epulis indulgebant. Vnde et in gestis romanorum legitur. Quod augustus cesar minimi cibi erat. atque wlgaris. Secundarium panem. et pisciculos paucos minutos. et caseum bubalum manu pressum. et ficus virides appetebat. Vescebatur.
45 ‖ Jnde romsche jeesten leest men dus vanden keyser augustus Dat hij hem met zulker spisen liet ghenoughen / als tghemeene diet met zulken brode als ic las 50 Dat naest den edelsten was Ende met visschelkine cleene Ende met buufle casen ghemeene^+ Die gheduwet waren metter hant Ende de meeste fighen die men vant 55 Die begheerdy ooc so zeere

+ 18v^o

+ 19r^o

[p. 190]

ooc zoo hat dese groote heere telker tijt telker stede dan als hem gherechten hongher quam an Dus consten zij wijlen leyden 60 continencie jn soberheden	quocumque tempore et loco. stomachus desiderasset. ‖ Et non solum continencia predicta uigebat in viris. necnon etiam in feminis. Narrat enim Valerius libro primo. quod usus vini. romanis feminis. ignotus fuit. ne in aliquod dedecus prolaberentur. Quia primus a libero patre. intemperantie gradus ad ingressam luxuriam. et venerem esse consueuit.
‖ Van continencie van luxuren	De continencia luxurie
‖ Dit capittel sal hu rueren van onthouden der luxueren Dwelc es een staerc man Die hem van luxuren wachten can 65 ‖ Der luxurie ouffeninghe can maken vele quade dinghe want zoo den mensche dàt wedt^67-8. vute gods vrienscepe zedt zoo blent ende zoo crancket dlijf 70 ende maect den mensche keytijf an ziele an lijf an eere an goet verghetel maect zij den moet	Consimiliter continencia a voluptate luxurie
‖ Dus scrijft ons valerius zoo Van cornelius van scipio	fuit in antiquis. Vnde narrat valerius libro primo quod Cornelius cypio missus in hyspaniam.
75 Dat de romeynen hem hadden ghesendt^75. tote haren volke jn spaengen landt om dat hij dat bevechten zoude^+ Dede hij ghebieden also houde vuten heire openbare	co momento quo castra intrauit. edixit quod omnia que causa volup-

67-8. ‘want zij plaatst de mens, weet dat goed, buiten de liefde Gods’;

75. ghesendt: blijkens het rijm een verschrijving voor ghesandt.

+ 19v^o

[p. 191]

80 al dat onnutte ware en dat der weelden hoorde toe Daer zoo moeste rumen doe also ic bescreuen zach ghemeene wijfs twee dusentach^84. 85 ‖ hij kende wel de wijse man Dat luxurie maken can Den man onduchtich ende traghe alsmen wel scauwet alle daghe	tatis comparata erant. auferrentur. et submouerentur. Vnde et duo milia scortorum. leguntur abisse ab exercitu. Nouit enim vir industrius quod voluptas effeminat et eneruat voluptuosos. Vnde et in fabulis dicitur. quod fons salmatis ingredientes in eum eneruabat. et viris effeminatis sexum adhimebat. Et hoc figmentum fuit figmentum voluptatis. que eneruat viuentes in ea. et effeminatos facit. sicut legitur libro v. de nugis philosophorum.
‖ Valerius scrijft dese dinc 90 van eenen schonen jonghelinc hiet spierius als jc las Die wonderlike scone was Dat vele wiuen an hem met minnen zoo zeere leiden hare zinnen 95 Dat ziere of worden ontstelt En van herten so ghequelt Dat der vrauwen vrienden om dat Desen jonghelinc hebben ghehat ‖ Doen wart dese jonghelinc te rade 100 om te scuwene meerder scade Die van zijnder scoonheit was ontfaen ende dicwilt te vooren was ghedaen^+^102. Dat hij zijn aenschijn scone monde gheuen dede meneghe wonde	‖ Narrat enim valerius libro quarto de quodam iuuene. siue adolescente. spurina. qui cum esset excellentis pulchritudinis. et mire speciei. plurium [cxvij v^oa] feminarum illustrium sollicitaret oculos. et ex hoc viris et parentibus earum se suspectum esse sentiret.
	oris decorum wlneribus

84. dusentach: verg. Van Loey, ZWBr. 181 [1302] en Van Helten, MS. 21; de Brab. vorm heeft zich ook in het VI. afschrift kunnen handhaven, dank zij het rijm;

+ 20r^o

102. dicwilt: een mij verder niet bekende vorm, wellicht een verschrijving.

[p. 192]

105 ende jn zijn aenschijn mede also dat zine scoonhede In leelichede keerde dan om dat voort nieman gheen arch an hem zoude zijn 110 ouermids zijn claer anschijn	confudit. deformitatemque sanctitatis sue fidem. quam formam irritamentum aliene libidinis esse maluit
	[cxxj v^oa]
‖ Exempel van ghedoghene	‖ De paciencia
‖ Dat es tander point verstaet Dat vut staercmoedicheden gaet Dats ghedoochzaemicheit zijt ghewes	‖ Sequitur uidere qualiter fuerunt prediti tertia parte fortitudinis. que est paciencia. Est enim paciencia. aut honestatis. aut utilitatis causa rerum arduarum ac difficilium uoluntaria. aut diuturna perpessio. Ait tullius ubi supra.
ende weet dat die vierande es 115 ‖ Deerste es datmen verdraecht aerch datmen van hem ghewaecht ‖ Tander es pine ende mesquame Diemen doocht anden lichame ‖ Terde es datmen vergheeft 120 aerch datmen hem ghedaen heeft ‖ Tfierde es ghewaerlike Datmen verdraecht ghewillichelike pine en oordeel vrouch ende spade^123. Datmen zeit voor onse mesdade	‖ Loquendo autem wlgariter de paciencia. dicitur esse quatuor modis. Vel in sustinencia contumeliarum. siue inproperiorum in uerbis. siue in perpessione longanimium penarum in corporibus. siue in remissione malefacientibus inimiciciarum. siue in moderacione disciplinarum. in correctionibus.
	‖ De paciencia contumeliarum siue improperiorum.
125 ‖ Nu willic dat ghij eerst hoort^125.	Fuerunt enim antiqui

123. hier begint de tekst in het fragment-De Vreese r^oa; alle volgende aant. betreffen de varianten van dit fragment;

125. jerst.

[p. 193]

van verdraghene hart woort^126.	prediti paciencia primo modo dicta.
Van alexandre leest men dus^127.	‖ Vnde legitur de Allexandro pro ut dicitur libro iij de nugis philosophorum. Quod cum antigonus ei dixisset. etati tue iam iam regnare non conuenit. Quasi dicat. Non pudet in corpore regni. uoluptatem luxurie dominari^4). Quasi dicat. Indignus es regno racione etatis. et uoluptatis. Quod tamen pacientissime tulit.
^+Doene berespte antiogonus^128. ende hij hem zeide openbare^129. 130dat hij onweerdich ware^130. Des conincx rike om dat hij^131. te jonc ende te ries waere daer bij^132. om dat zine kintscheit tallen hueren^133. te zeere volchden der luxuren^134. 135 Nochtan verdrouch hij dese woort^135. zeere goedelike ende onghestoort^136.
Van zijnder ghedoochsaemheden met^137. Die hier voren es gheset^138. hoe hij den pierate verdrouch^139. 140 Des so hebdy al ghenouch^140. ghehoort jnt bouc voorseit^141.	De paciencia quoque sua erga piratam. habitum est supra in principio
‖ Van skeysers Julius caluweit aldus staet ghescreuen daer Als keyser julius zijn haer 145 van achter voren leide vp om te makene eenen top want hem daer haer ghebrac Tot hem een rudder dus sprac ghij muecht caluweit waerlike 150 verdriuen also lichtelike als ic versaedt zoude zijn moghen Jn striden of in orloghen	‖ Eodem libro legitur paciencia. julij cesaris. Cum enim caluicium grauiter ferret. et capillum deficientem a ceruice ad frontem conuocaret. milite ei dicente. facilius est te cesar caluum non esse. quam me in romano exercitu aliquid timidius quicquam

126. verdraghen haerdde woert;

127. allexandre;

4) In de druk van 1511 staat hier: pudetque in corpore regis voluptatem luxurie dominari.

+ 20v^o

128. antigonus;

129. Ende hem seide;

130. onwerdech;

131. conincrijcs;

132. waer;

133. Ende seir kindscheit;

134. Tsere volghde inder luxurien;

135. Verdroegh hi nochtan;

136. Sere goedlijc onghestoert;

137. Van sier ghedoeghsamheit;

138. vore:

139. Hoe hi pyraten verdroech;

140. hebdi daer gnoech;

141. midden in deze regel is het fragment-De Vreese afgesneden, maar het laatste woord is te herkennen als: gheseit.

[p. 194]

^+ Daer ic ye cam of commen mach Julius hoorde dies ghewach^154. 155 Dat hij goedlike verdrouch nochtan^155. al sprac hij rieselike die man Alsmen dichten van hem maecte^157. ende zanghen ongheraecte^158. enten zanc jn zijn onneere^159. 160 Verdrouch hijt goedelike zeere^160. Ende alsmen hem als daer steit^161. toe sprac zine onghebordicheit^162. louch hij daer mede om de sake^163. Daer ne volghede andre wrake^164.	egisse uel acturum esse. Quod tamen sustinuit pacienter. Vnde cum de eo essent famosi libelli et iocularia carmina publice diwlgata. et hoc ad inproperium suum. pacientissime sustinuit. Et cum quidam maternam eius originem despiciens. panificum eum uocaret. ridendo pertulit.
165 ‖ Daer so staet oec voort aldus Vanden keyser augustus Doe tote hem zeide een man^167. tyeran tyeran tyeran^168. Dat hij weder andwoorde doe^169. 170 Warict ghine spraect niet alsoe^170. Daer mede liet hij de dinc^171. Die ouer al eerderike was coninc^172.	‖ Ibidem narrat de augusto cesare. quod cum quidam ei diceret. o tyranne. respondit. Si essem inquit. non diceres.
‖ Voort volghet mede daer ane Van scipioene affricane 175 Doemen hem aldus verweet Dat hij lettel jn orloghen street andwoorde hij goedelike^+ Jn quam nye jn eerderike een keyser vuter moeder mijn 180 om dat jc vechter zoude zijn ‖ Oec leest men daer voort also vanden keyser theodosio Dat hij noyt en woude roucken van eenigher lieder vloucken	‖ Ibidem narrat de cypione affricano. Quod cum quidam parum pugnantem eum uocaret. et ex hoc ipsum arguerent. respondit. Imperatorem peperit me mater mea. non bellatorem. ‖ De jmperatore quoque theodosio recitatur eodem libro. Et est in codice quod ait. Si

+ 21 r^o

154. hier begint in het fragment-De Vreese r^ob: Julius hoerde dit ghewach;

155. goedlijc (rest onleesbaar);

157. Ende alse men dichte (rest onleesbaar);

158. sanghe;

159. Ende die sanc in sine onneren;

160. Verdroech hijt goedlijc die here (?);

161. steet;

162. Sijn ongheboertecheit verweet;

163. Loech hi mede om die sake;

164. volghde ander;

167. Doen tothem;

168. O tyran. tyran. tyran;

169. anwerdde;

170. du en spraecs;

171. Daer met liet hi die dinc;

172. hier is de tekst weer doorgesneden; eerste woorden wsch: Boven alle.

+ 21v^o

[p. 195]

185 om dat hij noyt en wrac^185. Dat men aerch van hem sprac^186. waert dat quame van lichter tonghen^187. waest van ouden of van jonghen^188. Dat waudi te hant versmaden^189. 190 De ghone die ooc dat daden^190. Jn crancheden van zinne^191. Daer hoorde ontfaermnesse jnne^192. De ghene die dat hadde verdient^193. Dat volc en ware zijn vrient^194. 195 zoo ware dat recht daer aue Datment goedelike vergaue^196. Dus ne woude die heere niet wreken^197. Vloucken ende ooc quaet spreken^198.

quis nomina nostra crediderit. maledicto lacescenda. eum nolumus penis subiugare. Quoniam si ex leuitate processerit. contempnendum est. [cxxij r^oa] Si ab insania. miseracione dignum. Si ab iniuria. remittendum.

‖ Voort leest men ooc aldus^199. 200 vanden keyser vespacianus^200. Doe hem een sprac toe aldus^201. Dat hij slachte wel den vos^+ nochtan niet al te male Want die vos ne caent niet wale^204. 205 Jn zijn aude zijn aer anders veranderen waer hem blijft altoos zijn reynaerdye heere keyser alsoe doe dye zoo hu de oude meer antast 210 zoo ghierichede meer jn hu wast Daer huwe eere menichfoude aue mindert jn huwe aude ‖ De keyser andwoorde ende zeide es te groot mine ghierichede 215 zoo es vele mine eere Dat ic my corregiere Dus naemt die keyser jnt ghevouch^217. Datmen zijn ghebrec ghewouch^218.

‖ Ibidem narrat de vespasiano. Cui cum dictum esset a quodam milite. Wlpem posse mutare pilum non animum. jpsum autem nullum posse mutare. eo quod pecunie cupidus esset. nec auariciam minueret processus etatis. Cui respondisse fertur. Huiusmodi hominibus debemus risum. nobis correctionem. penam criminosis.

185. hier begint in het fragment-De Vreese v^oa: Ende dat hi noit en wraec;

186. argh;

187. dadt;

188. Waert van ouden oft;

189. Dat woudi tandene;

190. Den ghene oec die dat;

191. Van crancheiden;

192. ontfarmenes;

193. Haddi oec des v.;

194. Dat tvolc nien waren;

196. goedlijc;

197. Dus en woude dese h.;

198. Vloeken noch oec;

199. Voert oec leest men daer a.;

200. vespasianus;

201. Doen een hem sprac ane aldos;

+ 22r^o

204. de snede loopt midden door deze regel; leesbaar is nog: de vos en can niet wale;

217. hier begint in het fragment-De Vreese v^ob: Dus naemt de keyser ingheuoech;

218. Dat men hem sijn.

[p. 196]

‖ Voort ghewaecht de bouc mede^219. 220 van antigonus ghedoochsaemhede^220. Daer hij stont achter de cortine^221. zoo hoorde hij dat de zine^222. an dander zeide tenden rade^223. zijns vermaende zeere jn quade^224. 225 De cortine roerdy doe^225. ende sprac hem aldus toe als of hij een ander ware^+^227. gaet jnnewaert sprac hij van dare^228. Dadt de coninc niet en hoort 230 Dat ghij spreket dese woort^230. Daer met so liet hij de dinc^231. De groote machteghe coninc^232.	‖ De paciencia uero antigoni regis narrat seneca. libro iij de jra. Quod cum audisset aliquos de se male estimare. et proloqui. Que omnia cum audiret. eo quod inter dicentes et audientem esset sola palla. jllarn leuiter mouit. dicens quasi in persona alterius. Discedite hinc. ne rex audiat uos.
Exemple van verdraghene
‖ Vander philosophen voordachtichede^233. leest men jn die zelue stede^234. 235 Jnden bouc staet aldus Dat de wijse anscipius eenen andwoorde dat verstaet Die tote hem sprac quaet ‘Alzo du heere dijnre tonghen zijs 240 Daer du goet ende quaet met wijs ‘Alzoo ben jc heere mijnder hooren Dat ic goet ende quaet mach horen	De paciencia predicta philosophorum. narratur supradicto libro de nugis philosophorum. Vbi dicitur quod Aristippus respondit cuidam maledicenti sibi. Vt tu lingue tue. ita ego aurium mearum dominus sum. Quasi dicat. Sicut tu potes loqui mala lingua tua. sic ego possum audire auribus meis. ‖ Ibidem legitur quod Anticarides respondit cuidam dicenti sibi. maledixit tibi ille .i. mala de te dixit. Cui ille respondit. non curo inquit quia auditus debet
‖ Voort zoo vermaent men daer des vanden wijsen anticanes 245 Dat hij dus andwoorde doe eenen die hem qualike sprac toe ‘Jc en achte twint niet sprac hij dat ghij quaet spreect van my want dat hooren als wij lesen

219. Voert ghewaeght dat buec;

220. ghedoeghsamehede;

221. Dat hi stuet achter eene c;

222. Soe haerdde hi;

223. Jn dander side tenen rade;

224. Sijns vermaenden sere;

225. Die cortine die rurde hi;

+ 22v^o

227. Alse oft hi;

228. Gaed udewert;

230. ghi sprect;

231. Daer met so liet die coninc dinc (het voorlaatste woord geëxpungeerd);

232. Die grote; Titel: Exemple vander philosophen verdrachlicheiden;

233. verdrachlichede;

234. vrijwel geheel afgesneden; herkenbaar is alleen nog het eerste woord: Leest.

[p. 197]

250 es staerker dan der tonghe wesen^+ ‘Want der ooren zijn twee ghemeene ende der tonghe en es maer eene Aldus machmen wildijt hooren meer verdraghen met tween hooren 255 Dan eene tonghe spreken mach	esse robustior lingua. cum singulis hominibus sint singule lingue. et aures bine. Et sic debet homo plus sustinere duabus auribus. quam possit loqui aliquis vna lingua. ‖ Ibidem recitatur quod tytuscacius maledicenti sibi metalio. respondit. facile est in me maledicere. cum nec sum responsurus.
‖ Jnden zeluen bouc jc zach van eenen titus darius Die eenen andwoorde aldus Die hem ooc qualike sprac toe 260 hets my goet sprac hij doe leede zegghen lude en stille want jet al verzwighen wille Want ruste ende ooc ghewin can zwighen wel bringhen jn
265 ‖ Oec leestmen daer voort an Van senophen den wijsen man Dat hij ooc andwoorde dan eenen die hem qualike sprac an ‘Ghij hebt gheleert spreken quaet 270 ende ic hebbe gheleert verstaet te verzwighene ende te verdraghene al datmen van my mach ghewaghen ghij doet daer ghij hu toe hebt ghekeert ende icke dat ic hebbe gheleert	‖ In eodem libro narratur quod zenophon cuidam maledicenti sibi. respondisse fertur. Tu didicisti maledicere. et ego didici teste consciencia maledicta contempnere.
275 ‖ Noch staet daer voort mee^+ vanden wijsen diagonee Doe hem een zijn vrient zeide Dat alle die lieden aerchede van hem spraken andwoordy 280 ‘Dat weetic wel dat waer zij ‘Want altoos moet die wijsheit berespt zijn vander onwijsheit Daer bij moet die wijse verdraghen Wat zo die domme ghewaghen 285 Hij es beter die verdraecht Dan hij die quaet ghewaecht ‖ Ooc zoo vermaent men daer des Vanden wijsen socrates Doemen hem vraechde ende ghewouch 290 Hoe dat hij zoo wel verdrouch	‖ Ibidem legitur de dyagine. quod cum amicus nunciasset. dicens ei. cuncti te uituperant. Respondit. Oportet sapienciam ab insipientibus feriri. Et meliorem esse iudicat lingua mala illum quem carpit. ‖ Ad hanc pacienciam habendam studebant philosophi. Vt enim dicitur libro v de nugis philosophorum. Socratem interrogauit. Alchipiades.

+ 23r^o

+ 23v^o

[p. 198]

zijn wijf zoo ware zoo wreet Ende te sceldene zo ghereet ‘Andwoorde de wijse man tes goet datmen verdraghen can 295 Want het vroomt dickent zeere Daer bij eist goet dat jc leere Jnt huus verdraghen jc sals te bat Verdraghen connen jn vremder stat

quare xantipem uxorem suam iurgiosam. et que die noctuque muliebribus scatebat molestijs. domo non abigeret. Cui respondit philosophus. Cum talem domi perpetior. insuesco et exerceor foris petulanciam. et iniuriam facilius feram. et ideo eam domi sustineo.

K. Heeroma