Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 76

[p. 163]

In memoriam Dr. Moritz Schönfeld
(Groningen 9 februari 1880 - Hilversum 4 oktober 1958)

In Dr. M. Schönfeld, wiens werkzame leven op 4 oktober l.l. geheel onverwacht een einde vond, verliest de Nederlandse filologie een van haar meest begaafde en toegewijde werkers. Uit overgrote bescheidenheid had hij het uitdrukkelijke verlangen uitgesproken, dat noch in het Jaarboek van onze Maatschappij, noch in dat der Koninklijke Nederlandse Akademie een levensbericht van hem zou worden uitgebracht. Om deze reden wenst de redactie hem in sobere bewoordingen te herdeuken in het tijdschrift, waaraan hij vele malen zijn medewerking heeft gegeven.

Schönfelds voorkeur ging uit naar de naamkunde en zijn grote verdiensten liggen dan ook allereerst op dit terrein. Hij promoveerde in 1906 in Groningen op een proefschrift: Proeve eener kritische verzameling van Germaansche volks- en persoonsnamen, voorkomende in de litteraire en monumentale overlevering der Grieksche en Romeinsche oudheid. Het behandelde de eerste letters van zijn Wörterbuch der altgermanischen Personen- und Völkernamen (1911), dat in Streitbergs Germanische Bibliothek werd opgenomen, en waarvan een halve eeuw nadien een nieuwe bewerking gaat verschijnen.

Gaandeweg verschoof zijn belangstelling echter van de anthroponymie naar de toponymie. Zijn eerste grote studie op dit gebied, OE-relicten in Holland en Zeeland (1932), toonde op overtuigende wijze de grote betekenis van de toponymie voor de taalgeschiedenis aan. Maar vooral toen het mede op zijn instigatie opgerichte Naamkundebureau der Akademie materiaal had bijeengebracht, kon hij de beide grotere boeken schrijven die tot de standaardwerken der Nederlandse toponymie behoren: Veldnamen in Nederland (1949) en Nederlandse waternamen (1955). Met grote deskundigheid wist hij het uitgebreide materiaal te schiften en te ordenen tot een overzichtelijk geheel, dat een indrukwekkend getuigenis aflegt van zijn kritische zin, zijn verrassend grote belezenheid in de vakliteratuur en zijn benijdenswaardig groot inzicht in de historische grammatica.

[p. 164]

Al enkele tientallen jaren eerder had Schönfeld op aansporen van zijn vriend De Vooys zijn Historiese grammatika van het Nederlands (1921) geschreven. De eerste druk bevatte alleen de klank- en vormleer; in de tweede druk (1924) voegde hij er de woordvorming bij; mede daardoor kreeg het boek meer dan drie maal de oorspronkelijke omvang. Een historische grammatica is uiteraard een aan de tijd gebonden boek, bij voorbaat bestemd om vroeg of laat door een ander te worden vervangen. Schönfeld was zich daarvan bewust en de bewerking van de laatste tijdens zijn leven verschenen, vijfde druk van deze grammatica heeft hij al aan een jongere neerlandicus overgelaten. Mag de betekenis van dit boek dan minder duurzaam zijn dan die van zijn grotere toponymische werken, zijn tijdelijke waarde is er te groter om. Immers heeft het generaties van neerlandici helpen vormen; vooral door dit boek is zijn naam onder hen tot een begrip geworden, en de neerlandici die vóór 1921 afstudeerden benijden hun jongere collegae om het bezit van een zo overzichtelijke, alzijdige en objectief geschreven handleiding bij hun studie. In de opeenvolgende drukken heeft hij telkens ook de resultaten van het wetenschappelijk onderzoek van jongere taalkundigen weergegeven en verwerkt, ook wanneer hij zich met hun opvattingen niet kon verenigen. Kritische zin was Schönfeld allerminst vreemd en hij heeft nooit geschroomd om beunhazerij aan de kaak te stellen. Voor de mening van anderen had hij echter eerbied wanneer hij van hun ernst overtuigd was.

Op advies van de Commissie voor Taal- en Letterkunde heeft onze Maatschappij hem in 1954 de Prijs voor Meesterschap toegekend, de zeldzame onderscheiding die vijftien jaar eerder aan zijn leermeester Wobbe de Vries ten deel was gevallen. Di teerbewijs, dat hij zeer op prijs heeft gesteld, was ten volle verdiend en er zal wel niemand zijn geweest die het de beminnelijke, hulpvaardige en onbaatzuchtige geleerde heeft misgund.

Schönfeld heeft het voorrecht gehad, tot zijn dood toe te mogen genieten van een onverwoestbare gezondheid. De jaren schenen noch zijn lichaam, noch zijn geest aan te tasten. Tot zijn laatste levensdag heeft hij gearbeid en de dood overviel hem in de natuur, die hij als weinigen liefhad. Wie hem hebben gekend, herdenken zijn beminnelijke persoonlijkheid in diepe genegenheid.

De Redactie