Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 74

[p. 251]

Reinaert en Rose

In Ts 74, 59 heb ik meegedeeld, dat er uit de bibliotheek van de Benedictijnerabdij te Beuron een nieuw fragment van de z.g. tweede bewerking van Die Rose te voorschijn is gekomen. Dit fragment maakt deel uit van het eerste katern van het handschrift, waardoor wij in staat zijn ook de opzet van het gedicht te leren kenen, dat in menig opzicht verschilt van het Franse voorbeeld en van de vertaling van Hein van Aken. In de tweede Rose is geen sprake van een droom van de dichter, maar van een ontmoeting met een ‘volleerd’ minnaar die, op verzoek van de dichter, hem de ‘aventure’ van zijn liefde verhaalt. Dit verhaal begint op r. 219 van het fragment met de volgende verzen:

Int .xx.ste jaer van mire ouden
Den pointe dat begint verbouden
Minne ende te heeschene haren tsens
Van iongen lieden hare ende ghens
Dat was in meie .xij.daghe
Dat beede bosch ende haghe
Met groenen loueren sijn beuaen...

De laatste twee regels zijn vrijwel identiek met r. 42-3 van Reinaert I. In hs. A luiden r. 41 vgg. immers:

Het was in eenen tsinxendaghe
Dat beede bosch ende haghe
Met groenen loueren waren beuaen.

De overeenkomst is te groot om toevallig te kunnen zijn: de dichter van de tweede Rose moet de Reinaert hebben gekend of andersom. Welke van deze twee mogelijkheden is het waarschijnlijkste? De keuze lijkt niet moeilijk. Immers de tweede Rose moet, evenals de vertaling van Hein van Aken, na ± 1275 gedicht zijn, en vermoedelijk op zijn minst wel een tiental jaren daarna, omdat het Franse gedicht van Guillaume de Lorris, zoals het door Jean de Meun was ‘voltooid’, enige tijd nodig zal hebben gehad om in Vlaanderen bekend te worden. De Reinaert moet daarentegen voor 1274, het jaar van de Latijnse ver-

[p. 252]

taling, al zijn tegenwoordige vorm hebben gehad. Mijn eerste gedachte was dan ook, dat de dichter van de Rose in het begin van zijn verhaal enkele regels uit de Reinaert, die in zijn geheugen waren blijven hangen, aardig en vaardig te pas had gebracht. Ik was geneigd in dit ‘citaat’ een bewijs te zien van de populariteit van de Reinaert in de laatste decennia van de 13de eeuw. Toen ik echter volledigheidshalve de plaatsen uit Reinaert en Rose vergeleek met hun Franse voorbeelden, ben ik gaan twijfelen of deze eerste, voor de hand liggende, gedachte wel juist was geweest.

De Franse Rose (ed. Langlois) biedt in r. 45 vgg. deze tekst:

Avis m'iere qu'il estoit mais,
Il a ja bien cinc anz ou mais.
Qu'en mai estoie, ce sonjoie,
Ou tens amoreus, plein de joie,
Ou tens ou toute rien s'esgaie,
Que l'en ne voit boisson ne haie
Qui en mai parer ne se vueille
E covrir de novele fueille.
Li bois recuevrent lor verdure
Qui sont sec tant come ivers dure.

Men ziet dat vrijwel alle elementen van Rose fr. r. 223-5 in de Franse tekst aanwezig zijn: meie, bosch ende haghe, groen, loueren, beuaen. Als de dichter van de tweede Rose uit de Reinaert geciteerd heeft, was dit citaat wel een steentje dat merkwaardig goed in zijn eigen mozaiek paste: zijn citeren was vertalen.

De dichter van de Reinaert heeft veel vrijer tegenover zijn Franse voorbeeld gestaan dan die van de Rose. De Franse Renart heeft in r. 11 vgg.:

Ce dit l'estoire el premer vers
Que ja estoit passe ivers
Et que la rose espanissoit
Et l'aube espine florissoit
Et pres estoit l'ascencions...

Men kan hieraan geen argument ontlenen tégen de oorspronkelijkheid van Reinaert I r. 42-3, maar men kan ook niet zeggen dat het voorbeeld van de Renart de dichter van de Reinaert in enig opzicht

[p. 253]

heeft gedwongen of gesuggereerd om te schrijven zoals hij deed.

In Reinaert II luidt de passage heel anders. Tegenover de drie regels, die ik citeerde, staan er hier acht (r. 45-52):

Het was op enen pijnxterdach
Dat men woude ende velde sach
Groen staen myt louer ende grass
Ende menich vogel blide wass
Mit sange in hagen ende in bomen
Die crude sproten wt ende die bloemen
Die wel roken hier ende daer
Ende die dach was schoon ende claer.

Muller heeft al opgemerkt (Crit. Comm. 161), dat deze natuurbeschrijving van Reinaert II gelijkenis vertoont met r. 23-6 van de Latijnse vertaling:

Iam pentecostes aderat lux florida. tempe
Derident tellus gramine fronde nemus
Pratum flore nitens ridet spirat que rosarum
Suavis odor redolens lilia mixta rosis.

Ik heb enkele overeenstemmende woorden gecursiveerd: tegenover woude en velde staan nemus en tellus, tegenover louer en grass fronde en gramine, terwijl de bloemen die wel roken ook in het Latijn zijn terug te vinden. Met Reinaert I is de tweede bewerking verbonden door de woorden groen, louer, hagen en bomen, zonder dat deze overeenkomst nu bijzonder treffend is. Bij Reinaert II en de Latijnse vertaling vindt men immers ook een parallelle zinsconstructie, de gelijkenis tussen II en I bepaalt zich enkel tot losse woorden, die verschillend gerangschikt staan. Muller heeft uit deze toch wel frappante overeenstemming tussen Reinaert II en het Latijn kennelijk niet de revolutionnaire conclusie willen trekken, dat de twee jongere bewerkingen de herinnering aan een meer oorspronkelijke versie zouden kunnen bewaren. Hij meent integendeel dat hier sprake is ‘van jongere, hetzij al dan niet van elkaar afhankelijke uitbreidingen’ (t.a.p.). Is het echter wel waarschijnlijk dat de bewerker van Reinaert II de Latijnse vertaling mede voor zich zou hebben gehad? En

[p. 254]

als dat niet het geval is geweest, is een ‘uitbreiding’ die parallel loopt tot in de zinsconstructie dan niet al te toevallig?

M.i. moet ernstig overwogen worden of de Reinaert I, zoals die voor 1274 bestond en de Latijnse vertaler tot voorbeeld diende, niet reeds de uitgebreide natuurbeschrijving heeft gehad, die in de tweede bewerking bewaard is gebleven. Dit zou betekenen, dat in het voorbeeld van de hss. A en F op het eind van de 13de of aan het begin van de 14de eeuw een jongere hand veranderingen heeft aangebracht, waardoor o.a. een lange natuurbeschrijving werd vervangen door een kortere, ontleend aan de tweede Rose. Het aanknopingspunt zou daarbij gelegen kunnen hebben in de woorden in hagen ende in bomen, die bij de afschrijver de herinnering opriepen aan een vroeger gelezen - misschien zelfs afgeschreven - regel uit de Rose, waar ook gesproken werd over bosch ende haghe, met nieuw groen lover. Naast een groep handschriften met deze nieuwe versie stond dan een andere groep, die de oorspronkelijke lezing had behouden, en het zou een codex van deze laatste groep geweest zijn, die tot voorbeeld heeft gediend voor de bewerker van Reinaert II.

Men kan nog een stap verder gaan en vragen, hoe de dichter van de oorspronkelijke Reinaert (van voor 1274) aan een natuurbeschrijving is gekomen, die zo weinig aansloot bij de Renart en zo sterk bij de Rose. Deze overeenstemming kan niet te danken zijn aan bekendheid van de Reinaert-dichter met de tweede Rose of de vertaling van Hein van Aken, maar eventueel wel aan zijn lectuurherinneringen van het oorspronkelijke gedicht van Guillaume de Lorris. Dit gedicht heeft nl. na de dood van de dichter, zo onvoltooid als het was, zijn weg gevonden door het literaire leven van zijn tijd (zie Langlois, Manuscrits du Roman de la Rose 235) en kan dus ook in Vlaanderen bekend zijn geworden. Er kan zelfs een Vlaamse vertaling van gemaakt zijn, die uiteraard in het vergeetboek moest raken, toen op het eind van de 13de eeuw nieuwe vertalingen of bewerkingen werden gemaakt van het complete, door Jean de Meun zozeer uitgebreide, gedicht. Het zou wel een wonder zijn geweest, als zo'n vertaling van het werk van Guillaume de Lorris uit, laat ons zeggen, 1240 onder dergelijke ongunstige omstandigheden nog tot ons was gekomen. De dichter van de Reinaert kan

[p. 255]

het leerboek der hoofse levensstijl, dat de oorspronkelijke Rose was, dus heel goed hebben gekend en nagevolgd. Maar dit is niets dan een mogelijkheid. De overeenstemmingen tussen de oorspronkelijke Reinaert en Guillaume de Lorris zijn niet zo toegespitst dat zij ons dwingen afhankelijkheid aan te nemen. Bij de aangehaalde plaats in de hss. A en F van de Reinaert is dat ten opzichte van de tweede Rose, naar het mij voorkomt, wel het geval. Voor de Reinaert-filologie kan deze plaats dus van belang worden. Voor de geschiedenis van de tweede Rose kan er anderzijds uit blijken, dat het, ondanks het feit dat er maar fragmenten van twee handschriften van zijn overgeleverd - hierover zal ik in mijn uitgave nog uitvoeriger handelen -, toch een graag gelezen, en bewonderd, gedicht is geweest.

K. Heeroma